1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

20 -Tema: SHE'RIYAT MULKINING SULTONI - MIR ALISHER NAVOIY
Ózbek xalqiniń ullı oyshılı Alisher Navaiy jáhán ádebiyatı, mádeniyatına, insanlar baxıt hám ıǵbalı, xalıq párawanlıǵı, mámleket abadanlıǵı ushın úlken úles qosqan bolıp tabıladı. Alisher Navaiy turk dúnyası ádebiyatınıń eń ataqlı wákili bolıp tabıladı. Sebebi hesh kim bul til hám ádebiyattıń gúlleniwi ushın onıń sıyaqlı xızmet qilolgan emes. Navaiy sıyaqlı jáhániy zot " Kitaydan tap Xurasan" ge shekem yoyilgan turkiy qáwimlerdi " yakqalam" etdi hám usınıń menen birge millettiń ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy gúlleniwine ullı tásir kórsetdi.
Ómirbayan. Balalıq dáwiri.
Alisher Navaiy 1441-jıl 9 -fevralda Ámir Temurdıń o'gli Shohruh Mırza shohligi dáwirinde Hirotda tuwıldı. Zamanlasları onıń haqqında kóbinese " Qaǵıydaiddin Mir Alisher" dep jazadılar. " Qaǵıydaiddin" - dinge sıyınıw, ar-namıs qaǵıydası degeni bolıp, oyshıl hámel iyelerine beriletuǵın sapa, " mir" - ámir bolıp esaplanadı.
Onıń ákesi G'iyosiddin Muhammad (onı G'iyosiddin Kishkene de der edi) Temuriylar sarayınıń hámeldarlarınan, shańaraqtıń isenimli adamlarınan edi. Anası amirzoda Shayh Abusaid Shańdıń qızı bolǵan, atı málim emes. Alisherdiń babası Temurdıń balası Umarshayx menen eneles (ko'kaldosh) bolǵan eken.
Zamanlasları onıń haqqında kóbinese " Qaǵıydaiddin Mir Alisher" dep jazadılar. " Qaǵıydaiddin" - dinge sıyınıw, ar-namıs qaǵıydası degeni bolıp, oyshıl hámel iyelerine beriletuǵın sapa, " mir" - ámir bolıp esaplanadı. Onıń ákesi G'iyosiddin Muhammad (onı G'iyosiddin Kishkene de der edi) Temuriylar sarayınıń hámeldarlarınan, shańaraqtıń isenimli adamlarınan edi. Anası amirzoda Shayh Abusaid Shańdıń qızı bolǵan, atı málim emes. Alisherdiń babası Temurdıń balası Umarshayx menen eneles (ko'kaldosh) bolǵan eken.
Ullı shayır óz dóretpelerinde óz dóretpelerinde bul qutlı dárgayǵa jaqınlıgınan maqtanısh etiwin bayanlaydı. Sonıń menen birge, onıń ómirbayanına tiyisli ayırım taxtalar dóretpelerinde ushraydı. Bul teberik zot tuwrısındaǵı birpara maǵlıwmatlardı bolsa onıń zamanlasları óz kitaplarında berediler.
Alisher saray ortalıǵında jasaǵanlıǵı ushın bólek tárbiya hám qadaǵalawda o'sdi. Kishilik sıyaqlınan qosıq hám muzıkaǵa ishqi tústi. Alımu fazıllar sheńberinde boldı. Úsh-tórt jaslarında dáwirdiń ataqlı shayırı Qosim Anvorning bir qosıqın yad aytıp, qonaqlardı tańlanıwǵa saldı. Bir jıldan keyin onı mektepke berdiler. Ol bolajaq sultan Husayn Bayqaro menen birge o'qidi. Onıń zehni hám iqtidori haqqındaǵı gápler bolsa el, xalıq arasında tarqalıp bardı.
1447-jılda Shohruh Mırza opat etip, Temuriy shahzodalar ortasında taxt ushın gúres baslanadı. Hirot alaǵada bolıp qaladı. Alisherler shańaraǵı Irakqa jol aladı. Jolda, Ot qalasında Alisher dáwiriniń ataqlı tariyxchisi, " Jeńisnoma" dıń avtorı Húrmetiddin Ali Yazdiy menen uchrashdi. Alisher shańaraqı 1541-jılda Hirotga qaytadı. 1452-jılda Abulqosim Bobur Mırza Xurasan taxtiga o'tiradi, tınıshsızlıqlar basıladı. G'iyosiddin Muhammad Kók shópvorga hákim etip tayınlanadı. Alisher bolsa oqıwın dawam ettiredi. Mektep jas Alisherdi poeziya, ádebiyat álemine alıp kirdi. Bolajaq shayır Sa'diy Sheroziyning " Gúlistan ". " Bostan ", dóretpelerin, Farididdin Satıwshınıń " Logika ut - tayr " (" Qus penenmantig'i ") ni so'ngsiz qızıǵıwshılıq menen o'qidi. Ásirese, qus tilinen keltirilgen gúrrińtlar hám olardıń tereń mazmunı Alisherdiń oy - qıyalın tamam iyelep aladı. " Logika ut-tayr" qıyalı Alisherge bir ómir joldas boldı. Omiriniń sońǵında bolsa " Til ut-tayr" (" Qus penentili") atı menen kitap jazdı. " Til ut-Tayr" eger turkiy tilde jazılǵan bolsada, Navaiy onı Pániy laqapı astında járiyaladı. Bolajaq shayır taǵı Qaǵıydaiy Ganjaviy hám Xusrav Dehlaviy dóretpelerin jaxsı kórip o'qir edi.
1453-jılda Alisherdiń ákesi G'iyosiddin Mauhammad opat etedi. Alisher Abulqosim Bobur hizmatiga kirdi. Aldın Kók shópvorda, keyin Mashhadda yashadı. Eki mekteples dos - Husayn hám Alisher taǵı birge boldı. Bir munasábet menen ol 50 mıń báyit, 100 mıń qosıqtıń bir qatarı qosıq yad alǵanın ayttı. Qosıq jaysha sóylew ósiriw emes, bilim, oylaw shınıǵıwı da edi.
Navaiy 15 jaslarında óz qosıqları menen dáwiriniń ataqlı shayırları dıqqatın tordi. Xondamirning jazıwısha, qosıqları menen endigina teńilib kela baslaǵan Alisher óz dáwirdiń dańqlı shayırı Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Lutfiy xızmetine baradı. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler odan qosıq oqıwdı ótinish etedi. Alisher óziniń:
Orazin yopg'och, kózimdin shashilur hár jıldam jas,
Bo'ylakim, payda bo'lur juldız jasırın bo'lg'och quyash.
ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarı'i menen baslanatuǵın ǵázzelin oqıydı. Qosıqtan tańlanıwǵa túsken ǵarrı shayır bunday deydi: " valloh, eger muyassar bolsa edi, o'zumning farsı hám turkiy tillerde aytqan on-on eki mıń baytımdı sol ǵázzelge almastırardim hám bunı ózimniń úlken jetiskenligim dep esaplar edim". Bul turkiy (ózbek) poeziyaına kútá úlken uqıp kirip kiyatırǵanınan nıshana edi.
1457-jılda Abulqosim Bobur opat etdi. Hákimyat tepasiga Abusaid Mırza keldi. Husayn Bayqaro taxt ushın gúreske súńgip ketti. Navaiy bolsa Mashhad medreselerinde oqıwdı dawam ettirdi. Doslar arttırdı. Ǵarrı shayır Kámal Turbatiyni bulmanda ushıratdı. Turbatlik bul shayır Alisher menen bir báyit talqılawı ústinde tanısıp qaldı. Shayır 1464-jılda Hirotga qaytadı. Biraq poytaxda onı qolaysızlıqlar kutadi. Abusaid Mırza ol menen taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni jaqın adamların táqip hám tayziq astına alǵan, atap aytqanda, dayıları Mirsaid Kobuliy hám Muhammad Ali G'aribiylarni aldınma -keyin qatl ettirgen edi. Olar uqıplı shayırlar edi.
