|
1. Silikat materiallarining turlari.
2. Bug‘latish jarayonlar haqida umumiy tushuncha.
3. Elementar azotning asosiy xususiyatlari va bog'lanish usullari.
1.Silikatlar, yarimsilikatlar, alyumosilikatlar aralashmasi yoki suyuqlanmalaridan tashkil topgan materiallarga silikatlar deb. ularning ishlab chiqaruvchi sanoat tarmog'iga silikatlar sanoati deb ataladi. SUikatli materiallar Kimyoviy tarkibi, olinish sharoiti xossalari va ishlatilish sohalariga qarab uch guruhga: keramika, bog'lovchi materiallar va shishaga bo'linadi.
Keramika yunoncha «keramikos» so'zidan olingan bo'lib, giltuproq degan ma'noni anglatadi. Keramik materiallar va buyumlar asosan turli xildagi giltuproqlardan hamda ba'zi bir oksidlardan (Si02, MgO, A1203, Fe203, FeO, CaO vaboshqalar) tayyorlanadi. Sopol materiallar va buyumlarni tayyorlashdagi umumiylik, pishirish jarayonida xomashyo yumshab, zarrachalarning bir-biriga yopishib yaxlitlanishidir. Bunda xomashyo tarkibidagi oson suyuqlanuvchi aralashmalarning mayda zarrachalari bilan sovush paytida mustahkam birikib, qattiq keramikaga, ya'ni sopol parchasiga aylanadi. Pishirish yaxlitlanish darajasiga qarab ikki xil, g'ovak va zich pishgan keramika hosil bo'ladi.Birinchi guruhga: g'isht, fayans, kafel (koshin), cherepitsa (tomga yopiladigan sopol), terrakota (jigarrang sopol), kulol va o'tga chidamli buyumlar (shomot, dinas va boshqalar) kiradi.Ikkinchi guruhga: chinni, Kimyo sanoati uchun kislotalarga chidamli buyumlar, yo'lka va qoplama plitalar va boshqalar kiradi.Silikatlar (lot. silex chaqmoqtosh) — silikat kislotalarning tuzlaridan iborat murakkab moddalar. Kristallar shaklidagi S. tabiiy birikmalar ichida juda koʻp uchraydi. Tabiiy S.ning kimyoviy tarkibi va tuzili shi juda murakkab boʻlganligidan ularni faqat rentgen analizi yordamida oʻrganish mumkin. S.ning struktura nazariyasiga koʻra, barcha kristall shakldagi S. asosini [SiOJ4~ tarkmbli tetraedrlar tashkil qiladi. Tetraedrning markazida Si4+ ioni boʻlib, uni 4 ta kislorod ioni qurshab olgan. S. tabiatda turli sharoitlarda hosil boʻlishi mumkin. S. otqindi va metamorfik togʻ jinslarni tashkil etuvchi minerallardir; baʼzi S. (mas, gillar, seolitlar) nurash natijasida hosil boʻladi. S.ning xossalari ularni tashkil etuvchi tetraedrlarning xiliga, tarkibida suv boryoʻkligiga va boshqa omillarga bogʻliq. Koʻpchilik S. kimyoviy jixatdan barqaror; ular kislotalar taʼsiriga chidamli. Ularning rangi tarkibidagi kationlar tabiatiga boglik,. S.ning qattiqligi Moos shkalasi boʻyicha 4 .n 7 gacha, zichligi 2—4 g/sm³. S.da izomorfizm xrdisasi keng tarqalgan; shunga kura, turli S. oʻzaro izomorf aralashmalar (maye andaluzit, sillimanit, kianit va b) hosil qiladi. S. tabiatda keng tarqalgan boʻlib, Yer pusti massasining 3/4 qismini tashkil etadi. Barcha maʼlum minerallarning taxminan 1/3 qismi S.dir. S.ning sanoat miqyosidagi ahamiyati katta. Ularning baʼzilari xom ashyo, ruda (nikelning silikatli rudalari, berilliy, litiy S. va h.k.), baʼzilari nometall foydali qazilma (mas, slyuda, talk, gil, dala shpatlari, asbest) va qurilish materiali (granit, bazalt va boshqalar), qimmatbaho va ziynat toshlari (zumrad, topaz, granat, berill va boshqalar) sifatida ishlatiladi. S. parchalanishi natijasida kvars (qum) SiO2 hosil boʻladi; alyumosilikatlar parchalanganida esa, kum va kaolin H4Al2Si20 hosil buladi.
