1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayanish tusinikler:

Shaxs, g’arezsiz shaxs, erkinlik, juwapkershilik, bag’iniwshiliq, kamil insan.

Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. 
   Jamiyet ha’m shaxs arasindag’I dealektik baylanislilig’in qanday tusinesiz?
   
2. 
   Adam, insan , indivit , shaxs tusiniklerine tarip berin’, olar arasindag’I mu’nasebetkerdi payda etin?
   
3. 
   Jamiyet penen shaxs arasindag’I mu’na’sebetler haqqindag’I qanday filosofiyaliq pikirler alg’a surilgen?
   
4. 
   Fatalizm degen ne?
   
5. 
   Valyontarezim filosofiyaliq joneliste jamiyet penen shaxstin’ munasebeti qanday dodalang’an?
   
6. 
   Shaxstin’ tariyxiy tiplerge ajiraliwinin’ tiykarg’I faktorlari, degende neni nazerde tutasiz?
   
7. 
   « Erkin shaxs» tusinigin tariplen’?
   
8. 
   Shaxs erkinligi ha’m juwapkershiligi haqqinda nelerdi ayta alasiz ?
   

14-tema:Sotsialliqrawajlaniwta’biyiy-ta’riyxiy
Protsess sipatinda.


Joba:
1.Sotsial rawajlaniw.Sotsial progress.Regress.
2.Sotsial rawajlaniw haqqindag’i filosofiyaliq ko’z-qaraslar.
3.Sotsial rawajlaniw quramali dialektik protsess sipatinda.Evolyutsion rawajlaniw.Krizislik rawajlaniw.
Sotsial rawajlaniw mashqalasi filosofiya ta’riyxinda a’yyemnen alimlardi qiziqtirip kelgen.A’yyemgi grek filosofi Platon ja’miyetler rawajlaniwinin’ u’sh basqishi haqqinda pikir ju’ritedi.Bular:a)ja’miyetke shekem bolg’an da’wir,ta’biyiy rawajlaniw ta’riyxi; b)ja’miyettin’ sotsial jag’dayi; v)ideal ja’miyet.Ideal ja’miyet degende Platon insaniyat arziwindag’i ja’miyetti na’zerde tutadi.
XVI a’sir ingliz ta’riyxshisi Kollingvud ja’miyetler ta’riyx pa’ni do’gereginde 4 basqishtan ibarat imperiyani quraydi,bular: a)shig’is ja’miyeti; b)grek ja’miyeti; v)rim imperiyasi; g)German imperiyasi dep esaplag’an.
Frantsuz utopisti Sen-Simon (1760-1825 jillar) ja’miyetler ta’riyxin da’wirlestiriwde ondag’i bar bolg’an ekonomikaliq sistemani tiykar qilip aldi ha’m bulardi; a)antik da’wir(qulshiliq penen baylanisli); b)orta a’sir ja’miyeti-feodalizm menen baylanisli ha’m v)iri sanaatqa tiykarlang’an ja’miyet dep atadi.Sanaatlasqan ja’miyetti rawajlaniwdin’ pozitiv da’wiri dep ko’rsetedi.
Nemis klassik filosofiyasinin’ iri wa’kili Lyudvig Feyerbax ja’miyet rawajlaniwinin’ sebeplerin dinnen izleydi.
Frantsuz alimi Ogust Kont (1798-1857)ja’miyettin’ rawajlaniw sebeplerin ma’na’wiy rawajlaniwdan izleydi ha’m insaniyat ja’miyeti rawajlaniwi 3 basqishta a’melge asadi,bular ja’miyet rawajlaniwininin’ ha’mme ushin uliwmaliq bolg’an :a)teologik ; b)metafizik; v)pozitiv basqishlari boladi ,degen pikirdi alg’a su’rgen.
