1. Ammiakni sintez qilish reaksiyasi, reaksiyaning fizik-kimyoviy asoslari, katalizatori, texnologiyasi. Sintez kollonasi. 2. Issiqlik almashinish qurilmalari. 3. Sulfat kislotasini kontakt usuli bilan ishlab chiqarishning klassik tizimi. 1.Ammiak – azotning vodorod bilan hosil qilgan eng oddiy birikmasi; oʻtkir hidli, rangsiz, zaharli gaz, kaynash temperaturasi 33,35°, suyuqlanish temperaturasi – 77,7°. 1 l A.ning ogʻirligi 0,7713 g, suvda yaxshi eriydi. A.ning suvdagi eritmasi kuchsiz asos. U tabiatda sof holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi, azotli organik mod-dalarning parchalanishidan hosil boʻlib turadi. A. toshkoʻmirni quruq haydashda qoʻshimcha mahsulot sifatida olinadi, ammo, asosan, azot bilan vodoroddan sin-tetik usulda hosil qilinadi: N2=3H2 2NH3=22 kkal, reaksiya faollovchi ok-sidlar (A12O3, KjO, CaO, SiO2, goho MgO) yordamida suyuqlantirilgan Fe,O4dan qaytarish usuli bilan olingan temir (katalizator) ishtirokida, 300–1000 atm bosim va 500–550° temperaturada olib boriladi. Laboratoriyada ammoniy tuzlaridan olinadi. Ammoniy tuzlari, mas, (NH4)2SO4, NH4NO3 ishqoriy metall tuzlariga oʻxshaydi, lekin ishqorlar ta’-sir etganida A. ajralib chiqadi. A.ning suvdagi eritmasi novshadil spirtdir. A. asosan nitrat kislota olishga sarfla-nadi. A. ham, ammoniy tuzlari singari qishloq xoʻjaligida oʻgit sifatida ishlatiladi. Undan sovituvchi vosita sifatida ham foyda-laniladi. A. Oʻzbekistonda – Chirchiq, Fargʻona va Navoiy kimyo kombinatlarida sin-tez qilinadi, buning uchun lozim boʻlgan azot havodan, vodorod esa Buxoro tabiiy gazidan konversiya usuli bilan olinadi.
2.Ma`lumki,sanoatning turli sohalarida xilma-xil xom – ashyo va mahsulotlarni qayta ishlashda issiqlik almashinish jarayonlari va ularni amalga oshiruvchi qurilmalar juda keng miqyosda qillaniladi. Jarayonlarni o’tkazish shartlari va qurilmalarni qillash sohasiga qarab, issiqlik almashinish qurilmalarning tuzilishi turlicha biladi.Ishlash printsipi qarab issiqlik almashinish qurilmalari sirtiy (rekuperativ),regenerativ va aralashtiruvchi (gradirnya, skrubber, aralashtiruvchi kondensator va h.) qurilmalarga bilinadi.Sirtiy issiqlik almashinish qurilmalarida issiqlik eltkichlar devor bilan ajratilgan bilib, ularda bir muhitdan ikkinchisiga issiqlik ushbu devor orqali uzatiladi. Konstruktsiyasiga kira sirtiy issiqlik almashinish qurilmalari qobiq - trubali, zmeevikli, plastinali, spiralsimon, qirrali, g’ilofli, blok-grafitli va maxsus issiqlik almashinish qurilmalariga bilinadi.Regenerativ issiqlik almashinish qurilmalarida bir issiqlik almashinish yuzasi galma-gal issiq va sovuq eltkichlar bilan yuvilib turadi. Agar, issiqlik almashinish yuzasi issiq eltkich bilan yuvilib tursa, muhitning issiqligi hisobiga isiydi, sovuq eltkich bilan yuvilganda esa - iz issiqligini beradi. SHunday qilib, issiqlik almashinish yuzasi issiqlik eltkichning issiqligini yig’ib oladi, sing esa sovuq eltkichga beradi.Aralashtiruvchi issiqlik almashinish qurilmalarida ikkala eltkich bevosita izaro aralashuvi paytida issiqlik almashadi.Issiqlik almashinish turiga kira qurilmalar isitkich, bug’latkich, sovutkich va kondensatorlarga ajratiladi.Konstruktsiyasiga qarab ushbu turdagi qurilmalar qobiq - trubali, «truba ichida truba», zmeevikli, spiralsimon, yuvilib turuvchi, plastinali, qirrali, g’ilofli, blok-grafitli, shnekli va hokazo bilishi mumkin
