1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

16-Tema: Tsivilizatsiya


Joba:
1.Tsiviylizatsiya. Tsiviylizatsiya haqqindag’i filasofiyaliq ko’z-qaraslar.
2. Tsiviylizatsiya ha’m ma’deniy Tsiviylizatsiyanin’o’zine ta’n qa’siyetleri.
3. Tsiviylizatsiya shig’is ha’m batis.
4. Ha’zirgi zaman tsiviylizatsiya.

XVIII-a`sir Evropa tariyxinda ag’artiwshiliq a`siri bolip kirdi. Ag’artiwshiliq ha`reketi ha`m ideyalari,da’slep Fransiyada payda boldi ha’m pu`tkil evropa boylep tarqaldi. Bul da’wirde ag’artiwshiliq tamanidan ilgeri su`rilgen ag’artiwshiliq ideyalarina u’lken itbar berildi ha’m ja’miyet rawajlaniwina pa’n ha’m bilimge erisiw mu’mkinligi, rawajlaniwina tosiq bolg’an jawizliq ha’m zorliqti joq qiliw ushin rawajlaniw za’rurligi ken’ dodalandi. Ag’artiwshiliq ideyalarinin’ ken’ tarqaliwi adamlardi keleshekke isenimin oyatadi. Tsiviylizatsiya tuwrisindag’i filasofialiq qaraslar da’l usi da`wirden baslap ju`zege kelgen. Tsiviylizatsiya tu`sinigi fransuz ag’artiwshilari ha’m shotland tariyxshisi ha’m filosifi A.Fergusson ta`repinen du`niya tariyxi protsessinin’ ma’lim bir basqishin sipatlaw ushin paydalaniwg’a kiritildi.

Ag’artiwshilar tsiviylizatsiyasi degende, bir ta’repten ja’miyet rawajlaniwi ushin ma’lim bir basqishti na`zerde tutqan bolsa, ekinshiden, insaniyat aqil-ziyrekligi, ja’rdeminde erisilgen jetiliskenliklerin usi tu`sinik ja`rdeminde sipatlag’an.
Tsiviylizatsiya insaniyat ja’miyeti rawajlaniwin jirtqishiliq ha’m varvarliqtan keyingi belgili bir basqish sipatinda dodalawg’a o’zine ta’n tomendegi ta’riplerge itbar qaratiladi. Tsiviylizatsiya insaniyat rawajlaniwinin’ en’ qa’dimgi, birinshi basqishlardan suwg’arma diyxanshiliq payda boliwi, ma’mleket ha’m huqiqtin’ payda boliwi, qalalardin’ ju`zege keliwi,jaziwdin’ payda boliwi menen pariqlanadi. Sol waqitta tsiviylizatsiya tu’sinigi insan aqil-ziyrekligi menen erisken jetiskenlikleri de tu`siniledi, fransuz ag’artiwshilari tsiviylizatsiya tu`sinigin aqil-oyi ha’m adalatg’a tiykarlang’an ja’miyet,yag’niy ideal ja’miyet ma’nisinde qollandi. Tsiviylizatsiya qiyin ma`zmung’a iye bolg’an filasofiyaliq tu’sinik bolip esaplanadi. Sonin’ ushin da tsiviylizatsiya haqqinda ha’r tu’rli qaraslar bar.
Sonday-aq ingliz sotsiyoligi ha’m tariyxshisi Arnold Toynbi (1889-1975) Tsiviylizatsiya degende ja’miyet rawajlaniwin, en’ aldimen ma’deniy o’siwdi na’zerde tutqan. Du`niya tariyxin u`yrengen Toynbi tsiviylizatsiya ha`r qiyli bolip xaliqlarda tu`rlishe keledi, tariyx o’zine ta’n qasiyetlerine iye bolg’an arnawli tsiviylizatsiyalarda ibarat degen pikirdi alg’a su`redi. Ol “tariyixti biliw” shig’armasinda insaniyat tariyxinda bolg’an tsiviylizatsiya sanin 13 ge keltiredi ha’m tsiviylizatsiyani rawajlantiriwshi ku`sh do`retiwshilik elita yamasa kemshilikten ibarat dep bildiredi. Ol tsiviylizatsiya o’z-o’zinen payda bolmaydi. Onin’ rawajlaniwi ushin ma’lim tariyxiy da’wir o’tiliwi lazim, bunday da’wirdi Toynbi « shaqiriw ha’m juwap » dep belgileydi. Onin’ pikirinshe, tariyxi shaqiriwina kemshilik juwap beredi eken,o’z artinan biyparwa ko’pshilikti ilestiredi, shaqiriw sonday da’wir, bunda ja’miyet qandayda bir qa’wip astinda boladi, shaqiriw ha’m juwap ha`r qanday tsiviylizatsiyanin’ tiykarin quraydi.