Alisherdiń áke múlki mal-múlkin tartıp alıw etilgen, hátte jasawab turǵanı turar jay da qalmaǵandi. Ol qalada uzaq qola almadı. Holbuki, jas shayırdıń ijodi barq urǵan waqtı edi. Abdurahmon Jomiyadek dáwiriniń oqımıslı adibi menen jaqınnan tanısıp, saboqlar alǵanı, miyir qazanǵan edi. Navaiy - " Mahmud Nuran" dep izzetlegen bul ataqlı shayır hám alım ózin siyasattan uzaq tutar, hátte qala sırtındaǵı Sa'diddin Koshg'ariy (1456 -jılda opat etken ataqlı shayıq, Jomiyning ustazı ) mazarı janından jay etip, sol jerde jasar edi.
Navaiy 60 -jıllardıń ekinshi yarımında Samarqandda yashadı. Aqır-aqıbetde, Samarqand óz gózzallıǵı menen de Navaiynı ıshqı ketken etedi. Shayır onı " firdavsmonand " ( jánnetmisol) dep ataydi hám oǵan hesh qashan " gardi ólim " o'ltirmasligini - hálsirewikka júz tutmasligini qáleydi. Navaiy sol jılları shayır retinde kútá úlken maba tapa bardı. 1465 - 1466 -jıllarda onıń ıshqıpazları qosıqların toplap, " toplam" dúzediler. Bul kitap búgin " Dáslepki toplam" atı menen ataqlı bolıp tabıladı.
1468-jıl oxrida Irandı eggalash ushın bolǵan jangda Abusaid halok boladı. Husayn Bayqaro 1469 -jıldıń basında Hiroti qolǵa aladı hám Samarqandga xat jiberip, Navaiynı óz janına shaqıradı. Husayn Bayqaro onı mámleketlik jumıslarına tartadı. Muhrdor etip tayınlaydı.
Mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri Alisher Navaiy 1469 -1472-jıllarda muhrdor, 1472-1476 -jıllarda ministr bolıp isleydi. 1487-1488-jıllarda Astrobodga hákimlik etdi. Alisher dóretiwshilik kisisi edi. Ol tábiyaatan buyıruqvozlikdan hám hukmfarmonlikdan jıraq, oylaw hám de taxayyulga beyim, oǵada názikta'b bir kisi edi. Hámel-lawazımlar hár qansha joqarı bolmaydıin onıń ushın zil-zámber júk bolıp, Husayn Bayqaroga bolǵan ıqlas hám muhabbatigina onı jumıstan bosawǵa ruxsat beriwden saqlap turar edi. Soǵan qaramastan, ol sadıqlıq menen xızmet etdi. Donishmadnligi, isbilermenligi menen kóplegen qozǵalańu qan tógiwlerdi aldın aldı, urıslardı jarawǵa aylantırdı. Onıń bul pazıyleti, ásirese, 1972-1476 -jıllardaǵı ministrlik iskerliginde ayqın kórinetuǵın boldı.
Husayn Bayqaro hákimyat jumıslarında Navaiydıń aqıl hám sadıqlıqında súyene otirip jumıs penenkórdi. Onı, qarsılıgına qaramastan, joqarı mártebelerge tayınladi, 1472-jılda bolsa " amir" (ministr) likka qoydı. Ullı shayır " amiri úlken" (ullı patsha ), " amirul muqarrab" (patshaǵa bawırlas ámir) ataqlarına ılayıq boldı. Onıń ministrlik jılları Hirotda abadanlıq háwij alǵan, mádeniyat gullep, jasnaǵan dáwir boldı. Ullı patsha ózi bas penenbolıp, suwsız jerlerge suw shıǵardı, eski salmalardı tazallatirdi, jańa kanallar qazdirdi. Eski ımaratlardı remont etdirib, jańaların qurdirdi. Neden-qansha medreseler, xanahoqlar saldırdı.
Dóretiwshilik qushaqında
Alisher Navaiy qosıqtı, shayırlıqtı hámme zattan bálent tutdi. ministrlik mártebesinde turıp da qosıq jazıwdı toqtatmadi. Átirapındaǵılar onıń bul jumisına xoshamet hám húrmet menen qaradilar. Shoh usayn Bayqaroning ózi oǵan jetekshilik etdi. Ullı shayırdıń dáslepki qosıqiy toplamın ıshqıpazları dúzgen bolsalar, birinshi toplamı - " Badoe ul-bidoya" (" Kórkemlik baslanıwsi") ni 1472-1476 jıllarda shohning amri hám qálewine kóre ózi kitap etdi.
1485-1486 -jıllarda ekinshi toplam - " Sorto bolıp tabıladı un-aqırı" (" Aqırız kemde-kem ushraytuǵınlıqlar") maydanǵa keldi. Alisher Navaiy 1481-1482-jıllarda " vaqfiya" shıǵarmasın jazadı. -diniy mekemege berilgen mal-múlk dep qandayda bir iygilikli jumıstıń sarpu ǵárejetin támiyin qılıw ushın ajıratılǵan jer yamasa mulkka aytıladı. Alisher Navaiydıń eń úlken ármanı dástan jazıw, birinshi náwbette, XII ásirdiń ullı shayırı Qaǵıydaiy Ganjaviy (1141-1209 ) den keyin shayırlıq qudtarining kriteryaına aylanıp qalǵan " Xamsa" jaratıw edi.
Qaǵıydaiyning " Panj ganj" atı menen tariyxga kirgen " Xamsa" si 5 masnaviydan shólkemlesken edi:
" Ǵáziynexana ul - sırlar" (" Sırlar ǵáziynesi"), " Xusrav hám Shıyrın", " Layli hám Majnun", " Hayf paykar" (" Etti gózzal"), " Iskandarnoma". Júz jıldan keyin oǵan Xusrav Dehlaviy (1253-1325) juwap etdi. Ol óz dástanların " Ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarı ul-anvor" (" Nurlar baslanıwı"), " Shıyrın hám Xusrav", " Majnun hám Layli", " Hasht behisht" (" Segiz jánnet"), " Aynayi Iskandariy" (Iskandar oyinasi) dep ataladı.
1483-jılda óz " Xamsa" sini jaza baslap, 1485-jıldıń basında tugatadi. Shayır islegen kún esapqa alınsa, 54 mıń qosıqtıń bir qatarılıq úlken ótmishten qalǵan estelik 6 ayda bitkaziladi. Turkiy tilde birinshi márte " Xamsa" jaratıladı. Alımu oqımıslı adamlar - barlıq bul hádiyseni zor alǵıs menen kútip aldılar. Zayniddin vosifiyning " Badoe' ul-vaqoe'" sidan: " Shoh Navaiyǵa : " Bir kelspewshilik Siz menen biziń oramizdan ko'pdan hal bolmay keledi, sonı búgin bir jaqlıq qilaylik", deydi. Bul kelspewshilik sonnan ibarat ediki, Sultan Husayn Alisherdiń muridi bolıwın ko'pdan árman eter jáne onı " pirim" dep atar edi.

