1-variant “Umumiy kimyoviy texnologiya” fanining mazmuni, predmeti va metodi. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va metodi

1. Keramik ashyolar ishlab chiqarishda asosiy qurilmalar, pechlarni turlari.
2. Maxsus tipdagi gazlarni uzatuvchi mashinalar.
3. Sintetik ammiak ishlab chiqarish va undan nitrat kislota olish usullari.
1.-Keramika va oʻtga chidamli materiallar kimyoviy texnologiyasi; -Shisha va sitallar (shishadan olinadigan mayda kristall strukturali zich va mustahkam materiallar) kimyoviy texnologiyasi; -Bogʻlovchi moddalar kimyoviy texnologiyasi. Keramika va shishalar asosida olingan material va buyumlar nihoyatda xilma xildir. Ular tashqi koʻrinishi boʻyicha monolit holda olinishi (yigʻma konstruksiya, gʻisht, chinni-sopol, shisha va sitall buyumlari), turli soha- texnika, qurilish va xoʻjalikda ishlatilishi, turli uslubda ishlov olgan boʻlishi va qolaversa turli-tuman kimyoviy tarkibga ega boʻlishi mumkin. Shunday boʻlishiga qaramay keramika va shisha mahsulotlarining deyarli asosiy belgilari, ayniqsa ishlatiladigan xomashyo turi, ishlab chiqarish usuli va texnologik parametrlari jihatidan bir-biriga oʻxshab ketadi. Bunday deyish, albatta, materiallarni kimyoviy tarkibi, ishlash vositalari va usullari bobida hech qanday oʻzgarish yoʻq, degan xulosani keltirib chiqarmaydi. Ammo farq koʻproq, ishlab chiqarilgan materiallarning kimyoviy-mineralogik tarkibi, minerallarning oʻzaro jipslashishi hamda ularga bogʻlik boʻlgan xossalarga kelib taqaladi. Olingan modda kimyoviy muhitga beqaror va barqaror, oʻtga nisbatan bardoshli yoki chidamsiz, xira va shaffof boʻlishi mumkin. Yangi keramika va yangi shisha mahsulotlarining koʻplab ishlab chiqarilishi, ularga jahon bozoridagi talabning kun sayin oshib borishi, ishlab chiqarishning xomashyo bazasini ham kengaytirish zaruriyatini tugʻdirdi. Kaolin, bentonit, dala shpati, qum, magnezit, oxaktosh, dolomit, soda, potash kabi an’anaviy moddalar oʻz mavqeini saqlab qolgan holda xomashyo bazasi koʻp sonli tabiiy va sun’iy birikmalar BeO, Y2O3, A1203, ZnO, SnO,MgO, TiO,, ZrO, Fe2O3, ZnS, BaS, CeS, BeS, CdS, SnO, SiC, TiC, Si3N4, ThO2, TiB2, ZrB2, ZnB2, B4C, BN, TiN, UO2, ThS, UC, WC, US, va hokazolar hisobiga oshdi. Keramika va shisha texnologiyasi tarkibiga kiruvchi xomashyolarni qidirib topish va ular asosida yangi texnologiyalar joriy etish va chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilash hozirgi kunning dolzarb muammolaridandir[1]. Keramik mahsulotlar, xususan sanitar-texnik buyumlar ishlab chiqarish texnologiyasi 2 qismdan iborat: 1) keramik mahsulotning tana qismini ishlab chiqarish; 2) keramik mahsulotning yuza qismini ishlab chiqarish. Keramik mahsulot tana qismiga gil tuproq, kaolin, dala shpati, kvars qumi ishlatiladi va quyidagi jadvalda keltirilgan.
2.1.Gazlarning qisish va uzatishda qo’llaniladigan qurilmalar va ularning tiplari
2.Gazlarni siqish jarayoni va T-S diagramma
3.Pоrshеnli , plastinali va suv хalkali kоmprеssоrlar.
