1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

9 -Tema: ADAM SAWDASI HAQQINDA AYRIM STATISTIK MAǴLÍWMATLAR
Adam sawdası - insan turmısı, erkinshegi, aqsha -huqıqın ayaq astı etiw, onıń táǵdiri hám keleshegin ayaqosti qılıw sıyaqlı jerkenishli jınayat. XX ásirdiń sońǵı sheregine kelip Evropa mámleketlerinde adam sawdası jınayatı keskin arttı. Jáhán ekonomikasınıń rawajlanıwı, transport -kommunikatsiya salasınıń rawajlanıwı, jergilikli hám mámleketlikleraro migratsiya adam sawdasınıń háwij alıwına sebep boldı. Ótken ásirdiń 80 - 90 -jıllarına kelip, adam sawdası uyushgan transmilliy jınayat retinde dáwirmizning eń aktual global máselelerinen birine aylandı.
Adam sawdası - insandı alıw -satıw yoxud jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yamasa qabıl qılıw - urlaw, zorlıq isletiw, qorqıtıw yoxud májbúrlewdiń basqa formaların qóllaw arqalı, bir gruppa shaxslar tárepinen aldınan til biriktirip, xızmet poziciyasinen paydalanıp, jábirleniwshin mámleket shegarasınan alıp ótiw yamasa onı shet elda nızamǵa qılap túrde ustap turıw, jasama hújjetlerden paydalanıw, jábirleniwshiniń shaxsın tastıyıqlayligan hújjetlerdi alıp qoyıw, jasırıw yoxud joq etip jiberiw, kisi aǵzaların kesip alıw, basqa kisige kóshiriw (transplantatsiya) sıyaqlı háreketlerden ibarat social qáwipli qılmıs bolıp tabıladı. Bul jınayatlardıń sebepleri hám aqıbetleri Adam sawdasına qarsı kóresiw boyınsha respublika keńseleraro komissiyasınıń “Jaslarǵa shet elde islewdiń nızamlı tiykarları hám de adam sawdasına qarsı kóreshning aktual máselelerin túsindiriw” temasındaǵı lekciyasında (Tashkent, 2013 jıl ) tolıq belgilep berilgen.
Adamdı ekspluataciya qılıw - basqa shaxslardı ǵarbozlikka májbúrlew yamasa basqa kórinislerdegi háwesli ekspluataciya, májburiy miynet yamasa xızmetler, qullik yamasa qullikka uqsas jaǵdaylar, erksizlik jaǵdayı, yaǵnıy húr - azat insandı erkinen judo qılıw yamasa adam aǵzaları yoxud onıń toqımaların alıw, ózge insanǵa onıń razılıǵısız kóshiriw. Ekspluataciya qılıw bir neshe kórinislerde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Atap aytqanda :
- islep shıǵarıwda insan miynetinen zorlab, qorqitib, kúsh isletiw jolı menen paydalanıw ;
- awıl xojalıǵı jumıslarına májbúran jalb etiw;
- úy-ruwzıger jumıslarında paydalanıw ;
- erksiz shahvoniy maqsetlerge jalb etiw;
- tilemchilik etiwge májbúrlew;
- aǵzaların transplantatsiya qılıw ;
- májburiy nekelew (ádetde, bul hal kóbirek qız hám hayallar menen gúzetiledi);
- jasalma analıq, májburiy bala tuwıw hám basqalar. Bul háreketler adam sawdası jınayatın júz jetip atırǵan shaxslar tárepinen májbúran, insan ixtiyoriga qarsı túrde ámelge asırılıp atır.
Ǵarbozlikda paydalanıw - aqsha ornına adamnan nomuayyan sheńber degi serikler menen háwesli munasábetlerge kirisiwden turaqlı paydalanıw. Basqa kórinistegi háwesli ekspluataciya degende, adamdıń odan pornografik suwretler tayarlaw, buzıq háreketler júz etiw hám t.b. maqsetlerde paydalanıw ushın beriliwi túsiniledi. Bul jumıslarǵa jas, náreste qızlardıń da jalb etiliwi ásirese ashınarlı hol bolıp tabıladı.
Májburiy miynet - qandayda -bir jazanı qóllaw, tán jarası jetkiziw menen abay qılıw arqalı salmaqli islerdi orınlawǵa májbúrlew.
Qullik - ózine salıstırǵanda múlk huqıqına tán ayırım yamasa barlıq huqıqlar ámelge asırılıp atırǵan shaxs jaǵdayı yamasa jaǵdayı.
Erksizlik jaǵdayı - shaxstıń arnawlı bir faktorlar kompleksi tásiri astında óz erkine qılap túrde hár qanday jumıs penen yamasa xızmetti orınlawǵa májbúr bolıw.
Jallaw - ekspluataciya qılıw maqsetinde adamdı qandayda -bir iskerlik menen shuǵıllanıwǵa jalb etiwge qaratılǵan iskerlik (ekspluataciya ob'ektin qıdırıw, toplaw, ol menen kelisiw alıp barıw hám t.b. ).