21-Tema : Shoh hám shayır - Zahriddin Muhammad Bobur

Zahriddin Muhammad Boburning dúnyanıń kóplegen tillerine awdarma etilgen dóretpeleri, ǵázzel hám rubayıları jetkinshekti watanǵa, ana yurtga sadıqlıq ruwxında tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye boladı. Ullı ózbek shayırı, mutaffakir, tariyxchi, shoh hám sarkarda, boburiylar saltanatini tiykarlawshisi, Ámir Temurdıń besinshi áwladı, Ferǵana wálayatı hákimi Umarshayx Mırzanıń perzenti Bobur Zahriddin Muhammad ibn Umarshayx Mırza 1483 jıl 14 fevralda Andijanda tuwılıw taptı.
Ómirbayan
Bobur barlıq Temuriy shahzodalar sıyaqlı arnawlı tárbiyashiler, iri fazılu ulamalar ustazlıǵında áskeriy tálim, fiqh ilmi, arab hám parsı tillerin úyrendi. Jaslıgınan kóplegen tariyxıy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler oqıw etdi, ilimge, poeziyaǵa qızıqa basladı. Jaw-júrekligi hám batırlıǵı ushın " Bobur" (" Qosıq") laqapın aldı. Ákesi 39 jasında baxıtsızlıqlı opat yetgach, 12 jasında taxt miyrasxorı retinde tahtga o'tirdi. Ol payıtlar daǵı Ferǵana wálayatınıń shegarası házirgi Ferǵana wálayatınıń aymaǵına qaraǵanda basqasha bolǵan. Onıń shıǵısı -Qashg'arga, batısı - Samarqandga, qublası - Badaxshon tawlarına, arqa tárepi- Almalıq hám Almaota qalalarına barıp taqalgan.
Bobur ákesi jolınan barıp, ataqlı sufiy -Xoja Ahrorga ıqlas qóyadı jáne onıń taraqiati ruwxında ulkeyedi, omiriniń aqırına shekem sol ıqtıqatqa sadıq qaladı. Keyinirek " Boburnoma" shıǵarmasında Bobur Xoja Ahror sezimi bir neshe márte onı anıq apattan, qástelik hám sharasızlikdan qutıltırǵanın, eń salmaqli sharayatlarda jetekshilik etkenligin aytıp otedi.
Movarounnahr Xv ásir aqırında óz-ara konfliktlesip atırǵan Temuriy shahzodalar yamasa mal-múlkli zodagonlar basshılıq etip turǵan, derlik ǵárezsiz bolıp alǵan kóplegen wálayatlarǵa bolınıp ketken, Movarounnahr taxti ushın gúres avjga shıqqan, túrli siyasiy pitneler uyushtirilayotgan edi. Bunnan tısqarı, Umarshayx Mırzaǵa baǵınıqlı bir neshe bek hám hákimler jas hukumdorga baǵınıwdan bas penentartadılar. Olardıń ayırımları Boburning úkelerin yoqlasa, geyparaları ǵárezsizlik dawasın etedi, Taǵı basqa birleri Boburga raxip, basqaları ámeki hám dayılarına qosılıp onı óltiriwge túsedi.
Úrim-putaqlar ortasındaǵı dawlar áqibetinde Bobur 1504 jıldıń iyun ayında Movarounnahrdı tastap, jaqınları hám ózine sadıq bolǵan sortkarlari joldaslıǵında Afganistanǵa ótip ketedi. Ondaǵı ishki dawlardan paydalanıp, Gáziynexana hám Qobulni iyelegach, ǵárezsiz mámleket qurıwǵa jedel kirisiwedi, áskeri tártipke keltiredi, qattı ishki ıntızam ornatadı. Bobur Afganistanda el, xalıq obononligi hám gúlleniwi jolında jan kuydiradi, onıń mápleri jolında odilona hám aqılǵa say jumıs penentutadı. Afganistan daǵı Ámeliy iskerligine kóre, pútkil Xurasan hám Movarounahrda qúdiretli hám mámleket baslıǵı hám jeńimpaz sarkarda retinde úlken abıray asıra bardı, regiondaǵı siyasiy hayt itibarlı orınǵa kóterildi. 1507 jıl baslarında Bobur Indiyaǵa júriw baslaydı. Biraq, urınıwı áwmetsiz tugab, paytaxt Qobulga qaytadı. 1519 jıl báhárine kelip, Indiyanı jawlap alıw etiw jobaların ámelge asırıwǵa kirisiwedi hám keyin 5-6 jıl dawamında bir neshe júriwler uyushtiradi. Aqır-aqıbetde, 1526 jıldıń aprel ayında Paninpatda tiykarǵı raxibi -Dehli sultanı Ibrohim Lo'diyning 100 mıń adamlıq áskerin 12 mıń Askar menen jeńiliwge ushıratıp, Deqlini eggalaydi. Oradan kóp ótpey, ekinshi iri hind sarkardasi Rano Sango ústinen de jeńis qazanıp, arqa Indiyanıń Bengaliyagacha bolǵan bólegin ózine bo'ysundirib aladı. Keyininen jangu jedeller menen Hinistonning kóplegen úlkelikin jawlap alıw etedi. Dehli, Agra, Jo'npur, Harid, Báhár hám basqa úlkelikte óz bayraǵın kóteredi.
Boburning babaları - Sahıpqıran Ámir Temur, onıń balası Mironshoh Mırza, Sultan Abusaid Mırzalardıń jismonan quwatlı, otni musht menen urǵanda ańqawatadigan dárejede kúshli bolǵanları tariyxıy dereklerden málim. Bobur da balalıq sıyaqlılaridanoq, aqırındada saw, sonlıqtan tentek tábiyaatlı, chapdast jigit bolıp o'sdi.
Boburning jismonan quwatlılıǵı, háwes etetuǵın dárejedegi sog'ligi pútkil omiri dawamında - onıń patshalıq iskerliginde, jeke turmısında kórinetuǵın bolǵan. Ol mámleketlik jumısları Menen bánt bolǵan shaqları dono shoh, kúndelik turmısda shad kewilli úlpet, jaqın dosları arasında fizikalıq quwatlı jigit, áskerde bolsa batır hám batır sarkarda retinde tariyxda qalǵan.
Boburning qızı Gulbadanbegimning " Humoyunnoma" shıǵarmasında keltiriwine qaraǵanda, Bobur Indiyada Agra qalasın iyelegach, kewillichilikdan bolsa kerek, qa'la diywaline shıǵıp eki jigitti eki qo'ltig'ida dast kóterip, diywal ústinde yugurgan. Agrani ózine paytaxt sapada tańlaǵan Bobur bul mámlekette úlken qurılıs hám abadanlastırıw jumısların baslap jiberedi.
Nátiyjede Indiyada úsh yarım asrga jaqın xukm súrgen qúdiretli boburiylar úrim-putaǵına tiykar saladı. Afganistanda bolǵanı sıyaqlı, ol Indiyada da kóplegen social iygilikli islerdi amlga asıradı, mámleket rawajlanıwına saldamlı tásir kórsetedi. Boburning maqseti - bóleklenip ketken yurtni birlestirib, ullı saltanat qurıw edi.
Bobur Mırza qay jerde hám qaysı bir mámlekette bolmaydıin, ádebiyat hám tariyx, muzıka hám sa'natdan jaqsı xabarlı bolǵan alımu fazıllar sheńberinde qatnastı, atap aytqanda dóretiwshilik ahliga, kásipu óner iyesilerine shın júrekten yehtirom kórsetdi, qáwenderlik etdi, olardı materiallıq hám ruwxıy xoshametlantirib turdi.
Bobur omiriniń aqırıǵa shekem nátiyjeli dóretiwshilik jumıs menen shuǵıllandı, hár qanday sharayat hám jaǵdayda da ijoddan toqtamadı, nátiyjede hár tárepten bay ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar qaldırdı. Shayır ijodida, atap aytqanda poeziyada kindik qanı to'kilgan ana jurtın dil-dilidan qo'msash, onıń topıraǵına talpinish, táǵdir zarbalari hám turmıs azap-aqıretleri, dáwir buzılıwlarınan nala badiy aytiladi.
