1-variant “Umumiy kimyoviy texnologiya” fanining mazmuni, predmeti va metodi. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va metodi

1. Shisha ishlab chiqarish to`g`rsida ma`lumot.
2. Bir korpusli bug‘latish qurilmalari xisobi.
3. Kuchsiz nitrat kislotasi ishlab chiqarish asoslari.
1.Shisha — tarkibi Shisha hosil qiluvchi komponentlar (kremniy, bor, alyuminiy, fosfor, germaniy oksidlari va boshqalar) va metallar (litiy, kaliy, natriy, kaltsiy, magniy, qoʻrgʻoshin va boshqalar)ning oksidlaridan iborat aralashmani qizdirish yoʻli bilan suyuqlantirib sovitishdan hosil boʻlgan amorf moʻrt material. Shisha qizdirilganda kristall moddalar kabi maʼlum bir trada suyuqlanmaydi va qotmaydi, balki asta-sekin qattiq holatdan choʻziluvchan yumshoq holatga va nihoyat suyuq holatga oʻtadi. Suyuqlantirilgan Shisha eritmasi sovitilganda maʼlum tralar oraligʻida avval plastik holatga oʻtadi, soʻngra qotadi. Shisha — izotrop, yaʼni uning fizik xossalari (yorugʻlik nurini sindirish koʻrsatkichi, issiqlik oʻtkazuvchanligi va boshqalar) turli yoʻnalishlari boʻyicha oʻlchanganda bir xil boʻladi. Tarkibidagi anorganik birikmalarning turiga koʻra, Shisha quyidagi sinflarga boʻlinadi: elementar Shisha, oksid Shisha, galogenid Shisha, xalkogenid Shisha va aralash ShishaElementar Shisha — faqat bir element atomlaridan iborat. Oltingugurt, selen, margimush, fosforni, oʻta tez sovitilganda esa baʼzi metallarni ham shishasimon holatda olish mumkin.Oksid shishaning asosiy komponentlari kislorodli birikmalardan tashkil topgan. Kremniy, germaniy, bor, fosfor, margimush oksidlari juda osonlikcha Shisha hosil qiladi.Xalkogenid Shisha sulfidlar, selenidlar va telluridlar asosida olinadi. Margimush sulfid (A8,83), surma sulfid (8253), selenidlar (Az28e3), (828e3), telluridlar (A$2Te3) asosidagi Shishalar maʼlum.Galogenid Shisha berilliy ftorid VeGʻ2va rux xlorid 2pS12asosida olinadi.Oksid Shisha tarkibidagi Shisha hosil qiluvchi oksid xiliga koʻra quyidagi guruhlarga boʻlinadi (qavslarda Shisha hosil qiluvchi komponent koʻrsatilgan): silikat Shisha (8YU2), borat Shisha (V,03), fosfat Shisha (R2b5), germanat Shisha, (Oye02), borosilikat Shisha (V20, va 8YU2), alyumosilikat Shisha (A1203va 8YU2).Ishlatilishiga koʻra, qurilish Shishasi (deraza oynasi, Shisha bloklar va boshqalar), meʼmorlik qurilish Shishasi, avtomobil Shishasi, termik barqaror Shisha, kimyoviy lab. Shishasi, tibbiyot Shishasi, optik Shisha, elektrovakuum Shishasi, yorugʻlik texnikasi Shishasi, idish Shishasi, navli Shisha, shuningdek Shisha tola va Shisha plastiklar farqlanadi. Ionlovchi nurlardan saklaydigan Shisha, yorib oʻtuvchi radiatsiya indikatorlari Shishasi, oʻzgaruvchan yorugʻlik oʻtkazuvchi fotoxrom Shisha, lazer materiallari sifatida qoʻllanadigan Shisha, eruvchan Shisha va h.k. ishlab chiqariladi.Eng oddiy tarkibli bir komponentli kvars Shishasi sanoatda kremniy dioksid 8YU2asosida olinadi. Me20p 8YU2(bu yerda Me — №, K; p=2*4) tarkibli eruvchan binar ishqoriysilikat Shisha ham sanoat ahamiyatiga ega. Deraza oynasi, meʼmorlikqurilish, navli, idish va boshqalar sanoat Shishalari asosini №20—SaO—8YU2uchlik sistemadagi kompozitsiyalar tashkil etadi. Bu oksidlardan tashqari ular tarkibiga Shishaiing kristallanishga moyilligini susaytiruvchi M§0 va kimyoviy barqarorligini oshiruvchi A120, kiradi. Baʼzi Shisha turlarining kimyoviy tarkibi jadvalda keltirilgan.shahrining xossalari uning tarkibidagi komponentlarga bogʻliq. Eng tavsifli xossasi uning shaffofligidir (deraza oynasining shaffofligi 83— 90%, optik shahriniki esa 99,95% gacha). Shisha moʻrt jism, mexanik taʼsirlarga juda sezgir. Zichligi 22008000 kg/m³.
