1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari.


Joba:

1. 
   Filasofiya ha’m Sotsial filasofiya, olar ortasindag’i uliwmaliq ha’m baylanisliliq.
   
2. 
   Sotsial filasofiyanin’ bahs temasi, maqset ha’m waziypalari.
   
3. 
   Sotsial filasofiyanin’ ja’miyettegi orni ha’m tiykarg’i funksiyalari.
   
4. 
   Sotsial filasofiyanin’ Sotsial- gumanitar pa’nler ortasindag’i orni.
   

Sotsial filasofiya filasofiyanin’ quram bo’limi bolip insane ha’m ja’miyet haqqindag’I bilimler sistemasi spatinda antic da’wirlerden baslap a’steke aqirin qaliplese basladi. Aytip o’tiw kerek, insannin’ ba’rshe bilimleri da’slep filasofiya shen’berinde qa’liplese baslag’an. Keyinshelik onin’ quraminan basqa pa’nler, ta’biyiy ha’m gumanitar pa’nler ajralip shiqti.

Filasofiyadan basqa pa’nlerdin’ ajralip shig’iwi onin’ ahmiyetin pa’seytpegen, ba’lki du’nyani ja’nede teren’, ja’nede aniq u’yreniw imkanin berdi.
A’lem haqqindag’I bilimlerdin’ rawajlanip bariwi, filasofiya shen’berindegi bilimlerden ayriqsha pa’nlerdin’ ajralip shig’iwi ha’m rawajlaniwina alip keldi.
Da’slep filasofiya quraminan ta’biyiy ha’m Sotsial pa’nler ajralip shiqqan.
Bul ha’diyse uzaq dawam etip, da’slep filasofiyadan matematika, geometriya, astranomiya, keyinshelik geologiya, geodeziya meditsina, mexanika, fizika, ximiya, biologiya kibi pa’nler ajralip shiqqan. Keyinshelik filasofiya quraminan gumanitar ha’m Sotsial pa’nler ( XVIII-XIX) ajralip shig’iw ha’diysesi ju’z Bergen. Aqibetinde Sotsialogiya, etika, estetika, logika, siyasattaniwshiliq kibi pa’nler g’arezsiz ra’wishte rawajlana baslag’an.
Filasofiyaliq bilimlerdin’ rawajlaniwi ja’miyet, onin’ materiyalliq ha’m manawiy turmisi, Sotsial mu’nasebetler, siyasiy, huqiqiy, adep mashqalalarinin’ hal qiliniwi ja’miyet ha’m insane haqqinda ko’plep shig’armalardin’ jaratiliwina sebepshi boldi. Bularg’a Platonnin’ “ Ma’mleket “, “ Nizamlar” , Aristoteldin’ “ Siyasat “, Farabiydin’ “ Fazil qala xalqi”, “ Siyasat ilimi “, Abu Rayxan Beruniydin’ “ A’yyemgi xaliqlardan qalg’an estelikler “, Mirza Ulug’bektin’ “ To’rt ulis ta’riyxi”, Al- marg’inaniydin’ “ Al-Hidoya”, Tomas Gobbstin’ “ Grajdanliq” haqqindag’I, Gegeldin’ “ Ta’riyx filasofiyasi “, “ Huqiq filasofiyasi” kibi shig’armalar, maqalalardi keltiriw mu’mkin.
Filasofiya ha’m Sotsial filasofiya o’z ara u’zliksiz baylanisli. Sotsial filasofiya ja’miyet haqqindag’I filasofiyaliq bilimler sistemasi spatinda filasofiya pa’ninin’ bir bo’limi esaplanadi. Eger filasofiya a’lem ha’m insan mu’nasebetleri mashqalasi menen shug’illansa, Sotsial filasofiya ja’miyet ha’m insan mu’nasebetlerin izertlew menen shug’illanadi.Eger filasofiya a’lem ha’m insan , insannin’ du’nyag’a mu’nasebeti, du’nyanin’ mazmuni,nizamliqlari haqqindag’I pa’n bolsa, Sotsial filasofiya du’nyanin’ quram bo’limi bolg’an ja’miyet haqqindag’I filasofiyaliq bilimler sistemasi esaplanadi. Sotsial filasofiyani filasofiyaliq ta’liymattin’ o’zine ta’n ko’rinisi spatinda dodalaw lazim. Ol filasofiya quramindag’I ontologiya, gnosealogiya, metodologiya, antropologiya ta’limatlari menen tikkeley baylanisli bolip, ol sol ta’liymatlardin’ ja’miyetke izshil en jaydiriliwinin’ na’tiyjesi ha’m o’nimi spatinda arnawli u’yreniledi.