Bobur 18-19 jaslarında rubayı hám ǵázzeller jaza baslaǵan. Onıń " Tapmadim" radifli ǵázzeli hám " Yad etpes penenemiw kisin qayǵında kisi " qosıqtıń bir qatarı Menen baslanıwshı rubayısı sol jıllardaǵı turmısı menen baylanıslı. Bobur atınıń dúnyaǵa ataqlı etken shoh shıǵarması " Boburnoma" ústindegi dóretiwshilik jumısın 1518-1519 jıllarda baslaǵan.
Indiya júriwleri dáwirinde Bobur " Mubayyin" shıǵarmasın jarattı. Masnaviy formasında jazılǵan islam yuristligi hám sharıyat isenimlerine arnalǵan bul shıǵarmada Movraunnahr hám Indiyaǵa tiyisli sol dáwir sociallıq-ekonomikalıq ayoti boyınsha qızıqlı maǵlıwmatlar da jıynanǵan. Boburning joqarıda keltirilgen dóretpelerinen tısqarı, " Xatti Boburiy", sonınigdek, muzıka kórkem óneri hám harb jumıslarına arnawlı arnalǵan qatar qollanbaları da bolǵan.
" Xatti Boburiy" de avtor arab álippesin tahrir etip, jazıwdı ápiwayılastırıw hám ańsatlastırıw maqsetinde onı turkiy til hám aytılıw kriteryalarına maslastırılǵan. 1526 jıldıń dekabr ayında boburga qarsı qaslıq uyuishtiriladi. Joq etiw etilgen Ibrohim Lo'diyning anası aspazlar menen til biriktirip, onıń awqatına uwlı zat qostiradi. Sonıń tásiri hám de kóp jıllıq mashaqatlı hám qo'nimsiz turmıs tásirinen keyingi jıllarda Bobur tez-tez keselge shalınıp turadı.
1527 jıl oktyabr ayında Bobur taǵı qástelikke uchragach, omiriniń oxirlab qalǵanın sezim etedi. Sonda ol ózi ıqtıqat qoyǵan Hoja Ahror valiy ruwxından najot tilep, ıqlas menen onıń nasrda pitilgen " volidiya" shıǵarmasın qosıqiy awdarma etedi. Boburning sheber awdarmashı retindegi uqıplıyati kórinetuǵın bolǵan 243 baytlı bul dóretpe úlken dóretiwshilik yosh menen júdá qısqa múddette juwmaqlanǵan.
Boburning óz tán alıwısha, awdarma tawısıwı elioq, ol tawır bolıp ketken. Bıyılǵı jılılarda ol " Boburnoma" mawsimleri ústinde islewdi dawam ettiredi, jańa jańa ǵázzel hám ruboyilar jarattı, óz sóz dizbegi menen aytqanda, " Indiyaǵa kelgali aytqon qosıqlardı " tártipke salıp, sonıń menen birge " volidiya" awdarmasın, " Xatti Boburiy" Menen pitilgen úlgi hám qitalarni Movarounnahr hám Afganistanǵa, Humoyun, Xoja Kalon. Hindon hám basqalarǵa jiberdi.
Bir neshe múddet aldın patshalıqtı Humoyunga tapsırǵan Bobur 1530 jıl 26 dekabrde ózi tiykar salǵan saltanat paytaxtı Agrada opat etdi hám sol jerde kómiw etildi, keyinirek (1539 jılda ) onıń wásiyatına muwapıqhoki Qobulga keltirilib, ózi qurtırǵan " Baǵı Bobur" ga qoyıldı. Boburning ullı shıǵarması " Boburnoma" bolıp, onı " vaqoe" dep da ataydilar. Ullı memoriyal shıǵarmada 1494-1529 jılları Oraylıq hám Kishi Aziyada, Jaqın hám Orta shıǵıs mámleketlerinde keshken waqıyalar bayan jetilgen. " Boburnoma" dıń onnan artıq qo'lyozma nusqaları bar. Bul shıǵarmanı Qazanda N. I. Ilminskiy (1857 y.), Londonda Beverij xanım baspa (1905 y.) etken. Ózbekstanda daslep Fitrat 1928 jılda shıǵarmadan pachalar járiyaladı.
" Boburnoma" ning1948-1949 jıllarda eki jildi, 1960 hám 1989 jıllarda dúzetilgan, 2002 jılda toldırılǵan qayta basılıwı ámelge asırıldı. Boburning " Boburnoma" dóretpelerin Abdurahim xoqon (1586 y.)- parsı, vitsen (1705 y.)-golland, J. Leyden (1826 y.) hám v. Erskin-ingliz, Pavel de Kurteyl (1871 y.)-fransuz, Rashit Raxmeti Arat (1940 y.) turk, Miail Sale (1943 y.) orıs penentiline awdarma etkenler. 1826 -1985 jıllar dawamında " Boburnoma" tórt ret ingliz, úsh ret fransuz hám bir ret nemis penentiline o'girilgan. Boburning salıq jumısları haqqında maǵlıwmat beretuǵın " Mubayyinul-zakot" (1521 y.), aruz salmaǵı haqqındaǵı " Qollanbası aruz " (1523-1525 y. y.) sıyaqlı dóretpeleri bar. " Aruz qollanbası" de turkiy aruzning tábiyaatı, rawajlanıwı hám qosıqiy dóretpeler degi kórinisleri, aruzning 272 salmaǵı hám 21 bahriga ilimiy túsindiriwler berilgen.
Boburning " Harb ishi", " Muzıka ilmi" atlı dóretpeler jaratqanı haqqında da maǵlıwmat bar. Biraq, olar tabılǵan emes. " Boburnoma" temasında qatar shıǵarmalar da jaratılǵan. Flora Anna Stildiń " Boburxon" (Parij, 1940 y.), Fernard Grenardning " Bobur" (Parij, 1930 y.), Karold Lembning " Bobur -jolbarıs" (Nyu-York, 1961 y.) romanları, vambek Gaskonining " Bobur jáne onıń áwladları " (Nyu-York, 1980 y.) esse- romanları usılar gápinen bolıp tabıladı. Indiyalıq Muni Lal boburiylar haqqında altı roman jazǵan. Jawharlal Neru, M. Gandi, A. K. Singxa, B. A. Luniya sıyaqlı mámleket hám Pán ǵayratkerleri Bobur hám boburiylarni Indiya rawajlanıwındaǵı, jáhán sivilizasiyasidagi poziciyasin shın tán alıw etiwgen. Ózbekstan musiaqillika eriskeninen keyin bobur óz yutrida haqıyqıy qadr qımbat taptı. O'zbkeiston Respublikası Prezidentiniń pármanına kóre, 1993 jılda Bobur tuwılıwınıń 510 jılıǵı saltanatli bayramlandi. Andijan qalasında Bobur atında universitet, teatr, kitapxana, milliy baǵ (" Baǵı Bobur") bar.
22-Tema : Túrli buzıwǵa qaratılǵan aǵıslar haqqında.

«vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi nızam hám de ministrler Mákemesiniń 2004 - jıl 23 - apreldegi 196 - sheshimine tiykarınan Dinge sıyınıw jumısları boyınsha komitet Respublikada islep shiǵarılatuǵın yamasa shet el xalıqlardan keltiriletuǵın diniy mazmundagi ónimlerdi ekspertizadan ótkeredi hám usı iskerlikti muwapıqlastıradı.