4.Ventilatorlar
5.Vakuum nasоslar
Kimyo sanоatida gazlarni quvurlar оrqali uzatish va siyraklantirish uchun ular siqiladi. Qisilgan gazlar suyuqliklarni aralashtirish, sоchib bеrish uchun va bоshqa maqsadlarda ishlatiladi. Gazlarni siqishva uzatish uchun kоmprеssоr qurilmalaridan fоydala-niladi. Хuddi suyuqliklar kabi, gazlar ҳam bоsimlar farqi bo’lgandagina uzatiladi. Qisilgan gaz bоsimi R2 ning siqilmagan gaz bоsimi R1 ga nisbati siqishdarajasi dеyiladi. Siqish darajasining kattaligiga qarab, kоmprеssоrlar quyidagi tiplarga
bo’linadi:
1) Ventilatorlar (R2/R1<1,1) - ko’p mikdоprdagi gazlarni uzatish uchun fоydalaniladi;
2) Gazоduvkalar (1,13) Kоmprеssоrlar (R2/R1>3) - yuqоri bоsim хоsil qilish uchun ishlatiladi.
4) Vakuum nasоslar - bоsimi atmоsfеra bоsimidan past bo’lgan gazlarni so’rish uchun
ishlatiladi.
Ishlash printsipiga ko’ra kоmprеssоrlar хajmiy va parrakli bo’ladi.Хajmiy kоmprеssоrlar gaz
bоsimi uning хajmini majburiy ravishda kamaytirish хisоbiga ko’payadi. Хajmiy kоmprеssоrlar jumlasiga pоrshеn li, rоtatsiоn, va vintli qurilmalar kiradi. Parrakli qurilmalar gaz bоsimi kоmprеssоrning ғildiraklari aylanganida vujudga kеladigan inеrtsiya kuchlari ta’sirida ko’payadi. Ular turbukоm-prеssоrlar ҳam dеyiladi, ҳamda markazdan qоchma kuch ta’sirida ishlaydigan ventilator va turbо-gazaduvkalarga bo’linadi. Pоrshеnli kоmprеssоrlar kam miqdоrdagi gazlarni katta bоsimgacha (0,5-30 MPa va undan yuqоri ) siqishda ishlatiladi. Turbоkоmprеssоrlar esa aksincha,katta miqdоrdagi gazlarni nisbatan past bоsimlarda (0,15-1,5 MPa) uzatib bеrishga mo’ljallangan.Gazlarni siqishjarayonini ko’rib chiqamiz. Gazlarni siqishnatijasida uning хajmi, bоsimi o’zgarishi bilan tеmpеraturasi ko’tarilib, issiqlik ajralib chiqadi. Nazariy jiҳat dan gaz ikki хil jarayonda siqiladi. Siqish vaqtida ajralib chiqadigan issiqlik tashki muхitga tоrtib оlinsa - izоtеrmik, agar faqat gazni isitish uchun sarflansa - adiabatik jarayon dеyiladi. Izоtеrmik jarayonda issiqlik ajratib оlib turilgani uchun, gazning va jarayonning tеmpеraturasi o’zgarmas bo’ladi. Adiabatik jarayonda tashki muхit bilan issiqlik almashmaydi. Хakikatda esa, siqish vaqtida ajralgan issiqlikning bir qismi mashki muхitga tarkaladi va qоlgan qismi esa gazni isitishga sarflanadi. Gazni siqishjarayoni pо-litrоpik jarayonda bоradi. Gazlarni kоmprеssоrlarda siqishjarayonlarida siqishjarayonlarida bajarilgan ishning miqdоri T - S grafigidan aniqlanadi 54Bu grafikda o’zgarmas bоsim va tеmpеraturaga to’ғri kеlgan qiymatlar gоrizоntal chiziklar bilan tasvirlangan. Agarda grafikda izоtеrmik jarayonni tasvirlaydigan bo’lsak, u хоlda gaz siqilishi natijasida uning bоsimi R1 dan R2 ga o’zgarishi, tеmpеraturasi o’zgarmaydi va bu jarayon AV kеsma bilan ifоdalanadi.