Sotsial filasofiya bolmis filasofiyasi, antalogiya ta’liymati menen tikkeley baylanisli bolg’an halda qa’liplesedi. Filasofiya bolmisti bir pu’tin a’lem spatinda alip u’yrenedi. Soysiyal filasofiya bolmistin’ o’zine ta’n ko’rinisi, Sotsial bolmis, onin’ mazmuni, nizamliqlarin ko’rsetedi.
Sotsial filasofiya gnosealogiya ilimi menen tikkeley baylanisli. Filasofiya a’lemdi biliwge tiyisli mashqalalardi izertlew menen shug’illansa, Sotsial filasofiya insan o’z sanasi menen ja’miyetti biliwge qadirme? Degen sorawg’a juwap izleydi. Filasofiya obiyektiv du’nyanin’ insan sanasinda ko’riniw ma’selelerin, a’lemdi biliw mashqalalari menen shug’illansa, Sotsial filasofiya Sotsial turmistin’ insane sanasinda ko’riniw mashqalalari menen shug’illanadi ha’m Insan sanasi ja’miyetke qanday mu’nasebette? Degen sorawg’a juwap izleydi.
Filasofiyada a’lemdi biliw jollari, usillari islep shig’ilg’an ha’m bul metodologiya ( usillar haqqinda ta’liymat) ta o’z ipadasin tabadi. Sotsial filasofiya insane ha’m ja’miyetti u’yreniw metodologiyasi haqqinda baqs ju’ritedi.
Ko’rinip turg’aninday, filasofiya ha’m Sotsial filasofiya u’zliksiz birlikte ha’m dialektik baylanista.Bul baylanisliliqta filasofiya pa’ni uliwmaliqti ipadalaydi, Sotsial filasofiya bolsa sol uliwmaliq shen’berindegi ayrimliq esaplanadi.
Sotsial filasofiya insane, jamiyet, Sotsial rawajlaniw ha’m Sotsial biliwdin’ mazmuni. Nizamliqlari ha’mde prinsipleri haqqindag’I pa’ndur. Sotsial filasofiya pa’n, ilimiy bilimler rawajlaniwinda a’mel qilatug’in differentsiya ha’diysesinin’ na’tiyjesi esaplanadi. Ilimiy bilimler rawajlaniwinda differentsiya 2 tu’rli ta’rizde keshken.
Da’slepki da’wirlerde adamlardin’ bilimleri filasofiya pa’ni shen’berinde ja’mlengen keyinshelik onin’ tiykarinda basqa ta’biyiy ha’m Sotsial pa’nler ju’zege kelgen.
Ekinshi jo’nelis – belgili pa’n shen’berinde bilimlerdin’ teren’lesiwi aqibetinde onin’ tarmaqlari qa’liplesken, jan’a bilimlerdi o’zinde ja’mlestirgen jan’a tarawlar ju’zege keldi.
Filasofiyaliq bilimlerdin’ rawajlanip, teren’lesip bariwi aqibetinde psixalogiya, formal logika, etika, estetika kibi pa’nler ajralip shiqqan. Ha’zirgi waqitta filasofiyanin’ insan ha’m ja’miyetke tikkeley baylanisli mashqalalari shen’berinde erisilgen ilimiy bilimler Sotsial filasofiyanin’ qa’liplesiwine sebepshi boldi.