Sotsial rawajlaniw-bul ja’miyet rawajlaniwi.Bul-onin’ o’tmishten ha’zir arqali keleshekke qaray o’zgerip bariwdan ibarat bolg’an protsess esaplanadi.Insaniyat bir neshe min’ jilliq ta’riyxqa iye.Onin’ rawajlaniw protsesin ta’riyx pa’ni u’yrenedi.Ta’riyx grekshe historian so’zinen aling’an bolip ,o’tmish waqiyalar haqqinda ra’wiyatlar,bolip o’tken ha’diyseler,degen ma’nini an’latadi.
Insaniyat o’tmishinin’ o’zine ta’nligi ,ko’p tu’rliligin u’yreniw tiykarinda sotsial bilimler payda boladi.Ta’riyxiy protseslerdin’ filosofiyaliq juwmag’i menen ta’riyx filosofiyasi ya’ki isteriosofiya shug’illanadi.
A’yyemnen alimlar ta’riyxti filosofiyaliq jaqtan an’lawg’a umtilg’an.
Ta’riyxti an’law-insaniyat ta’riyxinin’ a’hmiyetin,jo’nelisin tu’siniw degeni.Bunday an’lawdin’ tiykarinda «Insaniyat ja’miyeti ta’riyxiy rawajlaniw protsesinde o’zgerip barama?Eger o’zgerip barsa ,bul o’zgerisler qanday ta’rizde keshedi?»degen sorawlarg’a juwap beriwdi talap etedi.
Ja’miyetler rawajlaniwi «sotsial progress»tu’sinigi arqali sa’wlelenedi.Progress latinsha ilgerilenbe ha’reket,jen’is degen ma’nilerdi bildiredi.Sotsial progress ja’miyet rawajlaniwinin’ sa’wlelendiretug’in tu’sinik esaplanadi.Progresstin’ zidi,onin’ kerisinshesi-regress.Eger sotsial progress insaniyat ja’miyeti rawajlaniwinin’ to’mennen joqarig’a,quramaliliqtan an’satliqqa bariwdi bildirse,regress-onin’ kerisi:ja’miyettin’ joqari basqishinan arqag’a ,sotsial o’mirdin’ to’men da’rejesine tu’sip qaliwin bildiredi.Ja’miyetke alg’a qarap rawajlaniw –progresske ta’n bolg’ani siyaqli,arqag’a qaytiw ,isten shig’iw,regresske ta’n esaplanadi.
Insaniyat rawajlaniwinin’ tiykarin ne belgileydi?Sotsial progrestin’ miyzanlari barma?Bul ma’sele sotsial filosofiyaliq pikirler ta’riyxinda tu’rlishe sheshilgen.Misali, Batis Evropa oyshilllari insan sanasi,aqili sotsial progresti belgileytug’in miyzan ,dep esaplag’an.Keyinshelik,XIX a’sirdin’ aqiri XX a’sirdin’ baslarinda islep shig’ariwshi ku’shler ha’m islep shig’ariw mu’na’sebetleri sotsial progress miyzani,degen ko’z-qaras alg’a su’rildi.Ha’zirgi da’wirde sotsial progrestin’ miyzani ja’miyettin’ insanpa’rwarliq da’rejesi esaplanadi.
Sotsial rawajlaniw ne?Ol qay ko’riniste keshedi?Ta’riyxiy protsestin’a’hmiyetin ne quraydi?Insaniyat rawajlaniwi ta’riyxi qaysi jo’neliste a’melge asadi?degen sorawlarg’a a’yyemnen alimlar juwap izlegen.Ta’riyxiy protsesler,onin’ maqseti,jo’nelisleri haqqinda a’yyemnen bir qatar teoriyalar jaratilg’an.Bular:
1.Ta’riyxiy protsesler,sotsial rawajlaniwdin’ siziqli teoriyalari.
2.Tariyxiy aylanba teoriyasi.
3.Ta’riyxiy rawajlaniw haqqindag’i ha’zirgi zaman teoriyalari.
Ta’riyxiy rawajlaniwdin’ siziqli rawajlaniw ekenligi haqqindag’i qaraslar degende a’lemnin’ jaratiliwinan baslang’an rawajlaniw joli bir jo’neliste ,tegis dawam etiwi na’zerde tutiladi.