Dushpanlarımız oǵada mákkar usıllardı qollap atırǵan, úlken aqshalar ornına informaciya xurujini kúshaytirayotgan dáwirde xalqımız, ásirese, jaslarda milliy qádiriyatlar menen yo'g'rilgan bilimdi kámal taptırıw, olardı bekkem ıqtıqatlı, patriot kisiler etip tárbiyalawda diniy mazmundagi materiallar - baspa, video, audio hám kompyuter ónimleriniń ornı aktual bolıp qalıp atır.
Sol menen birge, noislomiy konfessiyalar hám jańa sektalarning respublika aymaǵına ekstremistik ruhdagi hám xalqımız ushın traditsiyaǵa tán bolmaǵan mazmunga iye diniy ádebiyatlardı, audio hám video kassetalarni alıp kiriwge qaratılǵan háreketleri jıl sayin kúsheyip barıp atır. Birpara noan'naviy konfessiyalar túpkilikli xalıqtı «injillashtirish», yaǵnıy óz dinlerine tartıw menen jergilikli tilde sıyınıw dástúrlerin ótkeriw, missionerlik iskerligi hám xalıq arasında ózbek, qazaq hám qaraqalpaq tillerinde missionerlik ádebiyatların tarqatıwǵa zor berip atır.
Islam dinine ıqtıqat etip yurib, keyin odan júz awdarma jasaw bul dinni qabıl etpeslikdan-de, osiylikdan - de salmaqli gúná esaplanadi. Bundaylardı dinimizde «MURTAD» dep jiyirkeniwli sóz menen ataydılar. MURTADlik bolsa Allanıń qorǵawınan shaǵılısıw, onıń dininen ózge dinni ábzal biliw bolıp esaplanadı.
Qızıq jaǵday - bir tárepte Quranı Saqıy daǵı boljawlar hám káramatlardan boxabar kóplegen ǵayrı din ilimpazlar, ullı shaxslar ózleriniń ilimiy jańa ashılıwları arqalı oxir - aqıbet islamdıń aqsha dinge sıyınıw ekenligin tán alıp, óz ixtiyorlari menen bul muborak dinni qabıl qılıp atırǵan bolsa, ekinshi tárepte ózi sol múqaddes dinda bolıp... odan júz o'girayotganlar!
Missionerlik (missiya - lot.jiberiw, tapsırma ) - qandayda bir dinga ıqtıqat etiwshi xalıqlar arasında basqa bir dinni targ'ib qılıw bolıp esaplanadı. Iv - asirde payda bolǵan bul hárekettiń Aziya, Afrika hám Lotin Amerikasında jumıs penen alıp baratırǵan kóp sanlı shirkewleri bar. Musulman shólkemleri da diniy missiyaga iye. Missionerlik basqa dinlerde da ámeldegi bolsada, bul termin kóbirek xristianlikka salıstırǵanda isletiledi. XIII-XvI ásirlerde xristian missionerligi Indiya, Kitay, Yaponiyaǵa kirip bardı. Dáslepki missionerlik shólkemlerinen biri - London missionerlik jámiyeti 1795 - jılda dúzilgen. 1815 - jılda ashılǵan Bazel Ínjıldı tarqatıw missionerlik jámiyeti Indiya, Kitay, Iranda jumıs penen alıp barǵan. 1824 - jılda bolsa Berlin missionerlik jámiyeti tashkil taptı. Bul shólkemlerdiń maqsetleri tiykarınan úsh noqatqa qaratılǵan :
- Xalıqlardı xristianlashtirish. Sol arqalı olardı ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy tárepten Batıs mámleketleri tásir sheńberine túsiriw.
- Xalıqlar ortasında óz ıqtıqatına shubha oyatıw, isenim, ıqtıqattan júz awdarma jasaw hám odan shıǵıwǵa alıp keliw.
- Xristianlikni qabıl etkenlerdi ıqtıqatında qattı turıwın támiyinlew hám olardıń safini «yangi xristianlar» menen toltırıw.
Bul maqsetlerge erisiw ushın olar jan - jahdlari menen jumıs penen alıp barıwıp atır. Atap aytqanda, materiallıq járdem kórsetiw arqalı jaqsı nátiyjelerdi belgilengenler etiwip atır. Bunday háreketleri menen olar ózleri haqqında unamlı juwmaq yamasa baha shıǵarıwǵa iye boladılar. Biypul xristianlikni targ'ib etiwshi jergilikli tilde chop etilgen, júdá sapalı, reńli islengen kitap hám jurnallardı tarqatıw da kutilgan nátiyjeni berip atır. Málim bolıwısha, 120 den artıq milliy Bibliya jámiyetleri ámeldegi bolıp, olar 200 ta mámlekette kitap tarqatıw arqalı óz iskerligin alıp baradı. Xristianlikka shaqırıwshı video - audio kassetalarni tarqatıw da zamanagóy usıl retinde taraqqiy etpekte. Bul jóneliste iskerlik júrgizetuǵın eń iri shólkem «Global Rekording» tarmaǵı esaplanadı. Ol 21 milliy agentlikti birlestiradi, 4562 til hám dialektda dawıs penen jazıw (kasseta shıǵarıw ) menen shuǵıllanadı. Radio hám televidenie arqalı janlı esittiriwlerdi uyushtirish hám bul menen xalıqtı sáwbetke chorlash da besamar ketpeydi. Kórgezbeler, sport jarısların tashkil etiw hám bul ilajlarda qatnasuvshılarǵa sıylıqlar beriw sońǵı payıtlarda dástúr kórinisine kirip atır. Qullası, bul háreket medicinalıq, tálim - tárbiya tarawına arnawlı kadrlardı jiberiw, jalǵız qalǵan adamlarǵa shaqırıw xatların jibesh, jaslar shólkemleri menen sheriklik ornatıw, missionerlik ruwxındaǵı kitapxana, ingliz tili, kompyuter úyretiw klubların tashkil etiw, olardı shet el saparlarǵa jiberiw, jumıs penen menen támiyinlew, óz aymaqlarına sayaxat etkeni kelgenler menen islew sıyaqlı mińlaǵan tásirli usıllarǵa egaki, bul ámeldegi qáwip - xaterdiń sheńberi qanshelli keń ekenligin taǵı bir márte tastıyıqlaydı.
Missionerlikda aqshaǵa kóbirek mútájlik sezetuǵın dúnya oqıwshılarına bólek ob'ekt retinde qaraw qashannan berli jaqsı nátiyje berip atırǵanı málim. Jaslar menen islewdiń túrli missiyalari ámeldegi bolıp, olardan biri balalar ushın xristian lagerlarini tashkil qılıw bolıp tabıladı. «Xalıq aralıq xristian lagerlari» assosiasiyasining búgingi kúnde 200 ga jaqın lagerlari bar. Ózbekstanda da olardıń bar ekenligi gúzetilgen. Atap aytqanda, Nókisde «Emanuel» shólkemi sonday lager tashkil etkeni ushın jabılǵan.
