1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

8-Tema: Ja`miyettin` ma`nawiy turmisi
Joba:

1. 
   Ja`miyettin’ ma'nawiy turmis tu'sinigi.Ja'miyet ma'nawiy turmisindag'i quramalli elementler.
   
2. 
   Ja’miyet ma’nawiy tu’rmisinin’ miyrasi ha’m jan’alaw
   
3. 
   Ja’miyetlik sananin’ ja’miyet ma’nawiy tu’rmisinda tiykarg’i derekleri.
   
4. 
   Ma’nawiyat.Ma’deniyat. ha’m Qa’driyatlar.
   
5. 
   Prezident I.Karimov shig’armasinda ja’miyet ma’nawiy tu’rmisin rawajlantiriwdag’i ma’shqalalari.
   

Ja’miyettin’ ma’nawiy tu’rmisi degende adamlardin’ ma’nawiy islep shig’ariwi

iskerligin. Onin’ na`tiyjeleri ha’mde ma’nawiy islep shig’ariw jag’dayinin’ qa’liplesetug’in baylanis ha’m qatnasiqlar na’zerde tu’tiladi.
Ma’lim islep shig’ariwsiz ja’miyettin’ o’zi boliwi mu’mkin emas,islep shig’ariw insanlardin’ mu’ta`jliklerin qandiriwg’a qaratilg’an.Islep shig’ariw iskerligi eki ko’riniste boladi.
1 )Materialliq islep shig’ariw iskerligi.
2)Ma’nawiy islep shig’ariw iskerligi.
Ma’nawiy islep shig’ariw degende sana, ideyalar, ko’z qaraslardi islep shig’ariwdi na’zerde tutamiz.
Demek, ja’miyettin’ ma’nawiy tu’rmisi degende onnan islep shig’arilg’an har qiyli ko’rinisler,ideyalar na’zerde tutiladi.
Ja’miyettin’ ma’nawiy turmisi ayriqsha duzilisge iye. Onin’ tiykarg’i derekleri degende:
a)ma’nawiy iskerlik
b)ma’nawiy mu’ta`jlik
v)ma’nawiy o’zlestiriw
g)ma’nawiy mu’na’sebetler na’zerde tutiladi.

Ma’nawiy iskerlik yamasa ma’nawiy islep shig`ariw insan iskerliginin’ a`hmiyetli ko`rinisi bolip, adamlardin’ ma’nawiy mu`ta`jligin qandiriwg’a qaratilg’an zatlardi na`zerde tutadi.Ma`nawiy islep shig’ariw adamnin’ o`mirine aktiv qatnasti bildiredi. Ha`zirgi waqitta ma’nawiy islep shig’ariw o`zinin’ bir qatar ko`rinisleri menen materialliq islep shig’ariwda ayriqsha ko`rinedi.

