1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayansh so’zler:
Ja’miyetdin’ ma’nawiy turmisi, ma’nawiyat,ma’nawiy mu’ta’jlik,ma’nawiy islep shig’ariw,ma’nawiy o’zlestiriw,ma’nawiy mu’na’sebet, ja’miyetlik sana.


Qadag’alaw ushin sorawlar

1. «Ja’miyattin’ ma’nawiy turmisi»degende neni tu’sinesi

2. Ja’miyet ma’nawiy tu’rmisinin’ tiykarinan neler quraydi.
3. Ma’nawiy mu’ta’jligine neler kiredi.
4. Ma’nawiy islep shig’ariwdin’ o’zine ta’n ta’repleri haqqinda neni bilesiz.
5. Ja’miyet sanasinin’ ma’nisi ha’m tu’siniginin’ qabil qiliw.


9-tema Pa’n
1.Pa’nnin ahmiyeti.
2.Pa’n rawajlaniwi tariyxi.
3.Orayliq Aziya oyshillarinin Pa’n rawajlaniwina qosqan ulesleri.
4.Pa’n rawajlaniwiw nizamliqlari.
5.Pa’n ham jamiyet.

Pa’n tusinigin har turli bayaanlaw mumkin. Aldi menen Pa’n jamiyetlik annin arnwli formasi bolip, onda tabiyat, jamiyet, insan ruwhiy dunyasi tusinikleri, nizamlar, nazariyalar formasinda oz korinisin tabadi.

Pa’n dunya, sonday aq adamnin ozi haqqindagi obiektiv bilimlerdi islep shigariwga joneltirilgen, joqari darejede sholkemlestirilgen ham qaniygelestirilgen iskerlik esaplanadi.
Pa’n dunya haqqindagi obiektiv bilimler diziminen ibarat. Pa’nnin tiykargi manisin asiw ushin onin tomendegi tareplerin esapqa aliw kerek boladi: Birishiden, Pa’n jamiyetlik annin arnawli formasi esaplanadi. Pa’nnin mazmuninda insandi orap algan alemnin manisi, ozine tan tarepleri, bolek ozgeshelikleri korinedi. Insan en ayyemgi dawirlerden baslap ozi jasap atirgan, oni orap algan dunyani tusiniwge hareket qilgan ham sol tiykarda en ayyemgi dawirlerden baslap insan anindagi obiektiv alem haqqindagi bilimler qaliplesken. Ekinshiden, Pa’n alemdi ozlestiriwdin joqari usili esaplanadi. Bilimler obiektiv mazmunga iye, sebebi olar obiektiv alemnin insan anindagi subiektiv anlawinan payda boladi. Pa’nnin jamiyetlik annin arnawli formasi sipatindagi ozgeshelikleri aldi menen alemdi ilimiy biliw ozgesheliklerinde oz korinisin tabadi. Insan alemge aktiv munasibette bolmastan, alemdi bilmey turip, omir tarizin dawam ettire almaydi. Insannin alem haqqindagi bilimleri:
a) kundelik ameliy iskerlik protsessinde hamde
b) ilimiy biliw tiykarinda payda boladi.
Ilimiy nazariyaliq biliw natiyjeleri Pa’nnin mazmuninda korinisin tabadi. Ilimiy biliw alemdi biliwdin basqa korinislerinen ozine tan tarepleri menen pariqlanadi:
- Aldi menen pn alemdi, ondagi zat ham hadiyselerdi teren ham aniq biliwdi korsetedi.
- Ilimiy biliwden kozde tutilgan maqset aniq bilimler, ilimiy haqiyqatlardi payda etiwden ibarat. Aniq bilim degende onin alemdi tuwri korinisin tapqani, alemge mas keliwi nazerde tutiladi.
- Ilimiy bilimlerdi payda etiw ushin arnawli ilimiy metodlardan paydalaniw kerek boladi. Sonin ushin da Pa’nnin mazmuninda obiektiv alemdegi zat ham hadyseler koriniwi menen bir qatarda, ilimiy bilimlerdi payda qiliw usillari da islep shigilgan boladi.
- Ilimiy izleniw natiyjeleri ilimiy bilim formalarinda - mashqala, nizam, ilimiy boljaw, oylap tabiw, taliymatlarda korinedi.
- Ilimiy bilimler ozine tanligi olarsin dizimliligi, birdemlikti qurawinda.