Sotsial filasofiya pa’ninin’ u’yreniw obiyekti- ja’miyet. Sotsial filasofiya insaniyat ja’miyetinin’ kelip shig’iwi, mazmuni, qurami haqqinda bahs ju’ritedi.Sotsial filasofiya ja’miyet haqqindag’I en’ uliwma bilimler, tu’sinikler jiynag’i boliwi menen bir qatarda, Sotsial rawajlaniw jolinda kelip shig’atug’in mashqalalardi aqilg’a say hal qiliw, ja’miyet keleshegin aldinnan ko’riw imkanin beredi. Sotsial filasofiya ja’miyetke birdey, bir pu’tin sistema spatinda qarar eken, ja’miyettin’ ayrim tarawlarin izertlewshi pa’n spatinda pa’n wakilleri itibarin ja’miyettin’ normal islewi ushin onin’ ha’r bir bo’limi ha’m unsure haqqinda qanday ro’l oynawina qaratiladi.
Sotsial filasofiya na’zerinen alip qarag’anda ja’miyet o’zin-o’zi sho’lkemlestiriwshi ha’m basqariwshi sistema bolip, ol o’z ishki nizamlari menen ha’reketlenedi, rawajlanadi ha’m quramalasadi. Insan ha’m onin’ sho’lkemleri 9 ma’mleket, siyasiy partiyalar, Sotsial ha’reketler h.t.b ) nizamlar shen’berinde iskerlik jo’nelisleri belgilese, rawajlaniw tezlesedi: kerisinshe bolsa, ja’miyet kriziske ushraydi. Ja’miyetti ha’reketke keltiriwshi ku’shler ha’m sol tiykarinda iskerlik belgileytug’in kishi subatomic – insandur. Adamnin’ kelip shig’iwi ha’m ja’miyettin’ qaliplesiwi insane ha’m ja’miyettin’ o’z-ara baylanislilig’I Sotsial filasofiya izertlewshi en’ ahmiyetli mashqaladur. Sotsial filasofiya ja’miyet ha’m insandi u’zliksiz u’yrenip, rawajlanip bariwshi sistema spatinda u’yrenedi ha’m Sotsial rawajlaniwdin’ mazmun-ma’nisi, forma ha’m ko’rinisleri, Sotsial rawajlaniw nizamlari haqqinda bahs ju’ritedi.
Sotsial filasofiya shen’berindegi en’ ahmiyetli mashqala- ja’miyetti biliw mashqalasidur.Sotsial filasofiya ja’miyette keshetug’in Sotsial waqiya ha’m ha’diyselerdi ilimiy biliwdin’ metodologik tiykarlarin islep shig’adi.
Solay etip, Sotsial filasofiyanin’ mashqalalari degende ja’miyet, insan, Sotsial rawajlaniw ha’m Sotsial biliw mashqalalari na’zerde tutiladi.
Sotsial filasofiya ja’miyetti o’z-o’zinen du’ziliwshi, u’zliksiz rawajlanip bariwshi Sotsial organism spatinda qaraydi, yag’niy ja’miyet ha’m insandi dinamikada- rawajlaniwda alip u’yrenedi.Ha’r bir pa’n a’lemnin’ qandayda bir ko’rinisine tiyisli nizamliqlardi ashiwdi o’z aldina maqset qilip qoyadi.Sotsial filasofiya ja’miyet turmisi ha’m rawajlaniwi Sotsial nizamlarin aship beredi.
Ha’r bir pa’nnin’ mazmuni onin’ tayanish tu’sinikleri, terminlerde ipadalang’anday, Sotsial filasofiyanin’ o’z tu’sinikleri- kategoriyalari bar.
Sotsial filasofiyanin’ tayanish tu’sinikleri degende < ja’miyet>, < Sotsial barliq>, < Sotsial sana>, < Sotsial mu’na’sebet>, < Sotsial islep shig’ariw>, , , < manawiyat>, , , < subiyektiv faktorlar>, , < shan’araq>, < ekanomikaliq turmis>, < Sotsial siyasiy turmis> kibiler na’zerde tutiladi.
Sotsial filasofiya ja’miyet turmisinda ahmiyetli orin tutadi. Bul na’rse onin’ funktsiyalarinda belgili boladi.