Ko’p g’ana antik da’wir alimlari ta’riyxiy rawajlaniwdi siziqli rawajlaniw sipatinda izertlegen.Antik da’wir alimlari Pifagor(er.al.480-410 jillar)ha’m Demokrit(er.al.460-370jillar)insaniyat ta’riyxi ha’r dayim ilgeri rawajlang’an,bul jabayiliqtan altin a’sirge qarap baratug’in rawajlaniw ,dep esaplag’an.
Ayirim filosoflar,ma’selen Gesiod,Seneka (er.al.5-4j, er.al.6-5j)ja’miyet rawajlaniwin regress-arqag’a qaytiw ta’rizinde tu’singen.Olardin’ pikirinshe ,sotsial rawajlaniw «altin a’sir»den «temir a’siri»ne qarap baradi,yag’niy arqag’a qaytadi.Bunday ja’miyet jemiriledi,a’dep jog’aladi.
Sotsial rawajlaniwdin’ shen’berliligi ya’ki ta’riyxiy aylanba teoriyasi a’yyemgi grek filosoflari Platon,Aristotel ta’repinen alg’a su’rilgen.Olar insaniyat rawajlanip baradi,lekin bul rawajlaniw shen’ber ta’rizinde ju’zege keledi ha’m ja’miyet rawajlaniwi na’tiyjesinde ha’r dayim o’zinin’ baslang’ish jag’dayina qaytadi,dep esaplag’an.
Orta a’sir filosoflari sotsial rawajlaniwdi inkar etpegen,lekin bul rawajlaniwdi Qudayg’a baylanisli tu’sindirgen.
Insaniyat ta’riyxinan uliwmaliq ha’m ha’r tu’rlilik Italiyaliq filosof Djambattista Viko(1668-1744)ta’repinen tiykarlap berilgen.Ol o’zinin’ «Milletlerdin’ uliwmaliq ta’biyati tuwrisindag’i jan’a pa’nnin’ tiykarlaniwi»kitabinda jer ju’zindegi barliq milletler rawajlaniwinin’ u’sh da’wiri do’gereginde tsillik rawajlanip bariwi tuwrisindag’i ta’riyxiy aylanba teoriyasin islep shiqqan.Bular:
1.»Qudaylar a’siri»-sponsorlarg’a boysiniw da’wiri.
2.»Qaxramanlar a’siri»-aristokratik ma’mleket da’wiri.
3.»Insanlar a’siri»-wa’killikli monarxiya ya’ki demokratik respublika da’wiri.Ha’r bir basqish aqirinda inqirazg’a ushiraydi ha’m bo’leklenip ketedi ha’m ha’r sapari ta’riyxta sol ta’rizdegi aylanba ha’reket ta’kirarlanadi,dep esaplag’an.
Ha’zirgi zaman filosofiyasinda ta’riyxiy rawajlaniw mashqalasi boyinsha tiykarinan eki tu’rli ko’z-qaras bar:
a)ja’miyet rawajina formatsion jandasiw.
b)tsivilizatsion jandasiw.
Ta’riyxiy protseslerge formatsion jandasiwina ko’re ,insaniyat ta’riyxi ta’biyiy-ta’riyxiy protsess.Bul protsess sotsial-ekonomikaliq formatsiyalardin’ izbe-izlikte orin almasiwi protsesi.Sotsial –ekonomikaliq formatsiyalar tuwrisindag’i filosofiyaliq ta’liymat Karl Marks(1818-1883)ta’repinen ilgeri su’rilgen.Bul ta’liymatqa ko’re sotsial rawajlaniwdin’ belgili basqishinda turg’an ja’miyet sotsial-ekonomikaliq formasi esaplanadi.Ja’miyetler rawaji sotsial –ekonomikaliq formatsiyalardin’ o’z-ara almasiliwi ta’rizinde keshedi.Marks ja’ha’n ta’riyxin bir formatsiyadan ekinshi formatsiyag’a o’tiwden ibarat siziqli rawajlaniw sipatinda ko’rsetti.Markstin’ sotsial rawajlaniw tuwrisindag’i ko’z-qaraslari ta’riyxin materialistik tu’siniw teoriyasi,dep ju’ritedi.
