1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

7-Tema: Ja’miyettin’ siyasiy turmisi.


Reje:

1. 
   Ja’miyettin’ siyasiy turmisi tu’sinigi. Siyasiy sistema.
   
2. 
   Ma’mleket – ja’miyet siyasiy sistemasinin’ tiykari.
   
3. 
   Demokratik ma’mleket ha’m onin’ o’zine ta’n belgileri.
   
4. 
   Prezident I.A.Karimov shig’armalarinda ja’miyetimiz siyasiy turmisin rawajlandiriwdin’ tiykarg’i jo’nelisleri ma’selesi.
   

Ja’miyetimiz siyasiy turmisi degende klaslar, milletler, siyasiy ku’shlerdin’ o’z-ara qatnaslari, olardin’ ma’mleket ha’kimiyatin qolg’a kirgiziw ha’m bekkemlew barisindag’i sanali iskerligi na’zerde tutiladi. Ja’miyettin’ siyasiy turmis tarawi siyasat tu’sinigi ja’rdeminde sa’wlelenedi. Siyasiy klaslarinin’ klaslarg’a, milletlerdin’ milletlerge, ma’mleketlerdin’ ma’mleketlerge qatnasin sa’wlelendiredi. Siyasat quramali sotsial qatnas ko’rinisi sipatinda ma’mleket ha’kimiyatinin’ rawajlaniwi menen baylanisli halda ju’zege keledi.

Siyasat ma’mleket ko’leminde ha’m ma’mleketler ara qatnaslarda a’melge asiriladi, ja’miyetti basqariw menen baylanisli iskerlik. Ko’p jag’daylarda “ma’mleket siyasati” degen tu’sinik ken’ qollaniladi. Ha’r qanday ma’mlekettin’ siyasati 2 ko’riniste sa’wlelenedi:

1. 
   Ishki siyasat
   
2. 
   Sirtqi siyasat
   

Ja’miyettin’ siyasiy turmisi onin’ siyasiy sistemasinda o’z sa’wlesin tabadi.
Siyasiy sistema degende ja’miyette belgili siyasiy funktsiyalardi orinlaytug’in sotsial institutlar sistemasi na’zerde tutiladi.
Siyasiy sistema 2 ko’riniste sa’wlelenedi:

1. 
   Ma’mleket siyasiy sistemasi
   
2. 
   Xaliqara siyasiy sistema
   

Ayriqsha aling’an ma’mlekettin’ siyasiy sistemasi degende ma’mleket, siyasiy partiyalar, ja’ma’a’t sho’lkemleri na’zerde tutiladi.
Ja’miyet siyasiy sistemasinin’ a’hmiyetli ta’repin basqariw quraydi.
Ja’miyet siyasiy sistemasinin’ qurami to’mendegi sxemada sa’wlelenedi:
Sxema 1.


Ja’miyettin’ siyasiy sistemasi.

Ma’mleket. Siyasiy partiyalar. Ja’ma’a’t sho’lkemleri.

Materialliq islep shig’ariw qanshelli za’ru’r bolmasin, ha’r bir salamat insa’n ha’m ja’miyettin’ turmisi ko’pten-ko’p tarawlar menen baylanisli tu’rde keshedi. Insa’nlar jasawdin’ ekonomikaliq jag’daylarina iye boliwi ushin belgili ta’rizde birikkenler ha’m bul jag’day sotsial iskerliktin’ ha’r tu’rli ko’rinislerin keltirip shig’arg’an ha’m sol tiykarda siyasiy sistema rawajlang’an.

Ja’miyettin’ siyasiy sistemasi ja’miyet rawajlaniwi protsessinde payda bolg’an. Ja’miyet da’slep insa’nlar iskerlikleri ha’m sol tiykarda rawajlanatug’in sotsial baylanis ha’m qatnaslari arnawlilig’i.
Ja’miyettin’ siyasiy turmisinin’ tamirlari insa’nlardin’ miynet iskerliklerine barip taqaladi.
Insa’nlar iskerligi uliwma ta’rizde alg’anda, sotsial xarakterge iye. Olar o’z-ara bir birleri menen birlespesten, baylanispastan turip iskerlikke kirise almaydi. Insa’nlar sotsial iskerliklerinin’ quramalilasip bariwi, olardi basqariwdi keltirip shig’aradi. Basqariw sebepli insa’nlar birlesedi ha’m sol tiykarda olardin’ iqtiyajlari qandiriladi. Basqariw insa’nlar iskerlikleri xarakterine baylanisli. En’ a’yyemgi ma’mleketlerden baslap insa’nlar o’z o’mirlerin dawam ettiriw ushin birlesiwleri lazim bolg’an. Bul birlesiw da’slep ta’biyiylik, qan-qandasliq tiykarinda ju’z bergen. Sonday uriwshiliq, qa’wimlik sistemasi ha’m qatnasiqlari rawajlang’an.
Ja’miyet basqariwinin’ tariyxiy 2 formasi bar:

1. 
   O’z-o’zinen basqariw ya’ki toparliq basqariw. O’z-o’zinen basqariwdin’ belgisi sonnan ibarat, onda ja’miyet ag’zalarinin’ barlig’i qatnasadi ha’m sol tiykarda o’z ma’plerin ta’miynleydi.
   
2. 
   Arnawli basqariw. Basqariwdin’ bul tu’ri onda ma’jbu’riylik ta’replerinin’ barlig’i menen xarakterlenedi. Arnawli basqariw degende belgili sho’lkem ja’rdeminde basqariw na’zerde tutiladi. Ha’r qanday arnawli basqariwdin’ tiykarg’i buwinin ma’mleket ha’kimiyati quraydi.
   

Ma’mleket ja’miyet siyasiy siatemasinin’ tiykarg’i buwini esaplanadi. Ma’mleket – ja’miyet rawajlaniwinin’ belgili basqishinda juzege kelgen ja’miyettin’ siyasiy sho’lkemi.
Ma’mleket insa’niyat tsivilizatsiyasi rawajlaniwinin’ jemisi ha’m ko’rinisi, xaliqlar ha’m milletler turmisin huqiq ha’m nizam tiykarinda sho’lkemlesiwinin’ siyasiy formasi esaplanadi.
Ma’mlekettin’ o’zine ta’n belgileri:

1. 
   Ha’kimiyattin’ barlig’i. Bunda belgili waziypalari bolg’an sho’lkem ha’m birlespeler na’zerde tutiladi.
   
2. 
   Xaliq(puqaralar)
   
3. 
   Aymaq ha’m shegaralar.
   
4. 
   Suverenitet.
   
5. 
   Nizam do’retiwshilik.
   

Ma’mlekettin’ o’zine ta’n waziypalari bar. Olar: aymaqliq aniqliq ha’m shegaralar qol qatilmaslig’in, ma’mleket qa’wipsizligin ta’miynlew, ja’miyette tinish ha’m pa’ra’wa’n turmisti ta’miynlew, jinayatshiliqqa qarsi gu’resiw, puqaralardin’ huqiq ha’m mu’lk qolqatilmaslig’in qorg’aw, sirtqi baylanislar, funktsiyalardi a’melge asiriw.
Ma’mleket, onin’ kelip shig’iwi ma’selesi a’yyemnen filosoflardi qiziqtirip kelgen.
A’yyemgi grek filosofi Platon(b.e.sh. 427-347) “ideal ma’mleket” ta’liymatin jaratqan. Ideal ma’mlekettin’ kelip shig’iwin “idealar du’nyasina” baylanisqan ha’m Grek polis – ma’mleketin na’zerde tutqan. Onin’ pikirinshe, ideal ma’mlekette kosmos, ma’mleket ha’m ayrim insa’n o’z-ara bir-birine talpinadi. A’dalatli insa’n a’dalatli ma’mleketke uqsaydi. Ideal ma’mleket a’dil basqariwg’a tiykarlang’an ma’mleket. Nizam ha’m a’dillik onda ja’mlengen boliwi lazim.
Aristotel pikirinshe, ma’mleketti ja’miyetten ajratiw mu’mkin emes. Aristotel ma’mleketti en’ joqari da’rejedegi insa’nlar birlespesi, dep bilgen. Onin’ pikirinshe, da’slep shan’araq, onda er ha’m hayal qatnaslari, son’ basliq ha’m qul mu’na’sebetleri kelip shiqqan. Shan’araqlar birlesip topardi, bir neshe toparlardan ma’mleket payda bolg’an. Rawajlang’an ja’miyet – bul ma’mleket. Aristotel nizamsiz insa’ndi haywan dep esaplag’an. Nizam bolsa ma’mleket sebepli kelip shiqqan. Ma’mlekettin’ waziypasi ma’deniyatli, aristokratik aqil-oyg’a iye adamlardi ta’rbiyalaw. Jaqsi ha’m jaman ma’mleketler o’z-ara bir-birinen ma’mleket basinda turg’an basliqlar ta’rbiyasi menen pariqlanadi.
Ataqli Orayliq Aziya oyshili Abu Nasr Farobiy(873-950)din’ a’dalatli, paziyletli ja’miyet, ma’mleket haqqindag’i pikirleri diqqatqa ilayiqli. Oyshildin’ armanindag’i a’dil ja’miyette insa’nlardin’ o’nimli miynetine, ilim iyelerine, olardin’ aqil-oyina, paziyletli a’dep-ikramlilig’ina joqari baha beriledi. Onin’ pikirinshe, a’dalatli ja’miyette ten’ huqiqliliq ha’m erkinlik saltanati hu’kimranliq qiladi. Jeke ha’kimlikke shek qoyiladi. Ma’mleket basshilarin puqaralardin’ o’zleri saylaydi. Saylang’an basliqlar xaliq ma’pine keri ha’reket qilsa, olar o’z a’melinen shetletiledi. Arzudag’i ma’mleket g’ayratkerleri o’z iskerliklerinde a’dalat, ten’ huqiqliliq, puqaralardin’ ma’plerin ko’zlep is ju’ritedi.
Abu Rayhon Beruniy(973-1048)din’ pikirinshe, ja’miyetti basqariw a’meldarlardan o’z tinishlig’inan aniq mu’ddet dawaminda ayriliw, zorliq ko’rsetiwshilerden ziyan ko’rkenlerdin’ huqiqlarin tiklew, gu’na’ka’rlardi jazalawdan ibarat boliwi kerek. A’dil hu’kimranliqtin’ tiykarg’i waziypasi joqari ha’m to’mengi qatlam wa’killeri ortasinda a’dillik ornatiw esaplanadi.
Basqariw formalari, du’zilisi ha’m ondag’i bar bolg’an siyasiy rejimge ko’re ma’mlekettin’ tu’rli ko’rinisleri bar.
Ma’mleket basqariw formasina qaray monarxiya ha’m respublika ko’rinislerine iye.
Ma’mlekettin’ monarxiya formasi ha’kimiyattin’ bir adam (monarx) ta’repinen basqariwg’a tiykarlanadi.
Respublikada ha’kimiyat saylaw arqali ju’zege keledi.
Ma’mleket du’zilisine qaray unitar, federativ, konfederativ ma’mleketlerden ibarat.
Demokratiyaliq ma’mleket degende barliq puqaralardin’ tiykarg’i huqiq ha’m erkinliklerine kepillik beriledi, ha’kimiyat sistemasinin’ bo’liniwi tiykarina qurilg’an, ha’mmenin’ nizam aldindag’i ten’ligin ta’miynleytug’in, ja’miyettegi barliq ku’shlerdi birlestirip, ma’mleket rawajlaniwina jumsaytug’in ma’mleket na’zerde tutiladi.
G’a’rezsiz O’zbekstannin’ rawajlaniw joli demokratiyaliq huqiqiy ma’mleket ha’m erkin puqaraliq ja’miyet quriwdan ibarat.
Ja’miyetimiz siyasiy turmisin rawajlandiriw, huqiqiy demokratiyaliq ma’mleket ha’m erkin puqaraliq ja’miyetti ornatiw ma’seleleri Respublika Prezidenti I.A.Karimov miynetlerinde ha’r ta’repleme dodalang’an ha’m teoriyaliq tiykarlang’an.


Tayanish tu’sinikler:

Ja’miyettin’ siyasiy turmisi, siyasiy sistema, siyasiy sana, siyasat, siyasiy iskerlik, siyasiy institutlar, ma’mleket, siyasiy partiyalar.

Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. 
   “Ja’miyettin’ siyasiy turmisi” tu’siniginin’ ma’nisin tu’sindirin’.
   
2. 
   Siyasat – bul…?
   
3. 
   Ja’miyettin’ siyasiy sistemasi degen ne? onin’ quraminda neler bar?
   
4. 
   Ma’mleket, onin’ kelip shig’iwi ha’m a’hmiyetin dodalan’.
   
5. 
   Ma’mleket haqqinda ilimiy-filosofiyaliq qaraslar.
   
6. 
   Ma’mlekettin’ qanday formasi ha’m ko’rinislerin bilesiz?
   
7. 
   Demokratiya tu’siniginin’ mazmun-ma’nisi?
   
8. 
   Demokratiyaliq ma’mleket qanday belgilerge iye?