1. 
   Sotsial filasofiyanin’ du’nyag’a ko’z qaras funksiyasi. Sotsial filasofiya filasofiya siyaqli insane du’nyaqarasin qa’liplestiredi. A’lbette insane du’nyaqarasin qa’liplestiriwde ba’rshe bilim tarawlari qatnasadi. Biraq Sotsial filasofiya ja’miyet ha’m insane haqqindag’I uliwma ta’liymat spatinda insanda ja’miyet haqqindag’I, insannin’ ja’miyettegi orni haqqindag’I bilimlerdi qaliplesiwine ja’rdem berdei, ja’miyette ju’z beretug’in tu’rli Sotsial ha’diyselerge o’z sanali mu’na’sebetin qaliplesiwine jardem beredi.
   
2. 
   Sotsial filasofiyanin’ metodologik funksiyasi. Sotsial filasofiya ja’miyet sistemasi ha’m rawajlaniwindag’I uliwmaliqti sheshiw, Sotsial turmis tarawlarinin’ ornin ko’rsetip beriw, insane barlig’I ha’m mazmunin jaritiw, insaniyat ta’riyxinin’ mazmunin tu’sindirip beriw menen basqa jeke Sotsial pa’nler ushin o’zine ta’n metodologik tiykar bolip xizmet qiladi.Sotsial filasofiyanin’ metodologik funksiyasi degende, Sotsial filasofiyanin’ ja’miyetti tuwri an’law, ja’miyet ha’m insandi biliwdin’ 2 tiykarg’I metodi qaliplesken.Bular dialektika ha’m metafizika tu’rlishe jandasadi.
   

- eger dialektika Sotsial turmis tarawlarin u’yreniwde, olar ortasindag’I en’ uliwma universal baylanislarg’a itibar beredi, metofizika baylanisliliqti tek tosinanliq spatinda u’yrenedi.
- eger dialektika Sotsial turmis ha’m insandi u’yreniwde rawajlaniw prinsipinen kelip shiqsa, metafizika rawajlaniwdi itibardan shette qaldiradi, ha’mde oni tek mug’darliq o’zgerisler spatinda talqilaydi.
- eger dialektika a’lemdi ba’rshe ko’rinisleri kibi ja’miyet ha’m insane alemnin’ mazmunina ha’m tosiqlarina amel qiladi, qarama qarsiliqlar birligi ha’m maslig’I ja’miyet ha’m insane barlig’inda belgili boladi, metafizika qarama- qarsiliqlar Sotsial ha’diyselerge mas emes, degen qag’iydag’a tiykarlanadi.
3. Sotsial filasofiyanin’ insanparwarliq funksiyasi. Ol kamil insandi qaliplestiriwge xizmet qiladi. En’ ayyemgi da’wirlerden filasofiyani insane onin’ mazmuni, qadir-qimbati ma’seleleri qiziqtirip kelgen. Negizinde filasofiya insane turmisinin’ ma’nisin oylawdan ibarat. Sotsial filasofiya < Insan ha’m a’lem> mashqalasin hal qiliwg’a ja’rdem beredi.
I.Kant o’zinin’ < Sap aqil tanqiydi> shig’armasinda filasofiyaliq bilimler mazmuni 3 sorawda o’z ko’rinisin tapqan, dep esaplaydi. Bular:
- Men neni bile alaman?
- Men ne qiliwim kerek?
- Nege u’mit qilsam, iseniwim kerek? Insaniyat barliq da’wirlerde olarg’a juwap tabiwg’a umtilg’an.
4. Sotsial filasofiyanin’ boljaw funksiyasi. Sotsial filasofiya Sotsial ha’diyselerdi ilimiy basqariwda ahmiyet an’latadi. Bul jolda Sotsial rawajlaniw nizamlarinan kelip shig’ip, Sotsial ha’diyseler tendentsiyasi ha’m keleshegin, ilimiy boljaw imkanin beredi.
5. Sotsial filasofiyanin’ insanparwarliq funktsiyasi. Onin’ gumanistlik funksiyasi insandi ta’rbiyalawg’a, onda joqari insaniyliq, a’deplilik paziyletlerdi janlantiriwg’a jo’neltirilgen. Insandi qaliplestiriw ha’m rawajlandiriw onda filasofiyaliq pikirlew ma’deniyatin payda etiwdide na’zerde tutadi.
Sotsial filasofiya uliwma filasofiyaliq bilimler menen birgelikte ba’rshe Sotsial-gumanitar pa’nlerdin’ metodologik tiykari esaplanadi.
Sotsial filasofiya Sotsialogiya, ta’riyx, antropologiya, psixalogiya, etnografiya, ekanom teoriya kibi pa’nler menen birlik ha’m baylanisliliqta boladi.
Sotsial filasofiya Sotsialogiya menen baylanisli. Sotsial filasofiya ja’miyettin’ en’ uliwmaliq mashqalalari u’stinde bahs ju’rgizse, Sotsialogiya konkret ja’miyettin’ konkret mashqalalarin izertlewdi na’zerde tutadi.Sotsial filasofiya ta’riyxti an’lawda metodologiyaliq tiykar esaplanadi.