Formatsiyali rawajlaniw degende
1.Ibtidoiy topar sistemasi
2.Qulshiliq
3.Feodalizm
4.Kapitalizm
5.Sotsializm formatsiyalari na’zerde tutiladi.
Sotsial rawajlaniwg’a formatsion mu’na’sebet ta’riyxtin’ a’hmiyetin tu’siniwge belgili da’rejede imkan beredi,lekin Marks ta’repinen ilgeri su’rilgen ta’riyxti materialistik tu’siniw teoriyasinin’ bir ta’replemeligi aniq bolip qalmaqta.Ta’riyxiy rawajlaniwdin’ ha’mme basqishlarinda sotsial-ekonomikaliq mu’na’sebetler ja’miyet o’miri tiykarin belgilewi sha’rt emes.Tu’rli xaliqlar ,ma’mleketlerdin’ ta’riyxin u’zliksiz rawajlandirip bariwshi sotsial-ekonomikaliq formatsiya sipatinda tu’siniw jeterli emes.Ha’zirgi da’wirde ja’miyetler rawajlaniwin 5 formatsiyadan ibarat ,rawajlaniwdin’ o’zi u’zliksiz siziqli rawajlaniw ta’rizinde keshedi,degen qaras sotsial rawajlaniwdin’ pu’tkil quramaliqlarin tu’siniwge jeterli imkan bermeydi.XIX-XX a’sirlerde sotsial rawajlaniwg’a tsivilizatsiyali jandasiwi qarar taba basladi.Bug’an ko’re ,insaniyat ta’riyxi ko’pten-ko’p tu’rli tsivilizatsiyalar ta’rizinde sa’wlelenedi.
Tsivilizatsiyaliq jandasiw filosoflar Nikolay Danilevskiy,Osvald Shpengler,Arnold Toynbi kibi alimlar ta’repinen islep shig’ilg’an.Ja’miyet rawajlaniwina tsivilizatsiyali jandasiw belgili ja’miyettin’ sotsial-ruwxiy ko’rinisi,xaliqtin’ mentaliteti haqqinda pikir ju’ritiw,ja’miyet rawajlaniwinda ma’deniyattin’ ornin tuwri tu’siniw ikanin beredi.Ta’riyxiy rawajlaniw bul insaniyat tsivilizatsiyasinin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlaniwi.
Sotsial rawajlaniwg’a tsivilizatsiyali mu’na’sebet ma’deniy rawajlaniwdi insan ha’m ja’miyet rawajlaniwinin’ tiykari faktori sipatinda alip qaraw imkanin beredi.
Tsivilizatsiyali jandasiw insaniyat ta’riyxina o’zine ta’n ta’kirarlanbas sotsial waqiyaliq dep qarawg’a tiykarlang’an.Bunda ha’r bir tsivilizatsiya o’zinin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlaniwi protsesinde belgili tiykarg’i basqishlardi basip o’tedi.Ja’miyet ta’riyxina tsivilizatsiyali jandasiw formatsion jandasiwdan bir qatar o’zgeshelikleri menen pariqlanadi:
1)Ol barliq ja’miyetlerdi emes ,ba’lki ja’miyet rawajlaniwindag’i ayriqsha basqish,ayriqsha tsivilizatsiyalardi u’yreniwge qaratilg’an.
2)Formatsion qarasta tiykarg’i itibar ja’miyet o’mirinin’ ekonomikaliq faktorlarina qaratilg’an bolsa,tsivilizatsiyali jandasiwda ma’na’wiy faktorlar tiykar sipatinda alinadi.
Bul jandasiwg’a ko’re tsivilizatsiyali rawajlaniw 2 basqishta sa’wlelenedi.
Bul: a)Tsivilizatsiyag’a shekem bolga’n rawajlaniw;
b)Tsivilizatsiyali rawajlaniw.
