1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. 
   Filosofiya ha’m sotsialliq filosofiya, olar arasindag’i baylanisti qalay tu’sinesiz.
   
2. 
   Sotsial filosofiya bilimleri qaysi da’wirden rawajlana baslag’an.
   
3. 
   Sotsialliq filosofiyanin’ tariyxiy basqishlari nelerden ibarat.
   
4. 
   Sotsialliq filosofiyanin’ bo’lek pa’n sipatinda rawajlaniwi.
   
5. 
   XX a’sirdegi sotsialliq filosofiyaliq qaraslar.
   

4-tema: Jamiyet o'miri ham rawajlaniwnin' tabiyiy ham sotsialliq
faktorlari
Joba:
1.Jamiyet o'miri ham rawajlaniwnin' tabiyiy faktorlari.
2.Geografiyaliq ortaliq ham onin' jamiyetke tasiri.Geografiyaliq siyasat.
3.Xaliq tig'izlig'i,onin' jamiyetke tasiri.Demografiyaliq faktor ham demografiyaliq siyasat.
4.Jamiyetke tasir ko'rsetetug'in sotiyalliq faktorlar.

Jamiyet o'miri ham rawajlaniwi menen tabiyat arasindag'i baylanis sotsialliq filosofiyanin' kerekli mashqalalari shen'berine kiredi.

Awele,jamiyet tabiyat evolutsiyasinin' o'nimi ha'm ko'rinisi,obiektiv bolmistin' formasi bolip esaplanadi.Jamiyet tabiyattan ajralip shiqqan.Jamiyet tabiyat penen baylanissiz bar bola almaydi ham jasay almaydi.Jamiyet penen tabiyat ortasindagi baylanis tabiyiy faktorlardin' jamiyetke tasiri tarizinde ko'rinedi.Jamiyetke tasir etiwshi tabiyiy faktorlar degende; a)geografiyaliq ortaliq; b) xaliq tig'izlig'i ham olardin' jamiyetke tasiri nazerde tutiladi.
Jamiyet ham tabiyat dealektlik birlikte,o'z-ara bir biri menen baylanisli,biri ekinshisisiz bar boliwi mumkin emes.Bul baylanis:
a)jamiyettin' genezisinda o'z ko'rinisin tabadi.
b)ane usi sebepli jamiyet ham tabiyattin' birligi zatlar du'zilisindegi uliwmaliqta ko'rinedi.
1)Adam ham haywan tiri tabiyat wakilleri sipatinda du'zilisine ko're uqsas,ayni waqitta onin' o'mirlik funktsiyalari ham o'z ara biri ekinshisine uqsas(maselen:dem aliw,aqat sin'iriw,o'z ara zat almasiw h.t.b.)
2)Jamiyet tabiyattan tisqarida,ogan baylanisli bolmastan bar bola almaydi.Insan tabiyat sebepli,tabiyat bawirinda jasaydi ham iskerlik ko'rsetedi.
3)Tabiyat da jamiyet de materialliq,olar yaxlit materialliq alemnin' ko'rinisleri esaplanadi.
4)Tabiyatta da jamiyette de rawajlaniwdin' uliwma nizamlari amel qiladi.
Biz filosofiya kursinda tabiyat ham jamiyet nizamlari,olar orrasindag'i uliwmaliq ham pariqlar menen tanisqan edik.Jamiyet penen tabiyat ortasindagi uzliksiz baylanistin' tariyxin to'rt dawirge bo'lip u'yreniw mumkin:
1)O'zlestiriw basqishi
2)Agrar basqishi
3)Industrial basqishi
4)Noosfera dawiri
Tabiyat,tabiyiy muhit haqqindagi qaraslar biosfera tuwrisindagi taliymatta o'z ko'rinisin tapqan.
Biosfera tu'sinigi birinshi bolip avstiyaliq alim,geolog Eduard Zyus ilimge kirgizgen ham oni jerdin' janli qabig'i dep tariyplegen.Biosfera taliymati akademik Vladimir Vernadakiy (1863-1945) tarepinen rawajlandirilg'an.Vernadskiy biosferani organizimler tarqalg'an Jer planetasinin' janli qabig'i dep tariyplegen.Biosferanin' joqari rawajlaniw basqishi yaginiy,tabiyattin' insan aqiliy iskerligi salasina aylaniwi noosfera dep atag'an.Demek,noosfera tabiyat ham jamiyet arasindagi o'z ara baylanis ham munasebetlerde insan an'ili iskerliktin' rawajlaniwdin' bas faktorina aylaniwi nazerde tutuladi.»Noosfera» tu'sinigi XX asirdin' 20-jillarinda fransuz alimlari Eduard Lerua ham Per Teyyar de Shardenler tarepinen istimalga kiritilgen.Noosfera tuwrisindagi taliymat akademik V.Vernadskiy tarepinen islep shigilgan.Noosfera,yaginiy «an' tarawi»nin' quramina:
a) insan ham onin' iskerligi,turli forma ham korinislerde ko'rinetug'in insan an'i
b)texnika
v)madeniy-ekonomikaliq komplekslar
g)insan tasiri obekti esaplangan o'li ham tiri tabiyat bo'limi kiredi.
Buni to'mendegi sxema jareminde ko'riw mumkin.