2.Ko‘p korpusli bug‘latish jarayonini yuqori bosimli, past (o‘rta) bosim yoki vakuum erdamida amatga oshirish mumkin.Bug‘latish korpuslaridagi bosim shunday bo‘lishi kerakki, shu korpusdagi eritmaning qaynash temperaturasidan yuqori bulishi ta’minlanishi kerak. Oxirgi korpusdagi isituvchi bug‘ning bospmi texnik — iktisodiy xisoblar asosida aniqlanadi.Isituvchi bug‘ va eritmaning harakat yo‘nalishiga qarab iarnllsl (bir xil). qarama - qarshi va kombinatsiyalangan yulli ko‘p korpusli bug‘latish kuril mal ariga budinadi. 1a-rasmda uch korpusti parallel yo‘nalishli bug‘latish qurilmasi keltirilgan.

Boshlang‘ich eritma korpus'1 ga yuboriladi, so‘ng korpus 2 va 3 ia u.«ii-ladi na kerakli konsentratsiyagacha quyuqlashtirgandan so‘ng korpus 3 ping nastki kismida chiqariladi. Korpus I dan korpus 3 ga karab bosim pasayib boradi. SHuniыg uchun, eritma bosimlar farqi ostida korpusda korpusga utib boradi. Isituvchi bug‘ eritma kabi usha yo‘nalishda bir korpusdan keyingisiga xarakat kiladi. YA’ni, korpus I da xosil bo‘lgan ikkilamchi bug‘ 2-korpusga isituvchi bug‘ bo‘lib, 2-korpusda x.osil bo‘lgan ikkilamchi bug‘ osa, 3-korpusga isiguvchi bug‘ bo‘lib, 3- korpusda xosil bulgap ikkilamchi bug‘ kopdensatsiyalanadi.1 uchun barometrik kondensator 4 ga yuboriladi.4.50b-rasmda uch korpusli k,arama - kdoshi yo‘nalishli bug‘latish qurilmasi tasvirlangan. YAngi isituvchi bur 1-korggusga xaydaladi, ikkilamchi bug‘lar esa 1-korpusdan 3-ga karab harakat qiladi. Boshlangich eritma esa, av-val 3-korpusga yuklanadi, so‘ng esa 3-korpusdan 1-korpus tomon karab o‘zatila-di. Quyuqlashtirib bulingan eritma 1-korpusning pastki kismidan chi;arib olinadi. xar bir keyingi korpusdagi bosim avvalgi korpusnikidan kam bo‘lgani uchun, eritmani o‘zatish uchun nasos 5, 6, 7 lar xizmat qiladi. Kombinatsiyalashgan bug‘latish qurilmalarida eritmani kiritish va chik,arish variantlari turlicha bulishi mumkin.Parallel yo‘nalishli bug‘latish qurilmasining afzallikpari: eritmani korpusdan korpusga o‘zatish uchun nasos ksrak emas.Xar bir keyingi korpusda, yuqori konsentratsiyali eritma, nisbatan pastroq bosimda bug‘latiladi.SHu oxirgi korpusdagi issiqlik o‘tkazish koeffitsienti birinchisiga karaganda ancha kichik bo‘ladi.Karama - karshi yo‘nalishli. bug‘latish qurilmasining afzalliklari: juda yuqori konsentratsiyalargacha quyuqlashtirish mumkin; bir yo‘nalishli qurilmalarga nisbatan kichik isitish yuzasi talab etiladi. Kamchiligi: eritmani korpusdan korpusga o‘zatish uchun nasoslar zarur. Lekin, qurilmalar soni ortishi bilan temperatura yukotilishlar ko‘payadi.Issiqlik almashinish jarasni samarali o‘tishi uchun temperaturalarning foydali farqi ma’lumqiymatga ega bulishi keraq Tabiiy sirkulyasiyali qurilmalar uchun ushbu farq. 5...7SS va majburiy sirkulyasiyali uchun esa – 30S dan kam bo`lmasligi keraк.Qurilmalarning optimal sonini texnik-iktisodiy hisoblashlar yuli bilan aniqlash maksadga muvofikdir.Grafikdagi egri chizik 1 ning minimumiga tutri keladigan minimal umumiy sarflar, ko‘p korpusdagi bug‘latish qurilmasining optimal sonini kursatadi. Sanoat miqyosida ko‘p korpusli bug‘latish qurilmalarining optimal soni 3 —4 ta bo‘ladi.