Nikolay Danilevskiy (1822-1885)ma’deniy-ta’riyxiy rawajlaniw(tsivilizatsiya)nin’ tiplerin iskerlik tu’rleri tiykarinda qurg’an.Onin’ pikirinshe,tsivilizatsiya insan iskerliginin’ en’ a’hmiyetli 4 tu’ri :a)diniy; b)ma’deniy; v)siyasiy; g)ekonomikaliq-siyasiy tiplerde ko’rinedi.Usinday tiri organizmlerde bolg’aninday ja’miyettin’ ma’deniy-ta’riyxiy tipleri o’z-ara bir-biri ha’m sirtqi ortaliq penen gu’resedi ha’m ha’r bir tip 4 basqishti o’z basinan keshiredi:tuwiliw,ku’shke toliw,kekseyiw ha’m o’liw(degradasiya).O’lim ma’deniy-ta’riyxiy rawajlaniw nizamlari haqqinda pikir ju’ritedi.
Nemis alimi Osvald Shpengler (1890-1936)uliwma insaniy ma’deniyat joq,ayriqsha,basqalardan pariq qilatug’in ma’deniyat bar,dep esaplaydi.Ol insaniyat ta’riyxinda 8 ma’deniyat tu’ri:Misr,Hind,Bobil,Qitay,Grek-Rim,Arab,Batis Evropa ha’m Mayya ma’deniyatlarin ko’rsetken.Ha’r bir ma’deniy organizm belgili bir da’wirde ju’zege keledi(shama menen min’ jil),son’ tsivilizatsiyag’a aylanadi ha’m o’ledi.Ma’deniyattin’ ha’r bir tu’ri o’zinin’ shuqir mazmunina iye ha’m insaniyat ta’riyxinda a’hmiyetli orin tutadi.Ma’deniyatlar tag’diri,tili ha’m qa’lbin an’lay biliw ta’riyxin an’lay biliw esaplanadi deydi alim.
Sotsialliq rawajlaniwg’a tsivilizatsiyali jandasiw wa’kili ingliz alimi Arnold Toynbi(1889-1975)bolip esaplanadi.Ta’riyx ,dep pikir ju’ritedi alim,ayriqsha o’zine ta’n tsivilizatsiyalar ta’riyxtan ibarat.Toynbi tsivilizatsiyani dinamik xarakterge iye,dep biledi.Ha’r bir tsivilizatsiya ju’zege keliw,rawajlaniw,jemiriliw ta’riyxiy basqishlarin o’z basinan keshiredi ha’m o’z ornin jan’a tsivilizatsiyag’a bosatip beredi.Arnold Toynbi sotsial rawajlaniwdin’ sebeplerinen biri dep ma’na’wiy joqarilawdi ko’rsetedi.Alim tsivilizatsiyalar arasinda Orta Aziya tsivilizatsiyasina ayriqsha orin ajiratqan.Ol o’zinin’ «Ta’riyxti biliw»shig’armasinda tsivilizatsiyanin’ 13tipin ajiratip ko’rsetken.Sotsial rawajlaniw ,ta’riyxtin’ a’hmiyetli mahqalasi XIX a’sir aqiri ha’m XX a’sirde nemis filosofi Karl Yaspers,amerikaliq alimlar Olvin Toffler ha’m Fransis Fukuyama qaraslarinda o’z sa’wleleniwin tapqan.Nemis filosofi Karl Yaspers (1883-1969)1949 jilda basip shig’arilg’an «Ta’riyxtin’ ma’nisi ha’m waziypasi»shig’armasinda ja’miyettin’ obiektiv nizamlari barlig’in inkar etedi.Ol sotsialliq rawajlaniw haqqinda «Ja’ha’nlik waqit oqi»ideyasin ilgeri su’redi ha’m ja’ha’n rawajinin’ bir-birinen pariqlanatug’in 4da’wirdi ko’rsetip o’tedi.Da’slepki eki da’wirde adamlar tilge iye boldi,miynet qurallarin jaratti ha’m otti payda etti.Bunin’ na’tiyjesinde er.al.5-3min’ jilliqta Hindstan,Qitay,Misr,Mesopatamiya ma’deniyati ju’zege keldi.
U’shinshi da’wir er.al.8-2 a’sirler Gretsiyadan Qitayg’a shekem ma’na’wiy joqarilaw qarar tapti.Bul da’wir sheksiz imkaniyatlardi ju’zege keltirdi.To’rtinshi da’wirdi 17-20a’sirlerde Evropada ilimiy-texnik tsivilizatsiyanin’ qarar tabiw da’wiri boldi dep ta’riypleydi alim.