- Pa’nde ilimiy bilimlerdin aniqligin tiykarlawdin arnawli usillari islep shigilgan boladi.
- Ilimiy bilimler - nizam, nazariya, taliymatlar ozine tan ilimiy tilde bayan etiledi. Ilimiy til degende tabiyiy ham jasalma til qurallarinan paydalaniw nazerde tutiladi.
Pa’n manawiy islep shigariwdin ozine tan formasi esaanadi. Ilimiy izleniwden kozde tutilgan maqset, ilimiy bilimlerdi payda qiliw esaanadi. Ilimiy bilimlerdin qaliplaesiwi ham rawajlaniwi qiyin iskustvaliq protsess bolip, onin kelip shigiwi ilimiy mashqalalarga barip taqaladi. Har qanday ilimiy izleniw ilimiy mashqalani qoyiwdan baslanadi. Ilimiy mashqala ol yaki bul nazariyaliq maseleni sheshiwde ol haqqinda bar bilimnin jeterli emes ekenligin anlawdan kelip shigadi.
Izertlew protsessinde uyrenilip atirgan obiekt haqqinda daslepki ilimiy daliyller toplanadi. Ilimiy daliyller ol yaki bul darejede dodalaniwi, islep shigiliwi natiyjesinde ilimiy boljaw alga suriledi. Tastiyiqlangan, isbatlangan ilimiy boljaw - ilimiy nazariyada oz korinisin tawadi. Solay etip, Pa’n manawiy islep shigariwdin arnawli korinisi sipatinda insannin alem haqqindagi ilimiy bilimlerinde - mashqala, ilimiy boljaw, nazariya, taliymatlarda oz korinisin tabadi.
Pa’nnin tiykargi tareplerinen biri onin qiyin dizimli jamiyetlik institut ekenliginde.
Pa’n qiyin qiyin duziliske iye jamiyetlik institutdegende tomendegiler nazerde tutiladi.
1. Ilimiy izleniw alip baratugin, jana ilimiy bilimlerdi qolga kirgiziw kerek bolgan alimlar;
2. Ilimiy iskerlikte kooperatsiyanin amelge asiwi;
3. Ilimiy bilimlerdi qaliplestiriwge turtki beretugin ilimiy xabardin barligi;
4. Ilimiy iskerlikti jamlestiretugin, basqaratugin arnawli ilimiy dargay ham sholkemler;
5. Laborotoriya izertlewleri ushin arnawli materiyallar, asbap-uskeneler, priborlar.
Pa’n ilimiy bilimlerdi payda qiliwdin en uliwma jamiyetlik formasi bolip esaplanadi. Ilimiy bilimler individual ham topar iskerligi natiyjesinde qaliplesedi ham rawajlanadi.
Ilimiy bilimlerdi payda etiw qiyin protsess bolip, onin ahmiyeti ilimiy bilimler dinamikasinda korinisin tabadi. Bul bilmesten biliwge, jetilispegen bilimnen jetiliskenlikke qarap bariwdan ibarat bolgan qiyin protsess bolip, ozara bir-biri menen almasip turatugin emperik ham nazariyaliq darejede oz korinisin tabadi.
Pa’nnin tiykargi tareplerinin biri bul onin tikkeley islep shigariwshi kushlerge aylana baslaganligi. Pa’n ham islep shigariw arasindagi ozara baylanisliliq turli tariyxiy dawirlerde turlishe bolgan. Maselen; alem haqqindagi daslepki ilimiy bilimler adamlardin tikkeley ameliy iskerliginen, kundelik zarurliklerinen kelip shiqqan. Daslepki dawirlerde Pa’n islep shigariwga sezilerli darejede tasir korsetpegen, bul tasir kobi menen miynet qurallarin astelik penen ozgerip bariwinda korinisin tapqan. Onin ustine nazariyaliq bilimlerdi ameliyatqa usiniw imkaniyatlari da sheklengen edi.