3.Kontakt usulida elementar oltingugurtdan oltingugurt kislotasini ishlab chiqarish texnologik jarayoni bir qator xususiyatlar bilan piritlardan ishlab chiqarish jarayonidan farq qiladi:o'choq gazini ishlab chiqarish uchun pechlarning maxsus dizayni;o'choq gazida oltingugurt oksidi (IV) ning ko'payishi;o'choq gazini oldindan tozalash yo'q. Oltingugurtdan oltingugurt kislotasini qo'sh kontaktli va qo'sh assimilyatsiya usulida ishlab chiqarish (1-rasm) bir necha bosqichlardan iborat:Changdan tozalangandan so'ng havo quritish minorasiga gaz puflagich orqali etkazib beriladi, u erda 93-98% sulfat kislota bilan 0,01% namlik miqdorigacha quritiladi; Quritilgan havo kontakt blokining issiqlik almashinuvchilaridan birida oldindan qizdirilgandan so'ng oltingugurt pechiga kiradi.Oltingugurtning yonishi (yonishi) bir hil ekzotermik reaktsiya bo'lib, undan oldin qattiq oltingugurtning suyuq holatga o'tishi va uning keyingi bug'lanishi sodir bo'ladi:S televizor →S F →S STEAMShunday qilib, yonish jarayoni gaz fazasida oldindan quritilgan havo oqimida sodir bo'ladi va tenglama bilan tavsiflanadi:
S + O 2 → SO 2 + 297,028 kJ;
Oltingugurtni yoqish uchun burner va siklon pechlari ishlatiladi. Atomizatorli pechlarda eritilgan oltingugurt siqilgan havo bilan yonish kamerasiga purkaladi, bu esa oltingugurt bug'ining havo bilan etarli darajada aralashishini va kerakli yonish tezligini ta'minlay olmaydi. Santrifüj chang r (tsiklonlar) printsipi bo'yicha ishlaydigan siklon pechlarida komponentlarning ancha yaxshi aralashishiga erishiladi va nozulli pechlarga qaraganda oltingugurt yonishning yuqori intensivligi ta'minlanadi.
3.Kontakt usuli bilan sulfat kislota ishlab chiqarish Sulfat kislota ishlab chiqarish beshta bo'limni o'z ichiga oladi: Pech bo'limi (bunda quruq SO2 hosil bo'ladi). Yuvish bo'limi (bunda SO2 gazi ho'l usul bilan tarkibidagi qo'shimchalardan, ya'ni H2SO4 ning tomchilaridan, suv bug'laridan va kontakt zaharlaridan to'liq tozalanadi). Kompressor bo'limi (bunda tozalangan gaz so'rib olinib, kontakt apparatiga yuboriladi). Kontakt bo'limi (bunda SO2, gazi katalizator bilan ta'sirlashib — to'qnashib SO3, ga aylanadi). Absorbsiya bo'limi (bunda S03suvga yuttiriladi va H2SO4 ga aylantiriladi). Nitrozali usulda katalizator rolini azot oksidlari o'ynaydi. Suyuq fazada nasadkali minorallarda oksidlanadi. XIX asrning boshlarida SO2 ni platina katalizatori ishtirokida SO3 ga oksidlash mumkinligi aniqlandi. XIX asrning oxirlari XX asrning boshlarida bu usul kontakt (gazning katalizator bilan to'qnashuviga asoslanganligi uchun) usuli deb atalib, sanoatda qo'llanila boshlandi. Nitrozali usulda olinadigan sulfat kislotaning sifati pastligi, 75% dan yuqori konsentratsiyali kislota olib bo'lmasligi, NO2, SO2, SO3 kabi gazlarning atmosferaga chaqirib yuborilishi tufayli atmosferaning zaharlanishi kabi kamchiliklarni bu usulni kontakt usuli tomonidan siqib chiqarishiga sabab bo'ldi. Sobiq ittifoqda 1975- yillardan boshlab faqat kontakt usuli bilan sulfat kislota ishlab chiqarish bo'lmalari qurilmoqda. Hozirgi paytda ishlab chiqarayotgan sulfat kislotaning 95 % ga yaqini kontakt usulida ishlab chaqirilmoqda. Sulfat kislota qanday usulda ishlab chiqarilishidan qat'i nazar birinchi bosqich oltingugurtli ashyolarni kuydirib SO2 olishdir, So'ngra uni tozalab SO3 gacha oksidlantiriladi va suvga yuttirib kislotaga aylantiriladi. Sulfat kislota olishda ishlatiladigan asosiy qurilmalar. Hozirgi zamon kontakt apparatlari asosan qaynovchi qatlamda ishlovchi apparatlar bo'lib, unda SO2 ni oksidlanish darajasi 99% ga tengdir. Kontakt usulida sulfat kislota ishlab chiqarishning oxirgi bosqichi bu oltingugurt (VI) oksidining absorbsiyalanib konsentr-langan sulfat kislota va oleum hosil qilishidir.
43-variant