Tabiiy S. bilan bir qatorda sunʼiy S.ning ham a.hamiyati juda katta. Tabiatdagi deyarli barcha S, shuningdek, tabiatda uchramaydigan yoki kam uchraydigan S. sunʼiy usulda olingan. Sunʼiy S. tarkibi va tuzilishi jihatdan maʼlum darajada bir xil boʻlganligi uchun ularning xossalarini oʻrganish osonroq. Sunʼiy Sdan, ayniqsa, shisha, sement, keramika, sir, olovbardosh materiallar va boshqalarning ahamiyati muhim.
2.Uchuvchan bo'lmagan moddalar eritmalarini uning tarkibidagi erituvchini qaynatish paytida chiqarib yuborish yo'li bilan quyuqlashtirish jarayoni bug'latish deb yuritiladi. Agar bug'lanish jarayoni qaynash haroratidan past haroratda suyuqlikning yuzasida ro'y bersa, bug'latish jarayonida esa bug' eritmaning butun hajmidan ajralib chiqadi.Uchuvchan bo'lmagan moddalar eritmalarini uning tarkibidagi erituvchini qaynatish paytida chiqarib yuborish yo'li bilan quyuqlashtirish jarayoni bug'latish deb yuritiladi. Agar bug'lanish jarayoni qaynash haroratidan past haroratda suyuqlikning yuzasida ro'y bersa, bug'latish jarayonida esa bug' eritmaning butun hajmidan ajralib chiqadi. Bugʻlanish — moddalarning suyuq yoki qattiq agregat holatlaridan gaz holatiga oʻtish jarayoni. Bunda molekula suyuqlik (yoki qattiq jism)dan tashqariga bugʻlanib chiqishi uchun sirt chegarasidagi molekulalarning tortishish kuchini yengishi kerak. Undan tashqari, modda suyuq (yoki qattiq) holatdan bugʻ holatga oʻtayotganida hajmi kattalashadi. Bunda tashqi bosim kuchiga qarshi ish bajariladi. Bu ish suyuqdik (yoki qattiq jism) molekulalarining ichki energiyasi hisobiga bajariladi. Shuning uchun bugʻlanish paytida jism soviydi, qattiq jism suyuqlikka nisbatan sekin bugʻlanadi. Qattiq jismlarning suyuqlikka aylanmay buglanishi sublimatsiya deb ataladi.Bugʻlanish issiqligi — muayyan tradagi suyuqlik massa birligining bugʻlanishi uchun zarur issiqlik miqdori. Odatda, bu miqdor solishtirma yashirin bugʻlanish issiqligi deb yuritiladi. Xalqaro birliklar tizimid" uning birligi 2LBugʻning kondensatsiyalanish i — suyuqlik (yoki qattiq jism) molekulalarining tartibsiz issiklik harakati tufayli bugʻ holatidan qaytadan suyuqlik (yoki qattiq jism)ga aylanish jarayoni. Bugʻning kondensatsiyalanishi bugʻlanishga teskari jarayon. Bugʻ suyuqlik (yoki qattiq jism) bilan muvozanatda boʻlishi yoki muvozanatda boʻlmasligi mumkin. Bugʻ va suyuqlik (yoki qattiq jism) bir-biriga chegaradosh boʻlganda muvozanatlashgan kondensatsiyalanish kuzatiladi. Ular chegaradosh boʻlmagan hollarda esa bugʻ temperaturasi pasayganda yoki hajmi kichrayganda kondensatsiyalanish boshlanadi. Bugʻning qattiq jism sirtini hoʻllashhoʻllamasligiga qarab, kondensatsiyalanish tufayli tomchi yoki parda hosil boʻladi. B. sanoatda binolarni isitish va mexanik energiya olish uchun ishlatiladi.
49-variant
Do'stlaringiz bilan baham: |