a) Eger materialliq islep shig’ariw na`tiyjeleri na’rseler du`nyasin islep shig’ariwg’a, materialliq qa`driyatlardi jaratiwg’a qaratilg’an bolsa, ma’nawiy iskerlik na`tiyjeleri ideyaliq bilimler, ma’nawiy qa`driyatlardin’ qa`liplesiwine alip keledi;
b) Materialliq islep shig’ariw insanlar o`mirine tikkeley za’ru`r na`rselerdi jaratiwg’a qaratilg’an ha`lda ma’nawiy islep shig’ariw ja’miyet o`miri ushin u`lken a`hmiyetke iye;
v) Materialliq islep shig’ariw na`tiyjelerine o’nim predmeti xarakterine iye bolsa, ma’nawiy islep shig’ariw na`tiyjeleri basqasha ko`rinisleri, bilim, xabarlar formasinda ko`rinedi;
g) Ma’nawiy islep shig’ariw ja’miyet o`mirinin’ basqa barliq tarawlari (ekonomikaliq, sotsialliq, siyasiy) nin` ja`nede jetilisip bariwina xizmet etedi;
d) Ma’nawiy islep shig’ariw tu`rli forma ha’m ko`rinislerinen ibarat bolg’an bilimnin’ qa`liplesiwi ha’m rawajlaniwina xizmet qiladi;
e) Ma’nawiy islep shig’ariw sotsialliq pikirdin’ rawajlaniwina xizmet qiladi.Bunday ideya ideologiyada a`hmiyetli orin tutadi;
j) Ma’nawiy islep shig’ariw du’nyanin’ teorialiq ratsional biliw tiykarinda quriladi;
z) Ma’nawiy islep shig’ariwda do`retiwshiliktin’ u`stinligi ko`rinedi;
y) Ma’nawiy islep shig’ariw degende islep shig’ilg’an ideyalardi ja’miyet o`mirinde jasawi da na`zerde tutiladi;
Ma’nawiy islep shig’ariw jag’dayi insannin’ sanasin o`siredi ha’m bayitadi, ha`zirgi waqitda adamnin’ ma’nawiy mu`tajligin qandiriwg’a qaratilg’an bilimler, ideyalar, ko`rkem obrazlar ha’m basqa ma’nawiy qa`driyatlardi islep shig’ariwg’a qaratilg’an boladi.
Ma’nawiy ha’m materialliq islep shig’ariwdi hesh qashan bir-birinen ajratip bolmaydi. Bul aniq islep shig’ariw jag’daylarinin’ o`z-ara u`zliksiz baylanisi bolip 2 ta`repleme boladi.
Ma’nawiy islep shig’ariw jag’daylarinin’ o`zi u`zliksiz rawajlanip baradi. Da`slep ma’nawiy islep shig’ariw xaliq do`retiwshiliginde o`z ko`rinisin tawadi.
Aqliy miynettin’ fizikaliq miynetten ajralip shig’iwi ma’nawiy islep shig’ariw bag’darlarinin’ qa`liplesiwine ha’m rawajlaniwina xizmet qiladi. Usi tiykarinda ma’nawiy islep shig’ariw ekonomikalanip barg’an.
Ma’nawiy islep shig’ariw jag’daylari onin’ na`tiyjesinde jaratilg’an barliq na`rseler: a`debiyat, a`dep-ikramliq, til, sanaat, pa`n ja`miyeti ma’nawiy o`mirinin’ qa’liplesiwine ha’m rawajlaniwina sebepshi bolg’an.
Ma’nawiy islep shig’ariw ken’ ma`nidegi tu`sinik bolip, bul jag’daylar:
a) obrazlar, ideyalar, teoriyalar jaratiladi.
b) insanin’ o’zi ha’m ja’miyet rawajlanip baradi.
Ja`miyettin’ ma’nawiy o`miri u`zliksiz bir-birine baylanisli jag’daylar diziminen ibarat. Bul dizimlerdin’ tiykarg’i elementi ma’nawiy mu`tajlik, ma’nawiy iskerlik ma’nawiy o`zlestiriw tu`siniliwi lazim.
Usi tiykardan qarag’anda,ja`miyettin’ ma’nawiy o`miri mu`tajligin qandiriwg’a qaratilg’an dep aytiwimizg’a boladi. Ma’nawiy mu`tajlik degende ma’nawiy qa`driyatlardi jaratiw ha’m o`zlestiriw mu`tajligi na`zerde tutiladi. Insan o`z ta`biyatina ko`re tek «qarnin toydiriw», «tirishilik ma`selesi» menen g’ana jasay almaydi. Olarda materialliq mu`tajliginen de a`hmiyetge iye bolmag’an ma’nawiy mu`tajlikte bar. Bul mu`tajlik «kewil mu`jtajligi» dep te aytiladi. Insannin’ aqliy jetikligi, a`dep-ikramliqqa intiledi. Ol o`z ta`biyatina ko’re du`nyani ko`birek bilip baradi, ba`rha’ma suliwliqqa jaqinlasadi, bulardin’ ha’mmesi ma’nawiy mu`tajlikke tiyisli.
Insaniyat ja`miyetinin’ rawajlaniwinin’ to`mengi basqishlarinda ma’nawiy mu`tajlikler materialliq mu`tajliklerden ayrilmag’an ha’m adamlardin’ ku`ndelikli o`mirinde ha’m iskerligi menen ko`rsetilgen halda bolg’an. Materialliq islep shig’ariw rawajlaniwina ma’nawiy mu`tajligi ushin da`slepki mu’mkinshilikler jaratilg’an da`wirden baslap ma’nawiy islep shig’ariwdi jolg’a qoyiw arqali ma’nawiy mu`tajliklerdi qandiriw mu`mkinshiligi jaratildi.
Tariyxtan ma’nawiy mu`tajlikler materialliq mu`tajliklerden keyin qa`liplesken, biraq bul ma’nawiy mu`tajlik tek materialliq mu’tajliklerden kelip shig’adi, degen bir jaqlama tu`sinikti keltirip shig`armaydi.
Ma’nawiy o`zlestiriw, degende ma’nawiy qa`driyatlar: bilim, til, a`debiyat, sanaat, a`dep-ikramliq normalari na`zerde tutiladi.