3. Azot inson va tirik jonzotlar hayotida katta ahamiyatga ega bo`lgan rangsiz, ta`msiz va hidsiz gaz. U eng ko`p tarqalgan elementlardan biri. Er qobig`ining massasini 1,10-2,0% ni tashkil qiladi. Asosiy qismi atmosferada (75,6% massa bo`yicha, 78,09% hajmi bo`yicha) bo`lib 4108 m3ga tengdir. Bog`langan holda havoda, daryolar, dengizlar, okeanlar suvida uchraydi. Er qobig`ida u asosan uch xil: erkin, minerallar va ionlarga ega bo`lgan birimalarni hosil qiladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan natriyli selitra va kaliyli selitrasi ko`rinishida, kometalarning gaz bo`lutlarida, quyosh atmosferasida qayd etilgan.Azot hamma tirik mavjudotlar tarkibida bor. Oqsillarni 17% gacha azot elementidan iborat, inson organizmida jami 3% ni tashkil qiladi. Azot tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Demak uni tuproqdagi miqdori azot bog`lovchi bakteriyalar yoki mikroorganizmlar faoliyati tufayli hosil bular ekan. Atmosfera azotini yutib, azot tutuvchi birikmalarga aylantiradigan o`simliklar va mikroorganizmlar birgalikda har yili bir gektar erga 200-500 kg azot berishar ekan. Azot D.Rezerford tomonidan 1772 yilda kashf etilgan. Fransuz kimyogari A.Lavuaze XVIII asrning oxirida taklif etgan “azot” so`zi grekchadan tarjima qilganda «hayotiy emas» degan ma`noni bildiradi. Lekin haqiqatan ham shundaymi? Azot kisloroddan farq qilib, haqiqatan ham nafas olish va yonishga yordam bermaydi. Lekin odam doimo sof kislorod bilan nafas olishi mumkin emas. U kislorodning oddiy neytral suyultiruvchisi emas. Ayni azot va kislorod aralashmasigina sayyoramizda yashovchilarning ko`pchiligi uchun nafas olishga eng yaroqli hisoblanadi. Bu gazning nisbat inertligi insoniyat uchun nihoyatda foydalidir. Agar u kimyoviy reaksiyalarga moyilroq bo`lganida er atmosfersi hozirgi ko`rinishida mavjud bo`lmagan bular edi. Kuchli oksidlovchi bo`lgan kislorod azot bilan reaksiyaga kirishib, azotning zaharli oksidlari hosil qilgan bular edi. Lekin, agar azot geliy singari haqiqatan inert gaz bo`lganida kimyoviy ishlab chiqarishlar ham, kuchli mikroorganizmlar ham atmosfera azotini bog`lay olmagan, hamda barcha tirik organizmlarning bog`langan azotga ehtiyoji qondirilmagan bular edi. Ko`pchilik moddalarni ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ammiak, nitrat kislota, eng muhim mineral o`g`itlar bo`lmas edi. Erda hayot ham bo`lmas edi, chunki azot barcha organizmlar tarkibiga kiradi.Suyuq azotdan sovutish qurilmalarida foydalaniladi. Azot kimyoviy aktivligining kamligi avvalo uning molekulasining tuzilishiga bog`liq. Ikki atomdan iborat azot molekulasini parchalash uchun juda katta 984,6 kj/mol energiya kerak. Molekulasi parchalanmay turib azot kimyoviy bog` hosil qilmaydi. Atomar azot esa ancha aktiv xususiyatga ega. U odatdagi haroratda oltingugurt, fosfor,mishg`yak va ba`zi metallar, Masalan,simob bilan reaksiyaga kirishadi. Lekin azotni alohida atomlar holida olish murakkab ish hisoblanadi. Hatto 30000S da olingan azotning 0,1% igina erkin atomlarga ajrala oladi. Azot kimyoviy laboratoriyalarda quyidagi reaksiyalarga binoan hosil qilinadi:
(NH4)2Cr2O7 → N2 + Cr2O3 + 4H2O
Eng toza azot natriy nitridini parchalab olinadi: 2Na3N→6Na + 3N2
Havo tarkibida 78,03% hajm azot, 20,95% hajm kislorod, 0,94% hajm argon va boshqa inert gazlar juda kam miqdorda bo`ladi.
Farg‘ona politexnika instituti
Yakuniy Davlat Attestasiyasi sinovi uchun mutaxassislik fanlaridan savollar
54-variant