Polyak filosifi Konsheki tsiviylizatsiyani adamlar ja’miyettin jiynawdin’ arnawli formasi sipatinda ta`ripleydi.
Nemis filosifi Osvald Shpengler (1880-1936) tsiviylizatsiyani ma’deniyatqa qarama-qarsi qoyadi. Onin’ pikirinshe, ma’deniyat baxitsizliqqa u`shrawi jag’dayinda tsiviylizatsiyag’a aynaladi. Ma’deniyattan tsiviylizatsiyag’a o’tiw do`retiwshilikten o’nimsizlikke, rawajlaniwdan qatip qaliwg’a, qaharmanliq jetekshilikten mexanik «isler» den ibarat. Shpengler pikirinshe, tsiviylizatsiya a’qibetinde ko’rkem-o’ner ha’m a’debiy o’nerge mu’tajlik qalmaydi. Sonin’ ushin da ma’deniy shag’mlardan waz keship, sap texnalogiyag’a o’tiwge mirat etedi.
Insaniyat Shpengler pikirinshe, zoologik birlik. Insaniyattin’ jalg’iz tariyxi joq, tek g’ana arnawli ma’deniyati bar. «ha’r qanday ma’deniyat insanday turmis keshiredi olardin’ o’z balalig’i, o’smirligi, orta jasi ha’m ayyimgi boladi».
Tsiviylizatsiyani tu`sindiriwdin’ tu`rli tiykarlari islep shig’ilg’an
Adam ja’miyetdi rawajlaniwinin’ belgili basqishi tiykarinda tu`sindiriw neolit tsiviylizatsiyasi, nokopitalistik tsiviylizatsiya, ha’zirgi zaman tsiviylizatsiyasi.
Tsiviylizatsiya degende ma’lim bir sotsial-ekonomikaliq formasi tu`sinilgen,alg’ashqi formasi quldarliq x.t.b.
Tsiviylizatsiya geografiyaliq ta’repten parqlaniw tiykarinda bo`lleklengen, Evropa tsiviylizatsiyasi, Aziya tsiviylizatsiyasi.
Diniy ta’nlik tiykar qilip aling’an, xristian tsiviylizatsiyasi, Aziya tsiviylizatsiyasi.
Kelip shig’iw planetar ta’nlikke ko`re, Jer tsiviylizatsiyasi, jerden tisqari tsiviylizatsiya pariqlang’an.
Etnik tiykarg’a ko`re pariqlanatug`in birlikler na’zerde tutilg’an ayyimgi Misr tsiviylizatsiyasi, Bobil tsiviylizatsiyasi.
Tsiviylizatsiya tu`sinigi ma’deniyat tu’sinigi, menen tig’iz baylanisli, ayrim alimlar, ma’selen Shpengler, tsiviylizatsiyani ma’deniyattin’ antiypodi, dep biledi ha’m « Tsiviylizatsiya ma’deniyat tu`sinigi» degen sheshimge keledi.
Tsiviylizatsiya ma’deniyatqa qarama-qarsi qoyiwdin’ tiykarlari bar. Tsiviylizatsiya qarama-qarsi sotsialliq jag’daylar ta’rizine keskin ha’m bul jag’daylar aqibetinde rawajlaniw menen bir qatarda ma’deniyattinin’ jemiriliwi, bayliq ha’m kambag’aliq siyaqli sotsial ha’diyseler ju`zege keliwi ku’zetilgen.
Tsiviylizatsiya problemasina tu`rliyshe ko`z-qaraslardi biykarlamag’an ha’lda onin’ ma’deniyatti menen baylanislig’i arnawli tu`sindiriw, tsiviylizatsiya insaniyattin’ jirtqish ha’m varvarliqtan keyingi ma’deniy rawajlaniw basqishi ekenligin itbarg’a aliw lazim.
Tsiviylizatsiya ma’deniyatlari ha’r qiylig’i tiykarinda rawajlanadi.Ma’deniyatlardin’ tu`rligi olar arasindag’i uliwmaliqti biykarlamaydi. Ma’deniyattin’ insanparwarlig’i olardi bir-birine ta’sir ko`rsetedi ha’m bul ta’sir ma’deniyatlar rawajlaniwinda o’z sipatin tabadi.