Ma’nawiy islep shig’ariw na`tiyjeleri (bilimler, ko’rkem-o`ner ha’m basqada do`retiwshilik)nin’ ja`miyet o`mirine kirip bariwi ma’nawiy o`zlestiriw boladi.
Ja`miyet o`z-ara bir-biri menen baylanisqa kirisken adamlar ja`miyet toparlari bolip, ja’miyet ag’zalari arasinda obektiv ta`rizde ju`zege kelgen baylanis ha’m qatnasiqlar sotsialliq qatnasiqlar dep aytiladi. Adamlar arasindag’i baylanislar ha’m qatnasiqlar qansheli ayriqsha bolmasin, olar 2 tiykarg’i ko`rinisge iye:
a) Materialliq, ekonomikaliq qatnasiqlar.
b) Ma’nawiy qatnasiqlar.
Ma’nawiy qatnasiqlarg`a a`dep-ikramliq, siyasiy, huqiqiy, diniy siyaqli qatnasiqlardi kiritiw mu`mkin.
Materialliq, ekonomikaliq qatnasiqlar insan sanasinan tisqarida olarg’a baylanisli bolmag’an halda rawajlanadi. Ma’nawiy qatnasiqlar sana arqali a’melge asadi ha’m bunnan ja`miyettegi ideyalar, ma’nawiy qa`driyatlar, ma’nawiy qatnasiqlar g`a, a`hmiyetke iye da`rejede ta`sir ko’rsetedi.
Ma’nawiy qatnasiqlardin’ o’zine ta’n ko`rinisi insanlarara qatnasiqlar esaplanadi.
Ja`miyet ma’nawiy o’miri ma’nawiyattaniw tu’siniginde o’z ko`rinisin tawadi.
Ma’nawiyat – adamlardin’ o’z-ara qatnasiqlari ha’m o’mirlik ta’jriybesi dawaminda payda bolatug’in ha’m rawajlanatug’in qa`driyatlar ko’rinisi. Ma’nawiyat insannin’ insan bolip qa’liplesiwine tiykar bolatug’in tiykarg’i derek.
Ma’nawiyat ken’ qamrawli tu’sinik bolip
- ishki du’nyasi, ruwxiylig’i, o’z-o’zin an’lawi.
- oyshillig’i, talantligi, xareketshen’ligi.
- aqil-parasati, ziyrekligi, jaqsiliqti jamanliqtan, aqildi ashiwdan ajiratip biliwdi talantliqti bildiredi.
Ha’zirgi waqitta ma’nawiyat ja’miyettegi ma’nawiyat tiykarinda qollaniladi.
Til, a’debiyat, sanaat, diniy isenim, pa’n, xabar tarawlari, g’alaba xabar qurallari, ta’lim-ta’rbiya ja’miyet ma’nawiyatinin’ tu’siniletug’in ja`miyetlik ko’rinisi esaplanadi.
Ja’miyet ma’nawiy o’mirinin’ tiykarg’i ja’miyeti ja`miyetlik sana quraydi. Ja`miyetlik sana ja’miyet o’mirinin’ bolmistin’ insan miyindegi tiykari esaplanadi.
Ja`miyetlik sana ja’miyette jaratilg’an ha`r qiyli sotsiologik qaraslar (a’dep-ikramliq, siyasiy, huqiqiy, diniy, ilimiy h.t.b.) oy pikirler, ideyalar ko’rinislerin o’z ishine aladi.
Ja`miyetlik sana ja’miyet ma’nawiy o’mirin o’zinde sa’wlelendirgen quramali bolg’an ja`miyetlik realliq esaplanadi. Ja`miyetlik sana quramali strukturag`a iye. Ja`miyetlik sananin’ strukturasina
a) Ja`miyetlik sana tarawlari;
b) Ja`miyetlik sana da`rejeleri;
v) Ja`miyetlik sana formalari kiredi.
Ja`miyetlik sana tarawlarinda ku’ndelikli ha’m teoriyaliq sana, da’rejelerine - ja`miyetlik ruwxiy ha’m ja`miyetlik ideologiya, formalarina – etikaliq, estetikaliq, diniy, siyasiy, huqiqiy sana kiredi. Sonday-aq, ja`miyetlik sananin’ arnawli formalari bar. Bul pa’n ha’m filosofiya.
Ja`miyetlik sana ja’miyette keshetug’in o’zgerisler, jag’daylardi an’law arqali qa’liplesedi.
Ja’miyet ma’nawiy o’mirinde a’mel qilatug’in uliwmaliq nizam – ja`miyetlik sananin` salistirmali g’arezsizligi dep ju`ritiledi.
Bul nizamg’a boysiniw ja`miyetlik sana ha’m bolmistin’ birligi ha’m u’zliksiz baylanislig’inda, ja`miyetlik sana rawajlaniwindag`i miyrasliliqta, ja`miyetlik sananin’ ja’miyet turmisina aktiv ta’sirinde ko`rinedi.
Respublika Prezidenti Islam Karimov ta’repinen islep shig’ilg’an demokratik huqiqiy ma’mleket ha’m erkin puqaraliq ja’miyetti quriw konsepsiyasinin’ tiykarg’i bag’dari ja’miyet ma’nawiyatina tiyisli problemalardi quraydi. Ol «O’zbekistannin’ o’z g`arezsiz ha`m rawajlaniw joli» shig`armasinda O’zbekistandi rawajlandiriwdin’ ma’nawiy ha’m a’dep-ikramliq tiykarlari u`stinde toqtalip «O’zbekistandi jan’alaw ha’m rawajlantiriw to’rt tiykarg`a bag`darlanadi. Bular:
- Uliwmainsaniy qa’driyatlarg’a sadiqliq.
- Xalqimizdin’ ma’nawiy miyrasin bekkemlew ha’m rawajlandiriw.
- Insanlardin’ o’z imkaniyatlarin erkin a’melge asiriw.
- Watang’a sadiq ekenligin da’lillep berdi.
Ma’mleketimizde milliy ma’nawiyatimizdi tiklew ha’m rawajlandiriw ma’mleket siyasatinin’ u’stin tarawlarina aylang’anlig’i ja’miyet ma’nawiy o’mirine itibardin’ ku’sheygenliginen derek beredi.