Sxema 1: Noosfera

Madeniy-ekonomikaliq ko'rinisler

Noosfera (aqil tarawi)

Insan. v. texnika

Tiri ham o'li tabiyat bolimi

Jamiyetke tasir etetug'in tabbiy faktor-geografiyaliq ortaliq(muhit) esaplanadi.

Tabiyattin' jamiyetke tasirinin' tiykarg'i tarepi geografiyaliq muhit quraydi.
Geografiyaliq muhit belgili tariyxi dawirde insan ham jamiyet o'mirinde keshetug'in makan.«Geografiyaliq muhit» tu'sinigi sotsialliq filosofiyaga alimlar E.Reklyu ham L.M.Mechnikov tarepinen kirgizilgen.
Geografiyaliq muhit insan o'miri ushin zaru'r bolg'an tabiyat elementleri majmuasi,sotsialliq munasebetler keshiretug'in tabiyiy makan.Geografiyaliq muhit penen jamiyet arasindagi uzliksiz baylanis,munasebet dealektikaliq xarakterge iye.Bunin' manisi sonda, geografiyaliq muhit jamiyetke,jamiyet ham o'z nawbetinde geografiyaliq nuhitqa o'z tasirin o'tkizedi.
Jamiyet tabiyattan aziq-awqat o'nimlerin,islep shigariw narseleri ushin shiyki zatlardi ham energiya dereklerin aladi.Geografiyaliq muhit islep shig'ariwg'a unamli ham unamsiz tasir ko'rsetiw mu'mkin.Geografiyaliq muhittin' jamiyetke tasiri to'mendegilerde o'z ko'rinisin tabadi:
1)Geografiyaliq muhit islep shig'ariwg'a tasir ko'rsetedi.Bul tasir miynet bo'liniwnin' teren'lesip bariwinda,islep shigariw turli tarawlardin' janlaniwi ham rawajlaniwinda ko'rinedi.
2)Ol miynet o'nimdarlig'ina tasir ko'rsetedi.Buni hawa-rayi sharayatin' islep shig'ariwga tasiri misalinda ko'riw mumkin.(Maselen:suw tasqini,qurg'aqshiliq h.t.b).
3)Geografiyaliq muhit,tabiyiy shart-sharayatlar islep shig'ariwshi ku'shler rawajlaniwnin' tezlesiwi ham paseyiwne tasir ko'rsetedi.
4)Geografiyaliq muhit insan qabiletlerinin' rawajlaniwna tasir ko'rsetedi.Bul tasir awele sotsialliq an'nin' jetilsiwi ham rawajlaniwinda ko'rinedi.Ayne waqitta geografiyaliq muhit jamiyettin' manawiy o'mirine tasir o'tkizedi.
5)Geografiyaliq muhit jamiyet rawajlaniwi templarina o'z tasirin o'tkizedi.Ol jamiyet rawajlaniwin tezletiwi yaki paseytiwi mu'mkin.
6)Geografiyaliq muhit sotsialliq islep shig'ariw munasebetlerine tasir ko'rsetedi.Maselen, Orayliq Aziya aymag'inda tabiyiy shart-sharayatlar juda ayyemnen baslap suwgarma diyxanshiliqtin' rawajlaniwna imkaniyat jaratqan.
7)Geografiyaliq muhit jamiyettin' sotsial-ruhiy ko'rinisine tasir o'tkizedi.Jamiyettin' geografiyaliq muhitqa tasiri insan iskerligi ham onin' natiyjelerinde ko'rinedi.Insannin' tabiyatqa tasiri ekologoyaliq iskerlik dep juritiledi.Ekologiyaliq iskerlik tabiyatqa unamli ham unamsiz tasir tarizinde ko'rinedi.Jamiyet ham insan talaplarin qandiriw zaru'riyati ekologiyaliq iskerlikti juzege keltiredi.