XIX a’sirden baslap Pa’n ham islep shigariw ozara jaqinlasa basladi. Bul janasha dawirdin baslaniwi puw mashinasi ham elektrdin oylap tabiliwi menem baylanisli edi. Endi Pa’n islep shigariwga qaraganda tezrek rawajlana basladi. Bul jagday Pa’nnin tikkeley islep shigariwshi kushlerge aylaniwina imkaniyat jaratti. Pa’nler, asirese tabiyattaniwshiliq Pa’nleri tarawindagi qolga kirgizilgen jetiskenlikler islep shigariwdin jana hazirgi zaman tarawlarinin payda boliwina alip keldi. Energetika, elektronika, Ximiya, radiotexnika, raketotxnika, qusagan tarawlar asirese Pa’nnin tikkeley islep shigariwshi kushlerge aylanip atirganliginan belgi beredi. Pa’n rawajlaniwi aqibetinde tabiyatta bolmagan jana narseler, miynet predmetlerin islep shigariw jolga qoyildi. Sintetik talshiq, jasalma almaz, otqa shidamli metall quymalari ham basqalar bugan misal bola aladi.
Pa’n birdemlikti qurawshi ilimiy bilimler sistemasi sipatinda ozine tan duziliske iye. Bul Pa’nler klassifikatsiyasinda oz korinisin tabadi. Pa’nlerdi turli tiykarlarga kore ayiriw mumkin. Predmetine (nege uyreniliwine) qarap Pa’nlerdi a) tabiyat b) jamiyet v) logika haqqindagi Pa’n bolimlerine boliw mumkin. Texnika Pa’nlerin alimlar ayriqsha bolimlerge ajiratdi.
Bilim menen ameliyat ortasindagi baylanisliliq ozgesheliklerine qarap Pa’nlerdi 2 toparga boliw mumkin: a) fundamental; b) ameliy Pa’nler.
Pa’nnin qaliesiwi ham rawajlaniwi jamiyet rawajlaniwi menen tikkeley baylanisli.
Pa’nnin qalipesiwi ham rawajlaniw basqishlari degende tomendegiler nazerde tutiladi:
1) Pa’n rawajlanaman degenshe daslepki bilimlerdin qaliplesiwi;
2) Ayyemgi dunyada Pa’n;
3) Orayliq Aziya ilimiy biliwlerdin qaliplesiwi ham rawajlaniwi;
4) Batis oyaniw dawirinde Pa’n rawajlaniwi (15-17 asirler);
5) 18-19 asirler Klassik Pa’ninin qaliplesiwi;
6) 20 asirdin 1-yarimi klassik emes Pa’n;
7) 20 asirdin 2-yariminan baslap hazirgi zaman Pa’ni qaliplese basladi.
En ayyemgi dawirlerden baslap adam oz atirapindagi alemdi anlawga umtiladi. Daslepki bilimler tamiri insan ameliyatina barip taqaladi. Daslep diyqanshiliq, sharwashiliq, onermentshilik penen baylanisli turde ameliy xarakterdagi bilimler tiykarinda qaliplesedi ham rawajlanadi.
Ayyemgi Misr, Mesopotamiya, Hindistan, Xitay ham Orayliq Aziyadagi daslepki tsivilizatsiya astronomiya, matematika, biyologiya, meditsina tarawinda koplegen bilimler ele Pa’n darejesine, nazariya darejesine koterilmegen bilimler edi. Olar tikkeley kozge taslanip turatugin waqiya-hadiyselerden shigarilgan juwmaqlar fomasinda bar edi. Janede anigiraq aytqanda bul bilimler daslepki toplangan tajriybeler korinisi edi. Natiyjede jiynalgan bilimler Grek Pa’ni ham filosofiyasinin juzege shigiwina sharayat jaratti.
Daslepki ilimiy bilimler sistemasi evropada bunnan 2500 jil aldin qaliplesti. Bul ayyemgi gretsyada qaliplesken ilimiy bilimler sistemasi edi. Ayyemgi grek alimlari Fales, Anaksimandr, Anaksiman, Pifagor tabiyat haqqindagi daslepki ilimiy bilimler dizimin jaratti. Natiyjede matematika, fizika, biyologiya, psixologiya, astronomiya, meditsina ham basqa Pa’nler ushin sharayat jaratildi. Bul ilimiy bilimler Platon akademiyasinda, Aristotel litseylerinde, Pifagorlar mekteplerinde oqitildi.
Ilimiy bilimlerdin qaliplesiwi ham rawajlaniwina Orayliq Aziyadan jetisip shiqqan ulli alimlar ulken ules qosti. Watanlasimiz Muxammed Ibn Musa Xorezmiy algebra Pa’nine tiykar saldi. Axmed Ferganiy astronomiya Pa’ni rawajlaniwina ulken ules qosti. Ol asPa’n deneleri hareketi tuwrisindagi taliymatti jaratti; texnik qurilmala islep shiqti. Ferganiy geografiya ham geodeziya Pa’nlerin rawajlandiradi.