Tasıw - shaxstı alıw -satıw pitimi dúziletuǵın (atqarıw etiletuǵın ), basqa shaxsqa tapsıriletuǵın jayǵa yamasa odan ekspluataciya maqsetinde paydalaniletuǵın jayǵa jetkezip beriw (transportda tasıw ).
Tapsırıw - adamdı basqa shaxsqa ekspluataciya qılıw maqsetinde fizikalıq tárzde beriw - satıw.
Jasırıw - jábirleniwshin húkimet wákillerinen, aǵayınları yamasa onıń táǵdirinen mápdar basqa shaxslardan hár qanday orında qupıya saqlaw - erkini sheklew.
Qabıl qılıw - adamdı óz maqsetinde ekspluataciya qılıw ushın iyelew, iyelikke alıw (mısalı, sıy jol menende, waqtınsha biypul paydalanıw yamasa qarız ornına hám t.b. ).
BMT ekspertleriniń pikirine kóre, jınayatlı sindikatlarning adam sawdasınan alıp atırǵan jıllıq tabısı 5-7 milliard AQSH dolların tashkil etpekte. Bul dúnyadaǵı tiykarǵı tutınıw tovarları sawdasınan keletuǵın dáramatqa teń. Adam sawdasınan millionlap insanlar jábirlengen (ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, 2, 7 million ) bolıp, olardıń 80 payızın hayallar hám balalar tashkil etedi. Rásmiy bolmaǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, hár jılı dúnya boyınsha 4 millionǵa jaqın adam hár jılı májburiy miynetten paydalanıw ushın mámleketlikleraro shegaradan ótedi. XXI ásirdiń saldamlı jınayatı sanalmish adam sawdası sebepli hár jılı 10 million bala qullikka giriptar bolıp atır.
Búgingi kúnde 27 million adam qullik tásirinde jasap atır. Buǵan adam sawdası sayasında rawajlanıp atırǵan taǵı bir jınayat adam denesi aǵzaları sawdasın da qosıw mumukin, sebebi bul eki jınayat bir-birine bekkem baylanıslı. Bul boyınsha Nepal, Sudan, BAA, Indiya, Gabon, Gaiti sıyaqlı mámleketlerde eń salmaqli jaǵdaylar gúzetilip atır.
Ádetde, adam sawdası boyınsha jınayatlar kóbinese ruwxıy jarlılıq, sananıń, dúńyaǵa kózqarastıń tómenligi, ashkózlıq, buyım-dúnyaǵa ashkózlik qoyıw, ańsat hám tez bayıwǵa bolǵan umtılıw hám de óz nafsiga qul bolıw sıyaqlı sebepler sebepli júz beredi. Hár jılı ortasha 2 millionǵa jaqın hayal óz mámleketleri shegaralarınan alıp ótilip, qullikka satıladı.
Ekenin aytıw kerek, bunnan 10 jıl aldın BMT tárepinen adam sawdası (ásirese, hayal hám balalar sawdası ) ga shek qoyıw maqsetinde tiyisli huqıqıy hújjet qabıl etilgen edi. Bul hújjetke kóre, adam sawdası salmaqli jınayat hám insan huqıqlarınıń qopal túrde aynıwı retinde kóriledi. BMT bas penen xatkeri Pan Gi Mun dúnya mámleketlerine shaqırıq eter eken, adam sawdasına qarsı kóresh fondına óz úleslerin qosıwǵa shaqırdı.
Adam sawdasınan dúnyadaǵı qandayda bir-bir mámleket shette qalmaǵanligi bárshemizge málim. Yaǵnıy qaysı bolıp tabıladı mámleketten tiri tovarlar alıp chiqilsa, tuwrısıda, ekinshi mámleketke adam sawdası jábirleniwshileri jetkezip beriledi. Sonday eken, bir qıylı jınayat áqibetinde bir waqtıniń ózinde bir neshe mámleket, bir neshe xalıq da ekonomikalıq, da ruwxıy zálel kóredi. Jınıslıq ekspulatatsiya, májburiy miynet, kóshelerde tilenshilik qılıw hám insan dene aǵzaların transplantatsiya qılıw maqsetinde tiri adamlardı satıw, adam sawdası dep atalmish illettiń - zamanagóy qullikning kórinisleri bolıp, olar mámleketlikler jarlılashuvi, insanlar ruwxıylıqınıń zaiflashuvi faktorı bolıp tabıladı.
Germaniyanıń Der Spiegel háptelik basılıwı adam sawdası boyınsha uyushgan jınayatlı gruppalarǵa qarsı kóreshuvchi CRIM komitetiniń esabatın daǵaza etdi. Usı esabatda, “áyne waqıtta Evropa Birlespesi mámleketlerinde shama menen 880 000 kisi májburiy miynetke jalb etilgen. “Qo'hna kontinent”da 3600 dane xalıq aralıq uyushgan jınayatlı gruppa iskerlik júrgizey atırǵanı aytnadı. Bul gruppalar bir jılda adam sawdasınan 25 milliard yevro, insan dene aǵzaları sawdası hám jabayı ekzotik haywanlar nızamǵa qarsı sawdasınan bolsa 18-26 milliard yevro dáramat kóriwi” haqqında bayan etilgen.