Ekologiyaliq iskerlik tabiyat ham jamiyet ortasindagi ten' salmaqliqti saqlawga yaki bul ten' salmaqliqti jemiriliwne xizmet qiliwi mu'mkin.Sog'an ko're insannin' tabiyatqa mu'nasebeti eki formada:
a)aqilg'a muwapiq
b)jawizliq munasebetinde ko'riniwi mu'mkin.
Ekologiyaliq iskerlik,onin' qanday xarakterge iye ekenligi islep shigariwshi ku'shlerdin' rawajlaniw darejesine,sonday-aq sotsial-ekonomiykaliq munasebetker xarakterine baylanisli boladi.
Jamiyetke geografiyaliq muhittin' tasirin uliwmalastiriw geografiyaliq determinizm yaki geografizm filosofiyasi ag'iminda o'z ko'rinisin tapqan.Geografizm ag'imi XVIII asirdin' baslarinda jetilisti.Bul agimnin' filosofiyaliq manisi fransuz alimi Sharl Lun Monteske (1689-1755) shig'armalarinda o'z ko'rinisin tapti.Usi ag'im ag'zalarina XIX asir ingiliz alimi Bokl (1821-1862), E.Relkyulardi ko'rsetiw mumkim.Bokl sotsiologiyanin' geografiyaliq mektebi ag'zasi.Ol ayrim xaliqlardin' tariyxiy rawajlaniw o'zgesheliklerin tabiyiy faktorlar(landshaft,topraq,klimat,aziq-awqatlar) tasiri menen belgileydi.Geografizm ag'imi ozi payda bolgan dawirde XVIII asirde progrssiv orin tutqan,sebebi ol jamiyetti diniy tusiniwge qarsi qaratilgan agim edi.Geografiyaliq muhittin' jamiyetke tasiri geopolitika(geosiyasat) sotsialliq-filosofiyaliq jo'nelisinde o'z korinisin tapti.Geopolitika XX asir 30- jillarinda Germaniyada payda boldi.Bul agimnin' maqseti basqinshiliq siyasatin aqlawdan ibarat edi.Negizinde «geopolitika» atamasin pange shvetsiyaliq alim R.Chellen tarepinen kirgizilgen.Bul atama 1-jahan urisi shen'beeinde ken' qollanila basladi.Nemis alimi F.Retsel (1844-1904) maleket siyasati ham mamlekettin' geografiyaliq jagdayi arasindagi o'z-ara baylanis maselelerin ko'terdi.Ol xaliqlarda «ayriqsha makandi seziw» qabileti bar ekenligin aytqan halda o'z shegaralarin ken'eytiriwge umtilip atirgan xaliqlarga itibar qaratti.K.Xausxofer (1869-1946) manisin tajawizkarkiq tabiyatina iye bolgan «nemis milleti omirlik makani» haqqindagi gipotezani islep shiqti.XX asirdin' 80-jillarinda geosiyasat teoriyasi mamleket siyasatinda o'z ko'rinisin tawa basladi.
Ekologiyaliq siyasat:
a) suw,hawa,topiraq,o'aimlikler ham haywanat duniyasin qorgawda;
b)shigindisiz texnologiyalardi islep shigariwdi jariyalawda;
v)ekologiyaliq talim ham tarbiyani jetilistiriwde ko'rinedi.
Xaliq dinamikasin u'yrenetug'in arnawli pan tarawi bar.Bul-demografiya pani.Demografiya pani,mag'luwnatlarga ko're insaniyat Jer ju'zinde derlik 2 mln jildan beri jasap keledi.
Du’nya xalqinin’ o’sip bariwin to’mendegi sxema arqali ko’rsetiw mu’mkin:
Sxema 2: 6 mlrd
5 mlrd
4 mlrd
2 mlrd
1 mlrd
230 mln
50 mln