Amerikaliq alim Frensis Fakuyama sotsial rawajlaniw haqqinda «ta’riyxtin’ intihosi»ideyasin ilgeri su’rdi.Ol ta’riyxtin’ intihosida ja’miyet ha’m ma’mleket insan ushin maqul ko’riniske kele bildi,ja’miyette liberal ideyalar jen’iske erisedi.Ja’miyetti ju’zege keliwinin’ en’ maqul joli-liberalizm dep esaplaydi.Alim insaniyat ta’riyxinin’ a’hmiyetin ja’miyet ag’zalarinin’ barliq ma’plerin qanaatlandira alatug’in ,barliq siyasiy qarama-qarsiliqlar sheshimin ta’miynley alatug’in ja’miyet quraladi degen juwmaqqa keledi.
Sotsial rawajlaniwdin’ a’hmiyetli mashqalalarinan birin onin’ qay ta’rizde keshiwi mashqalasi esaplanadi.Sotsial rawajlaniw dialektik qarama-qarsiliqli protsess,onin’ aqibetinde eski,alding’i ja’miyettin’ ornin jan’a ja’miyet iyeleydi.Demek,ja’miyet rawajlaniwi onin’ bir sipat basqishinan ekinshisine o’tiwi.Bunday o’tiw o’z xarakterine ko’re eki tu’rde sa’wlelenedi.
1.Evolyutsion rawajlaniw.
2.Inqilobiy rawajlaniw.
Evolyutsiya latinsha ebolitio so’zinen aling’an bolip ,rawajlaniw,ha’wij aldiriw ma’nilerin an’latadi.Evolyutsion o’tiw tadrijiy rawajlaniw usili esaplanadi.Bunda sotsial rawajlaniw a’ste-aqirinliq penen ju’zege keledi.Ja’miyet rawajlaniwinin’ krizislik joli onin’ bir sipat basqishinan ekinshisine partlaw joli menen ,zorliq joli menen o’tiwi.Krizis arabsha so’z bolip,awdarilmaq,ko’terilmek ma’nilerin bildiredi.Krizislik ja’miyet rawajlaniwinin’ basqishpa-basqish,tadrijiylik jag’dayinan keskin sipat o’zgerislerine o’tiw protseslerin an’latadi.Ja’miyettin’ bir jag’dayinan ekinshisine partlaw joli menen o’tiwi sotsial krizisler arqali a’melge asiriladi.Sotsialliq krizis ja’miyet o’mirinin’ barliq tarawlari-ekonomikaliq,sotsialliq,siyasiy,ma’na’wiy o’mirdegi keskin burilislardi ,keskin sipat o’zgerislerin keltirip shig’aradi.Sotsialliq krizis dep siyasiy sistemani zorliq penen awdarip taslaw na’zerde tutiladi.Ulli oyshillar krizis wayrangershilikke tiykarlang’an adamlardin’ materialliq ha’m ma’na’wiy tiykarlarina ziyan jetkizetug’in ,qa’diryatlardi joq qilatug’in sotsial ha’diyse ekenligin ko’rsetken.
O’z g’a’rezsizligin qolg’a kiritken O’zbekstan sotsial rawajlaniwdin’ evolyutsion jolin tan’lap aldi.Bul jol sotsial rawajlaniwdin’ «O’zbek modeli»ati menen belgili.Bul jol a’hmiyeti Respublika Prezidenti I.Karimovtin’ «O’zbekstannin’ o’z g’a’rezsiz ha’m rawajlaniw joli»shig’armasinda a’meliy jaqtan tiykarlap berilgen.Rawajlaniwdin’ «O’zbek modeli»sotsial qorqiwsiz,krizislik sekiriwlersiz,o’zimizge ta’n tadrijiy joldan bariw ,bazar mu’na’sebetlerine basqishpa-basqish o’tiwdi na’zerde tutadi.