Tsiviylizatsiya insannin’ sirtqi a’lemi, ma’deniyatti onin’ ishki a’lemi, Ma’deniyat insan ha’m ja’miyettin’ baylig’i. Tsiviylizatsiya insan ha’m ja’miyettin’ rawajlaniwin sipatlaydi. Tsiviylizatsiya insan ha’m ja’miyettin’ o`zgeriwshen`lik iskeriliginin’ o’nimi.
1.Tsiviylizatsiya ja’miyettin’ sotsialliq sho’lkemlestiriwdin’ usili esaplanadi.
2.Tsiviylizatsiya basinan-aq progressip rawajlaniw sipatinda ju’zege kelgen.Bul rawajlaniwi menen baylanisli ta`rizde keshken. Eger varvarliq da’wirinde en’ ayyimgi adamlar jiyini ta`biyiy a’himetke tayang’an bolsa, tsiviylizatsiya adamlardin’ sotsialliq ta`repten jiynag’in keltirip shig’arg’an.
3. Tsiviylizatsiya sotsiyalliq baylanislardi islep shig’ariw ha’m ang’urlim kobiytip bariwdan ibarat qiyin sotsialliq protsses.
Tsiviylizatsiya artiqsha o’nimnin’ sotsialliq bayliqtin’ payda boliwi menen baylanisli ra`wishte a’melge asti. A`sirese artiqsha o’nim, bayliqtin’ payda boliwi aqibetinde miynet bo’listiriliwi shuqirlasadi, psixologik miynet, fizikaliq miynetten ajralip shiqti, ilimiy bilimler payda boldi, pa’n, filasofiya, sanaat kelip shiqti. Sotsialliq bayliq degende materialliq zatlar ko`rinisindegi bayliq penen bir qatarda ma’nawiy qa’driyatlar da esapg’a aliw lazim, materialliq bayliqlardin’ ang’urlim ko`beyip bariwi bos waqit baylig’inin’ rawajlaniwina alip keledi. Bos waqitti ja’miyet ha’m insan rawajlaniwinin’ a’himetli a’meli bolip esaplanadi. Ja’miyet rawajlaniwi, bayliqtin’ kobiyip bariwi ma’deniyatti sotsialliq mu’na’sebetlerdin’ qarar tabiwi ushin imkaniyat jaratadi. Ja’miyet baylig’in islep shig’ariw adamlar arasindag’i mu’na’sebetler rawajlaniwina alip keledi.
4.Ja’miyettin’ quraminda saldamli o’zgerisler gu`zetile baslanadi. Ja’miyattin’ sotsialiq quraminda ha’r qiyli klasslar,sotsial toparlar,qatlamlar ju`zege keledi.
5. Tsiviylizatsiyanin’ en’ tiykarg’i belgisi, ja’miyet turmisin sho`lkemlestiriw ha’m basqariw menen baylanisli. Basqariwdin’ ja’ma’a’t usilinan parqlaniwshi arnawli basqariw ma’mleket ha’kimyati ju`zege keledi.
6. Tsiviylizatsiya ja’miyettin’ tiykari,subatomic esaplang’an xojaliq ha’m shan’araqtin’ mu’na’sebetlerinin’ rawajlaniwina alip keledi.
7. Tsiviylizatsiya ma’nawiy ma’deniyat rawajlaniwi menen tikkeley baylanisli. jaziwdin’ payda boliwi ajdadlar bilimleri ha’m ta’jriybelerin awlatlarg’a miyras sipatinda qaldiriw imkaniyatin berdi. Jaziw tsiviylizatsiyanin’ a’himetli deregi esaplanadi.
Tsiviylizatsiya uliwma insaniy a’himiyetge molik qiyin sotsialliq ha’diyse ha’m bul ha’diyse ja’miyetler rawajlaniwinda o’z ko`rinisin tabadi. Ha’zirgi zaman tsiviylizatsiyasi ja’miyetler rawajlaniwinda jan’a sipat basqishi barlig’i menen xa’reketlenedi. Ha’zirgi zaman tsiviylizatsiyasi o’zinde ja’ha’nde keship atirg’an globallasiw protsessleri, jan’a xabarlasqan ja’miyettin’ rawajlaniwi menen tikkeley baylanisli.