3.Nitrat kislota, HNO3 - kuchli bir asosli kislota. Suvsizi beqaror suyuklik. Mol.m. 63,016. Suvsiz Nitrat kislotaning suyuqlanish temperaturasi — 41,59°,qaynash temperaturasi 84°, zichligi- 1,513 g/sm3. Nitrat kislota suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Suvsiz Nitrat kislota (98—100%li) xona haroratida tutab parchalanadi, bunda hosil boʻlgan NO2 dan havo sariq tusga kiradi. Nitrat kislota qaynatilganida ham parchalanadi: 4HNO3-^2H2O+4NO2T+O2T. Amalda zichligi 1,44 g/sm³ boʻlgan 63— 65% li konsentrlangan kislota ishlatiladi. Nitrat kislota — kuchli oksidlovchi. Shu sababli metallarga taʼsir ettirilganda vodorod ajralib chiqmaydi. Konsentrlangan nitrat kislota qaytarilish mahsuloti har xil bo’lishi mumkin.Unga odatdagi sharoitda Fe, Al, Cr, Au va Pt ta’sir etmaydi. Cu, Ag, va Ag ni eritib, o’zi NO2 ga qadar qaytariladi. Sn,As, P, B kislotalarigacha oksidlanadi: Sn + 4HNO3 = H2SnO3 + 4NO2 + H2O Suyultirilgan nitrat kislotaning oksidlovchilik xossasi juda kuchli, ozi esa NO, NH4NO3 va boshqa mahsulotlargacha qaytariladi: 3Cu + 8HNO3 = 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O 4Mg + 10HNO3 = 4Mg(NO3)2 + NH4NO3 + 5H2O PbS + 8HNO3 = 3PbSO4 + 4H2O + 8NO 3HCl + HNO3 = 2H2O + 2Cl2 + NOCl Platina ham zar suvida (3HCl*HNO3) eriydi. 3Pt + 4HNO3 + 12HCl= 3PtCl4 + 4NO + 8H2O Eng muhimi nitrat kislotaning metallar bilan reaksiyasida vodorod ajralmaydi. Agar nitrat kislotaga metallmaslar ta’sir ettirilsa metallmaslar kislotalargacha oksidlanadi: S+6HNO3(kons)=H2SO4+6NO2+2H2O Suyultirilgan nitrat kislota fosforni ortofosfat kislotagacha oksidlaydi: 3P+5HNO3+2H2O=3H3PO4+5NO Uglerod nitrat kislota ta’sirida CO2 gacha oksidlanadi: 3C+4HNO3=3CO2+2H2O+4NO Nitrat kislota tuzlari suvda yaxshi eriydigan oq qattiq moddalar. Ular selitralar deyiladi. NaNO3-natriyli selitra, KNO3- kaliyli, Ca(NO3)2-kalsiyli, NH4NO3- ammoniyli selitradir. Tuzlarining parchalanishi 3 xil: Eng aktiv metallarning (magniydan chapda turgan) nitratlari parchalansa nitritlar va kislorod hosil bo’ladi: 2KNO3 = 2KNO2 + O2 Agar metallning aktivligi kamroq va metall Mg va Cu orasida joylashgan bo’lsa bu metallarning nitratlari parchalanishida metal oksidi, NO2 va kislorod hosil bo’ladi. 2Zn(NO3)2= 2ZnO + 4NO2 + O2 Agar metallar aktivligi kam bo’lsa, nitratlarning parchalanishida metallning o’zi, NO2 va kislorod hosil qiladi: 2AgNO3= Ag + 2NO2 + O2 Hg(NO3)2= Hg + 2NO2 + O2
55-variant