Orayliq Aziyadagi ilimiy bilimler rawajlaniwi 1004-jilda qaliplesken daslepki ilimiy dargay - Mamun akademiyasi iskerligi menen tuwridan tuwri baylanisli. Bul akademiya dunyada "Majilisi ulama" ati menen taniqli bolgan ham onda Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Abdlloh Xorazmiy, Abu Sahiy Iso Al Masixiy usagan ilimli alimla iskerlik penen shugillangan. Olar matematika, astronomiya, ruwhiyliq, logika, muzika, ximiya, geografiya, mexanika usagan turli Pa’n tarawlari menen shugillanip Pa’nlerdin keleshektegi rawajlaniwina sharayat jaratip bergen. Watanlasimiz Axmed Ferganiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulugbek tiykar salgan tiurli ilim tarawlari 16-asirge kelip, batis oyaniw dawiri Pa’ninin rawajlaniwi ushin tiykar bolip xizmet qildi. Pa’n tariyxi menen shugillaniwshi alimlar pikirinshe, haqiyqiy klassik Pa’nnin qaliplesiwi ham rawajlaniwina evropa oyaniw dawiri: 15-16 asirlerge tuwri keledi.
XV-XVI a’sirlerden baslap Pa’nler, asirese tabiyattaniw Pa’nleri jedel rawajlandi. Nikolay Kopernik tarepinen oylap tawilgan Gelotsentrik nazariya, Iogann Kepler, Galileo Galiley, Isaak Nyuton, R.Guk, L.Eyler uqsagan alimlardin Pa’n tarawinda qolga kirgizken jenisleri, klassik mexanika, eksperimental tabiyattaniwshiliq uqsagan Pa’nlerdin qaliplesiwi haqiyqiy ilimiy krizis edi ham bul krizis Pa’n rawajlaniwinda jana dawir - klassik Pa’n dawiri baslanganinan derek beretugin edi.
Bul dawir ilimiy iskerlikti sholkemlestiriwge qaratilgan arnawli ilimiy mekeme ham sholkemlerdin payda boliwi menen xarakterli. London Patshaliq Akademiyasi, Parij akademiyasinin payda boliwi bugan daliyl bola aladi.
Soni aytiw kerek, daslepki akademiya ayyemgi Gretsiyada eramizdan aldingi V asirde payda bolgan ham Platon akademiyasi, dep aytilatugin edi. 1004-jilda Xorezmde Mamun akademiyasi payda boldi. Biraq bul ilimiy mekemeler keyinshhelik talapqa juwap bermegeni ushin oz iskerligin toqtatqanligi tariyxtan belgili.
Ilimiy bilimlerdin uzliksiz rawajlanip bariwi jana ozine tan ilimiy mekeme ham sholkemlerdin qaliplesiwine sebepshi boldi. Pa’nnin arnawli qaliplesken mekeme ham sholkemleri degende akademiyalar, ilimiy tekseriw institutlari, ilimiy oraylar, ilimiy jamiyetler, laboratoriyalar nazerde tutiladi.
Daslep ilimiy jamiyetler, akademiyalar iskerleigi jolga qoyildi. Olar tarepinen ilimiy jurnallar usinildi. Keyinshelik, asirese XX asirge kelip ilimiy-izertlew institutlari, ilimiy laboratoriyalar payda bola basladi.
XIX asirdin aqiri XX asirdin baslarinda Pa’nler rawajlaniwi jana - klassik emes Pa’n basqishinda oz korinisin tawdi. Bul basqish A.Eynshteynnin aniqliq nazariyasi, kvant nazariyasi menen tikkeley baylanisli edi.
Hazirgi dawir Pa’n rawajlaniwinin jana basqishi ekenligi menen xarakterlenedi.
Pa’nnin jamiyet omirinde tutqan ornin hazirgi zaman jamiyetinin jana informatsion jamiyet basqishina otkenliginen da bilsek boladi.
Bul dawir Pa’nnin uliwma jana tarawlari (kvant fizikasi, kibernetika, informatika, molekulyar genetika, gen injeneriyasi, biotexnologiya h.t.b.) ninpayda bolganligi, Pa’nnin jamiyet omirindegi barshe tarawlarindagi rolinin orni asqanliginan derek beredi.