Kazaxstanda «Niva» lageri («Jatva» shirkewine tiyisli) de aqırǵı 5 jıl ishinde 3000 dana bala dem alǵan. Olardıń 80% i ıqtıqat etpeydiganlar shańaraǵınan bolǵan. Lager programmasına kóre, lager máwsimi tawısıwına barıp (15 kún ishinde), dem alıwshılardıń yarımı Iso Masihni tán alǵan! Missionerlik menen aktiv shuǵıllanatuǵın «Yehovo gúwalari» sektasida tásir etiw mexanizmleri anıq hám qısqasha etip islengen. Olar tarqatıp atırǵan ádebiyatlar didli, reńli hám shıraylı tábiyat kórinisiler menen suwretlengen. «Jalb etiwshıler»dıń dawıs penen sesler uyǵınlıǵıları tınıshlantıratuǵın hám mehrli ses penen hákis penen etedi. Qánigelerdiń aytiwina qaraǵanda, «Yehovo gúwalari» sektasi aǵzaları jalb etiwdiń 86 qıylı usılınan paydalanar ekenler. Olar kóbinese birinshi hám tórtinshi kurs oqıwshıları, ǵarrılar, ásirese, endigina pensiyaǵa shıqqanlar hám jalǵız ǵarrılar, óz ornın tabıwǵa umtılıp atırǵan óspirimler, kúshli stress (kesellik, jaqın adamınıń opatı, ajırasıw hám t.b. ) ni basınan keshirip atırǵanler, qashqınlar hám jumıssızlar menen óz maqsetlerine ańsatǵana erisediler. «Yehovo gúwalari» uyma - úy yurib, ashıqtan - ashıq óz dinlerine shaqırıq etpekteler, óz dinlerin haqıyqıy, basqa dinler bolsa botil ekenligi haqqında áshkara sóylep atırlar, ádebiyatlar daǵıtıp atırlar hám materiallıq járdem berip atırlar. Shirkewlerde lekciyalar asa tásirli etiledi, jańa kelgenlerge asa úlken itibar hám húrmet kórsetiledi. Bunday munasábet artınan shirkewlerge kelgenler ózleri ushın qanday da psixik azıq alǵan sıyaqlı boladılar, keyininen mudami sol jayǵa ıntıladılar.
Yehova gúwaları jol menenti. Amerikalıq Charlz Tes penen Rassel tárepinen tiykar salınǵan. Ol 1855 - jılda AQShning Pensilvaniya shtatında ruwxanıy shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Áke - onasining qálewine kóre, balalıǵınan shirkewge qatnab diniy tálim ala baslaǵan. 23 jasda nasroniylikning kóplegen isenimleri menen mawasa ete almay, óz táliymatına Iso masihning ekinshi bar zuhr etiwi qıyamet qoyimning tuwrı túrgeliwi ústine qorıǵan adventislar diniy aǵımına qosıldı. Olardıń pikrine qaraǵanda, Iso 1878 - jılda zuhr etiwi kerek edi. Biraq, bul shama ámelde óz tastıyıqın tapmadi. Óz vallomatlarining wádesi puchga shıqqanın kórgen Charlz bul aǵımnan waz keship, óz táliymatına tiykar saldı.
Rassel ózi shólkemlestiriw etken «Oylaw jolı» jurnalında óz diniy hám dúnyalıq qarawların ashıq - ashiq jarıya bayan etardi. Ol óziniń radikal ruhdagi shıǵıwlarında «Ínjıldan haqıyqattı izlep ovora bo'lmang, barlıq haqıyqatlar maǵanǵana málim», dep jar sola basladı. Rassel pútkil omirin ózi jaratqan táliymattı ǵalabalastırıw tárepdarları safini keńeytiwge sarpladi.
Maǵlıwmatlarǵa kóre, qıyamet haqqındaǵı boljawlardıń negizsiz shıǵıwı nátiyjesinde bir million kisi jol menentdan shıǵıp ketken. Hár jılı ortasha qırıq mıń kisi «Yehova gúwalari» jol menentini tark etedi. Soǵan qaramay házir jer júzindegi derlik barlıq mámleketlerde altı millionǵa jaqın Yehova gúwası jasaw etedi. Álbette, Jer júzinde qıyamet qoyimning júz beriwi kóplegen diniy táliymatlarda, atap aytqanda, islamda da belgilengenler etilgen. Biraq, «Quranı saqıy»de bul hádiysediń anıq múddeti tek Jaratqandıń ózine málim ekeni marhamat etiledi. Áyne waqıtta Yehova gúwaları taǵı el, xalıq arasında sharmanda bolıwdan qorqıp anıq bir sanani búydewden qorqıwıp atır. Biraq, olar óz jurnalları hám betalarida bul kunga júdá az pursat qalǵanın jiyi-jiyi yadǵa saladılar.
Gúwalar pikrine qaraǵanda, dúnyadaǵı barlıq dinler (álbette Xristianlik hám Islam da ) insaniyattı atlastiradi. Sebebi, bul dinlerde túp haqıyqat buzib kórsetilgen. Yehova gúwaları dúnya insanlar tárepinen pútkilley wayran jaǵdayǵa salınǵanı, tez orada Quday tárepinen hámme zat qaytaldan dóretiw etiliwine ishonadilar. Olar Xristianlikning tiykarǵı isenimlerinen biri - múqaddes úshlıq (Troisa) ni biykar etediler. Ínjıl búgingi kúnde Xristianlar tárepinen buzib talqin atırǵanın ruwxıy azap menen aytıp otediler. Gúwalar panteizmiylik dinler degi jánnet hám dozaq haqqındaǵı pikirlerge da basqasha yondashadilar. Shundoqkim, jánnet biz oyda sawlelendiriw qilolmaydigan alshaq aralıqta emes, Jer júziniń ózinde tajalliy etedi. Anıqrog'i qıyamet qoyimdan keyin Jaratqandıń ózi Jer júzin jánnetke aylantıradı. Ol jaǵdayda eń ádalatlı hám teńhuquqli jámiyet júzege keledi. Jer júzinde yaralajak máńgi jánnetke doxil bolıw ushın bolsa, Yehova gúwaları jol menentiga aǵza bolıw, olardıń táliymatların keń jayıwǵa xızmet qılıw kerek bo'larkan.

3-Tema : “Báhár gullerinen yaralgan ona”

“Áyel” dep atalǵan káramattıń ele úshek mánistegi tariypi ólshewi hám jarasıqlılı bahası tabılǵanı joq. Hayallıq áleminde júrgen hayaldıń ózi da ózin túwel teńimeydi. Alshaq planetalar úyrenildi, etti qabat jerdiń siri ashiq jarıya boldı, biraq hayal kewilindegi ashılmaǵan neshe-neshe kontinentler sondayligicha qalıp barıp atır. Ruwxıylıqında, múmkinshiliklerinde kózi ashılmaǵan mıń bir bulaqlardıń, kewilinde sonsiz ǵáziynelerdiń, qushaǵında qáweterli vulqanlardıń bar ekenligin bilmagan hayal sınıqqina qádem basadı. Jım-jırtgina besik tebratadi. Jartılay tájim menen xosh iyisli saboday áste hám sharpasiz qasıńızdan ótip ketedi. Ziyana dawıs penen menen sizdan hal so'raydi, onıń etekleriniń jartılay dawıs, mayin sıldırlawınan átirapıńızda jánnetiy hawalar yaraladi. Bir sózi menen bar bolasız, bir sózi menen joq…
Haqıyqattan da hayal ruwxıylıqı hám onıń álemi tolıǵıncha úyrenilgen emes, bul haqıyqattı pushayman -ki biz er adamlar emes, hayallıq dúnyasınıń wákilasi Tursunoy onamiz ózine tán ádep, aqıl -aqıl menen anglatgan. Biz er adamlar óz qızıǵıwshılıq, máselelerimiz menen qasımızda biz menen turmıs dep atalmish kemede birge baratırǵan jolawshın tolıq bilmasdan barıp atırmız. Áyelge húrmetimiz sheksiz dep, onıń sulıwlıqı -yu, gózzallıǵın tariyplab bitilmagan qosıqlar, jazılmaǵan dástanlar, aytılmaǵan sózler, uqsatilmagan guller qalmadı. Hayallıǵın angladik… anglaganda da shunchalar angladik-ki, onı haqarat, xo'rlanishlarga shıdamlılıq ila shıdawǵa mahkum etdik.
Muborak ádislerde aytılǵan “Hayallarǵa er adamlar óz tuwısqan apa -qarındasları sıyaqlı munasábette bolıwları kerek”.