10 mln

Neolit qa shekem Neolit aqiri II a’sir basi XIX a’sir

1930-jil 1976-jil 1987-jil 1999-jil

2025-jilda xaliq sani 8 mlrd.qa jetedi, dep boljaw qilinip atir.

Xaliq tig’izlig’i dereginin’ ja’miyetke ta’siri sotsial rawajlaniwdin’ tezlesiwi ya’ki astenlesiwinde sa’wlelenedi.
Xaliq tig’izlig’inin’ja’miyetke ta’siri “xaliq-ekonomikasi” ha’m “ekonomika-xalqi” sistemasinda ayqin sa’wlesin tabadi.
Xaliq tig’izlig’inin’ artip bariwi uliwmaliq ta’rizde alg’anda islep shig’ariwshi ku’shler rawajlaniwinda o’z sa’wlesin tabadi. Biraq xaliq tig’izlig’i onin’ ko’p, kemligi menen g’ana o’lshenbeydi.
Xaliq tig’izlig’inin’ ja’miyetke ta’siri “demografiyaliq faktor” tu’siniginde o’z sa’wlesin tabadi.
Demografiyaliq faktor ko’p qirli tu’sinik bolip, to’mendegilerdi esapqa aliwg’a tuwra keledi:

1. 
   Xaliq sani ha’m tig’izlig’i
   
2. 
   Jas belgileri
   
3. 
   Salamatliq da’rejesi
   
4. 
   Bilim(mag’liwmat) da’rejesi
   
5. 
   Jasaw adressleri
   
6. 
   Urbanizatsiya ha’m ruralizatsiya protsessleri
   
7. 
   Migratsiya protsessleri h.t.b
   

Xaliq faktorinin’ ja’miyetke ta’siri ja’miyet turmisinin’ barliq tarawlarinda ko’rinis tabadi. Sol ko’z qarastan xaliq faktorinin’ ekonomikaliq, sotsial-siyasiy, ma’na’wiy turmis tarawlarina, ta’siri haqqinda aytiw mu’mkin.
Xaliq saninin’ artip bariwi ha’r tu’rli filosofiyaliq qaraslarda o’z sa’wlesin tapqan. XVIII a’sirden baslap alimlardi “Xaliq saninin’ artip bariwina qanday jantasiw kerek” degen soraw qiziqtirg’an. Maltusshilik ha’m neomaltusshilik teoriyalari sol da’wirde payda bolg’an.
Ingliz ekonomisti Tomas Maltus(1760-1833) “Xaliq tig’izlig’i nizamshilig’i ta’jriybesi” shig’armasinda xaliqtin’ tez pa’tler menen o’sip bariwi demografiyaliq partlawg’a sebepshi boliwi mu’mkin. Sebebi xaliq saninin’ tez pa’tler menen asip bariwi aziq-awqat o’nimlerinin’ jetispewshiligine alip keliwi mu’mkin. Sonin’ ushin tuwiliwdi sheklew lazim, degen juwmaqqa keldi.
XX a’sirde Batista neomaltusshilik qaraslari ken’ tarqaldi. 1971-jilda J.Forresterdin’ Rim klubina usinilg’an “Du’nya dinamikasi” dep ataliwshi esabatinda insa’niyat haqiyqattan da krizis aldinda turipti, sonin’ ushin xaliq o’siwin shegaralaw joli menen shiykizat bazalari ten’salmaqlilig’in saqlaw haqqindag’i pikir alg’a su’rildi.
Haqiyqattanda, geografiyaliq ortaliq ha’m demografiyaliq faktordin’ ja’miyet turmisindag’i orni ha’m a’hmiyetin biykar etiw mu’mkin emes. Olardin’ ja’miyetke ta’sirin joq qiliwda orinsiz.
Ja’miyet quramali sotsial organizm. Onin’ payda boliwi ha’m rawajlaniwinda ta’biyiy faktorlardin’ tutqan ornin biykarlamag’an halda ja’miyetke ta’sir etetug’in sotsial faktorlar da bar ekenligin itibarg’a aliw kerek. Materialliq islep shig’ariw, ma’deniyat, qa’driyatlar, milliy ideya ja’miyet turmisi ha’m rawajlaniwina ta’sir ko’rsetetug’in sotsial faktorlar esaplanadi.


Tayanish tu’sinikler:
Geografiyaliq ortaliq. Biosfera. Noosfera. Naturalistikaliq ag’im. Geografiyaliq determinizm. Geografiyaliq siyasat. Ekologiyaliq siyasat. Demografiya. Urbanizatsiya. Ruralizatsiya.


Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. 
   Noosfera – bul…?
   
2. 
   Ja’miyet ha’m ta’biyat ortasindag’i baylanisliliq nelerde sa’wlesin tabadi?
   
3. 
   Geografiyaliq ortaliq – bul…?
   
4. 
   Biosfera – bul…?
   
5. 
   Geografiyaliq ortaliq ha’m ja’miyet arasindag’i baylanis nelerde ko’rinedi?
   
6. 
   Geografiyaliq determenizm filosofiyaliq ag’iminin’ a’hmiyetin tu’sindirin’.
   
7. 
   Geografiyaliq siyasat – bul…?
   
8. 
   Ekologiyaliq siyasat tu’siniginin’ ma’nisi?
   
9. 
   Xaliq tig’izlig’i ha’m onin’ ja’miyettegi orni?
   
10. 
    Maltusshilik ha’m neomaltusshilik teoriyalarinin’ a’hmiyeti nede?
    
11. 
    Demografiyaliq faktordin’ ja’miyetke ta’siri nelerde ko’rinedi?