Pa’n uzliksiz janalaniw, rawajlanip baratugin quramali sotsialliq hadiyse esaplanadi. Pa’n rawajlaniwinda ozine say nizamlarga amel qiladi.
Aldi menen ilimiy bilimler rawajlaniwinda miyrasiyliq, olardin mazmuni ham formasi ozgerip jedellesip bariwi kuzetiledi. Gap sonda, jana bilimlerdin payda boliwi menen eski bilim jogalmaydi, balkim Pa’n zapaslarinan orin aladi. Bul zapaslarga jana bilimlerdin qosilip bariwi Pa’nler mazmunindagi ozgeris ham rawajlaniwga tiykar boldi. Har bir dawirde payda bolgan bilim keyingi jana bilimler ushin jana tiykar waziypasin oteydi. Pa’n rawajlaniwinin har bir tariyxiy basqishinda payda bolatugin jana bilimler sol dawirge say ilimiy ideyalarga tiykarlanadi. Maselen, klassik Pa’n mexanika nizamlarina ideyalarina tayangan. Klassik emes Pa’n rawajlaniwi aniqliq nazariyasi, kvant mexanikasina tiykarlanadi.
Pa’n rawajlaniwi har bir basqishta belgili ilimiy biliw usillarina tayanadi. Maselen, antik dawirde ilimiy biliw payda etiwdin baqlaw metodinan sonday aq, logikaliqq usillardan paydalanilgan.
Jana dawirde Pa’n janaliqlari eksperimental metodlardan tiykarlangan halda qolga kiriilmekte. Hazirgi dawir Pa’ninde ilimiy bilimlerdi payda etiwdin basqa usillari menen bir qatarda jana usillari, metodlari qollanbaqta. Ane sonday usillarga sinergetika usili misal bola aladi.
Pa’n rawajlaniwinin en basli nizamlarinin biri ilimiy bilimlerdegi differentsiyalasiw ham integratsiyalasiwi esaplanadi. Insan aleminin ahmiyetine qanshelli shuqir kirip bargan sayin onin bilimleri artip baraberedi ham sol tiykarda Pa’nnin jana tarawlari payda boladi. Maselen daslep fizika Pa’ni mexanika, astronomiya, fizika Pa’nleri sipatinda payda bolgan. Fizika tarawindagi ilimlerdin rawajlanip bariwi fizika shenberinde jana Pa’n tarawlari qatti zatlar fizikasi, molekulyar fizika, plazma fizikasi tarawalarinin qaliplesiwine turtki boldi. Hazirde har bir Pa’n kopten kop tarawlardan ibarat. Maselen, meditsina Pa’ni, shenberinde 300 den artiq garezsiz ilimiy tarawlar bar. Ilimiy bilimler rawajlaniwi Pa’nler tarawlarinin oz ara bir birine jaqinlasiwi zarurligin keltirip shigaradi ham bul jaqinlasiw integratsiya protsessi dep jueitilwledi. Geoximiya, gidrodinamika, biofizika, gen injeneriyasi, biotexnologiya, astrofizika Pa’nindegi integratsiya protsessleri jemisi sipatinda qaliesken jana tarawlar esaplanadi.
Pa’n rawajlaniwi protsessinde onin jamiyettegi orni da ozgerip baradi. XIX asir aqirna shekem Pa’n islep shigariwga qaraganda rawajlaniwi tomen bolgani ushin da islep shigariwga jeterli darejede sezilmeydi. XX asirde Pa’n rawajlaniwi texnika rawajlaniwininan ozip kete basladi. Bul jagday aqibetinde, Pa’n texnika islep shigariwdan ibarat jalgiz sistemanin qaliplesiwine alip keldi; Pa’n tuwridan tuwri islep shigariwshi kushlerge aylana basladi. Bul protsess hazirgi dawirde janede kusheydi. Pa’nnin jamiyet omirinin barshe tarawlari menen baylanisi jamiyeke tasiri janede kusheydi. Hazirde jamiyettin ilimiy bilimler tasirinen jiraq bolgan bide bir tarepin tabiw qiyin. Pa’n bargan sayin jamiyet omiri ham rawajlaniwinin jetekshi faktorina aylanip barmaqta.


Tayanish tusinikler:
Pa’n, texnika, islep shigariw, informatsion jamiyet, fundamental Pa’n, ameliy Pa’n, differentsiyalasiw, integratsiyalasiw.