Joqarıdaǵı ádiske qarang, hayal sizge jeti jat biygana bolsa da, poziciyasi tuwısqan singlingiz dárejesinde ko'rilmoqda. Al qarındas kim? Qarındas tábiyaatan er adam bawırına, ásirese, akaga oǵada baylanısqan boladı. Hár “aka” degende qushaǵında tawlar ósedi. Sol bir ǵana sóz onıń jámi kamini toltırıp turǵanday tuyiladi. Bay akami, jarlı akami, baribir oǵan intilaveradi. Bul ájaǵa ájaǵalıqtı qotirib jayına qo'ymasa da, bunnan qarındas o'ksib yursa da, bir - bir yig'lab aladı -de, bawırın taǵı izlep keleberedi.
Hayal kim ózi?
Áyelsiz úy-tún. Reńler joǵaladı. Átirapıńız sheksizl.
Gullerdiń hidini tuyesizu ózin kórmeysiz. Pıruza aspan joq. Kókirekińizdi yayratgan qushchalar tuyıqingan kózińizdi jasnatgan sheshek gúl yumilgan. Bul kemlikten, bul yarımlıqtan, bul huvillashdan júregińiz jo'njikadi.
Ádislerdiń birinde sonday dep ataladı : “Hayal kisi er adam kisiniń shep qabırǵasınan jaratılǵan bolıp tabıladı. Eger sen qıysıq qabırǵanı tuwırlamoqchi bolsań sindirib qo'yasan. Jetkilikli, ol menen mawasa et, sonda birge yashay olasan.”
Oyshıl Avgustin: “Eger hayal er adam ústinen húkimranlıq qılıw ushın jaratılǵan bolǵanında, onı er adamdıń basınan jaratqan bulardı. Eger er adamdıń quli retinde yaralganida, onı er adamdıń ayaǵınan jaratqan bo'lar edi. Quday hayaldı er adamdıń teń haqılı dosı, yori retinde jaratqanı ushın da onı er adamdıń qabirg'asidan, júrekke jaqın jayınnan jarattı” sıyaqlı óziniń dono pikirin bildirgen edi. Hayallardı tek ullı adamlar húrmet etedi. Olardı tek qásiyetsiz adamlar xorlaydi. Ádis
Alıp kelgen ádisimizning “hayallardı tek ullı adamlar húrmet etedi” gápine itibar etiń. Ahli áyeline ızzep - ikrom kórsetetuǵın er adamlar júdá kóp. Biraq jaqsı hayallardınggina húrmetleniwi ele úlken savob emes. “Kosaning tagida jartılay kosa” degenleriday, bul ádisde názik bir belgi, yaǵnıy “ko'nglingdagiday bolmaǵan áyelingni da húrmet ete bil” degen mánis jatadır!
Bir gúrrińt: Bir adam áyeliniń fe'lidan tolıǵı menen to'yibdi - de, odan ajırasıw ushın payǵambarımız Mırza Rasulullodan máslahát soraǵanı barıpdı. Háwlilerine jaqınlashganda danq qatıpdı : ishkerinde bir hayal chunon shıraysız dawısta hám chunon shıraysız sózler menen birovga jahil qılatuǵın edi. Jaǵdaydan málim boladıki, bul gáplerdi payǵambarımızǵa áyeli aytyapti eken. Kúshsizligi jáne de artqan haligi adam endi qaytıp ketaman dep tursa, qapı ashılıp, xomush halda payǵambarımız s. a. v kórinipdiler. Odan nege kelgenin sorapdılar. Ol kisi “Jaǵdayotim mine bunday, biraq sizdiń kúnińiz meniń kúnimdan da jaman ekan”,- depdi mıń pushayman menen. Sonda Mırzası Rasulullo kulimsirab, onı yonlariga o'tqizib: “Bárháma eslab yurki, hayal azap menen perzent kóredi, tárbiyalaydı. Tamaq tayarlab, jaqsı jayın bizge ilinadi, ústi - basımizni juwıp, xızmetimizni etedi, endi biz da onıń sonshalıq fe'liga sabir etemiz-de!” - degen ekenler. Biraq erini dilini sindiraveradigan hayal keshiriledi degeni emes. Onıń jazasın Allanıń ózi beredi. Bul jerde ibrat payǵambarımız s. a. v dıń onı xafa qılıp atırǵan áyelinen da pazıylet qıdırıwı hám jaqsılardı eslab turıp, áyelin keshirimge ózin ko'ndirishi bolıp tabıladı. Doslıq názeri sol.
Hayal hesh qashan til kelip miyir so'ramaydi, meni ayang demaydi. So'ramagani ushın da asraylik. Onıń tamırında ertangi millet yetilayotir, jan - jahdimiz menen onı avaylaylik.
Óz shańaraǵında baxıtlı ápiwayı adam jalǵız - jalǵız jasawshı dahodan kóre saodatliroq bolıp tabıladı. Ullı orıs penen jazıwshısı Turgenev taraqqiy etken pútkil jáhánda tán alınǵan edi. Soǵan qaramastan, ol eger dúnyada túslıqqa keshikkanidan uwayımlanatuǵın bir hayal janında bolǵanında, pútkil uqıpınan hám barlıq dóretpelerinen waz keshiwge tayın eken.
Hayal belsendilikti túsinipgine qalmay, ózin qurban qılıwdı da biladi.
I. S. Turgenev
Turgenev hayallar daǵı fidoylikni qadrlaǵanı joqarıdaǵı sózlerde ayan bolıp turıptı.
Hayaldı kóp hám xo'b tariypladik, húrmetin ornına qoyıw boyınsha bolsa onıń ushın zárúrli bolǵanlardı jaqsı bilmoq kerek. Hayallar ushın ne zárúrli? Er adamlardıń ayırımlarında sonday pikir bar: “Guldan kóre ruwzıgerge kerekli qandayda buyım (choynak-kese, ıdıs tabaq, asxana buyımları hám h. k ) sıylıq etip, ruwzıger kamini toltırıp, hám de hayaldıń ko'nglini alıwdı niyet qılıwadı. Bul tuwrı emes penen tiykarınan!
Ullı psixolog Deyl Karnegi “Hayal kisi ushın guller talay zárúrligini anıqlaǵan. “Neshe zamanlardan berli guller - muhabbat ramzi esaplanǵan. Orta tabıslı er óz úyine sarı nargis penen gúldásteni hár waqıttan keltiriwin esapqa alınsa, olardı orxideyadek qımbat yamasa alp chuqillarida ósetuǵın eldiveysday kem ushraytuǵın kórinedi. Nege, endi gúl usınıs etiw ushın hayalıńız emlewxanaǵa túsiwin kútiwińiz kerek? Nege, erteń jaq oǵan qızǵıltlardan keltirmeysiz? Tájiriybe etip kóriń, ne bolıwın kóresiz.”
Hayallar ushın taǵı ne zárúrli?
Hayallar ayırım sánelerge- tuwılǵan kúnga hám de túrli jıllıqlarǵa úlken itibar etediler, nege sonday, bul- hayallardıń sırlarınan biri bolıp máńgi qalsa kerek. Insan kóplegen sánelerdi yodda saqlamastán pútkil omirin jasap ótiwi múmkin, biraq olardan ayırımların : óz hayalıńız tuwılǵan kúnin hám to'yingiz bolǵan kunni álbette este saqlaw kerek
Mine sizlerge gúl sıylıq etiw ushın qolay pursat! Anańız, opangiz, singlingiz qullası jaqın áyelińiz zárúrli dep tán alǵan sánelerdi anıqlap sol pursatlarda gúl, sıylıq bersangiz, óz shın júrekten tileklerińizdi bildirsangiz bolǵanı álem gúlistan. Hayallar zárúrli dep bilgen sánelerdi olardı yadında uzaq saqlanatuǵın dárejede qızıqlı etip ótkeriwge háreket qılıw kerek.
Hayallardıń esitetuǵın muzıkasına kóre keyipin biliw múmkinbe?
Hayallardıń esitip atırǵan muzıka túri hám kuyiga kóre sezimiy-emotsional jaǵdayın aytıp beriw ańsat.
Kóterińki keypiyette tentek estrada muzıka túrlerin bálent dawısta esitiw qálewi payda bolsa, tushkunlikka túskende, keyipi jaman bolǵanda hayal lirik ko'ylarni, turmıs haqqındaǵı filosofiyalıq pikirlerdi júzege keltiretuǵın, insandı sezimiy yupatuvchi, kewildi silovchi, kisige muńlaslıq etiwge xızmet etiwshi lirik ko'ylar tómen yamasa orta norma daǵı dawısta esitiledi.
Ulıwma hayallarimizning (bul biz er adamlardıń baxti) er adamlardan ayrıqsha túrde kópshilik halda óz sezimiy jaǵdayların yashira almaydılar. Bul olardıń salamatlıǵı ushın da paydalı bolıp tabıladı.
Joqarıdagilardan er adamlar tiyisli juwmaq shıǵarmog'i kerek, dep esaplaymiz. Hayal kewiliniń tarları, kewilindegi muzıka túri bizlerge, olarǵa qaysı dárejede dıqqat -itıbarliligimizga, salmaqliin jeńil etiwimizge, olardı qanshelli gózzal, elegant, sanalı, ǵamxor, aspaz, mehrli ekenligin ózlerine eskertip turıwımızǵa baylanıslılıǵın bilgen halda olardıń turmısında tek ko'ngliga uyqas penen muzıka jańlawın támiyinlewimiz kerek.

24-Tema : Ádisler - ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, ádep-etika kompleksi.

Adamzat dúnyaǵa keliptiki, málim maqset tárepke ıntıladı. Kimdir óz salasınıń sheber ustasiga aylanıwdı, taǵı kimler áke kásipin dawamshısı bolıwdı, basqa birov bolsa, jaqsı shańaraq qurıwdı ómiriniń mazmunı, háreketleriń hasası, qullası bas penen maqsetin tashkil etedi. Hár bir adam maqsetine erisiw ushın jigerli túrde háreket etedi. Maqsetin anıq etip, kimdir ózine uran tańlap, solnga iyiwmay ámel etip, háreket qilsa, basqa birov bolsa ata-anasınıń násiyxatların ózi ushın programması ámel dep biladi, taǵı kimler bolıp tabıladı kitaplar daǵı, kinofilmlardagi ardaqlı qaharmanlarına eliklew arqalı maqsetleri tárepke ıntıladı. Taqıwa kisiler ózi ıqtıqat qılıp atırǵan dininiń qaǵıyda hám ámellerin óz umtılıwlarına salıstırǵanda qóllasadı.
Islam dinimizde «hadis» dep atalıwshı musulmanlar ushın hadal, pák jasawlarına yo'lchi juldız sıyaqlı tuwrı jol kórsetiwshi hikmetler kompleksi jıynanǵan. Ádisler qále ol musulman bolsın, qále ǵayrı din, hár bir insanǵa turmısı dawamında qátelerge jol qo'ymasdan óz maqsetine erisiwde kómeklesedi. Qashanda, ádisler haqıyqatlıqqa tuwrı nátiyjeni ámelde qollanıw etilse.
Ádisler ne hám olar qaysı jol menen dúnyaǵa kelgen?
Ádis (arabshada gúrriń, xabar ) - Muhammad (s. a. v) Payǵambardıń, sahobalarning aytqan sózleri, etken jumısları, kórsetpeleri kompleksi bolıp tabıladı. Ádistiń Muhammad (s. a. v) Payǵambar aytqan sózleri, etken jumısları, kórsetpelerinen ibarat bólegine Sunnat (jol) dep ataladı. Sunnat islam sháriyatınıń ekinshi tiykarı bolıp tabıladı (birinshisi Quran ). Ádisler Islamda Qurannan keyingi múqaddes derek esaplanadı. Al, Quran sıyaqlı múqaddes sóz turǵanında ádis jaratılıwına ne sebep bolǵan? Ekenin aytıw kerek, Quran qanshellilik jetilisken múqaddes kitap bolmaydıin, ol musulmanlar komandasınıń barlıq huqıqıy hám etikalıq máselelerine dáwir noqatı názerinen bárháma da juwap bere almaǵan. Payǵambarımız Muhammad (s. a. v) kisilerdi islam dinine ıqtıqat etiwge chorlashlari ushın Alla ol kisige káramat kórsetiw sıyaqlı qábiletti ato etpegen eken. Payǵambarımız kisilerdi islam dinine shaqırıq etıwde shıraylı qulıqları menen insanlarǵa tásir etken ekenler. Sonday eken payǵambarımız aytqan sózlerdi biz ózimizdiń tar dúnya qarawlarımızdan asırǵan juwmaqlardan keyinge qoyıwǵa hesh qanday tiykar joq.
vII-vIII ásirlerde ádisler toplaw baslandı. Ádisshunoslik savob jumıs penen esaplanǵan, bul jumıs penen menen shuǵıllanǵan teologiyashı ilimpazları bolsa muhaddislar dep atalǵanlar.
Jerlesimiz Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810 -870) 600. 000 den zıyat ádis toplaǵan hám onıń 7250 tasini «ishonarli» dep tapqan hám jıynaqǵa kirgizgen. 4 qaplıq bul jıynaq házir ózbek tilinde baspa etilgen.
Muslim an-Nishopuriy (817-875) 300. 000 ádisten 12 mıńın «ishonarli» dep tapqan.
Qalǵan 4 dana, yaǵnıy Imom ibni Moja (887 jılda opat etken), Imom Abu Dovud (888 jılda opat etken), Imom at-Termiziy (892 jılda opat etken), Imom Nasoiy (915 jılda opat etken) larning ádis jıynaqları da ataqlı bolıp tabıladı.
Biz bul ullı insanlardıń eki danası - jerlesimiz bolǵanlıǵınan salawatlanamız.
Islam áleminde eń jetik hám ataqlı muhaddis penen Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy haqqında qısqasha maǵlıwmat berip ótiwdi kerek taptık.
1998 - jıl 23 - oktyabrda ádis ilmining sultanı Imom al-Buxoriyning 1225 jıllıǵı keń bayramlandi. Imom al-Buxoriyning ómir boyı kúsh sarplap júzege alıp kelgen «Al-Jome' as-sahiyh» (Ishonarli jıynaq ) kitapları Islam áleminde Qurannan keyingi ekinshi múqaddes kitap dep awızbirshilik menen tán alıw etilgen. Onıń «Al-Jome' as-sahiyh» (Ishonarli jıynaq ) dep atalǵan 4 jilddan ibarat ádisler kompleksi kitapına 7275 ta eń «sahiyh» (ishonarli) ádisler kiritilgen.
Kúndelik turmısımızdıńda biz dus penen keletuǵın máselelerge ámelde qóllaw múmkin bolǵan ádislerdi Birma bir keltirip olardı anıqlama bersak. Kópshilik insanlar musulmanshılıq, iyman, xayo sıyaqlı túsiniklerdi túrlishe talqin etediler. Ádislerde bolsa bul túsinikler qısqa hám túsinikli bayan etilgen, tómende olardan keltirip ótemiz:
- “Qolı menen hám tili menen ózgelerge ozor bermegen kisi musulmandir”;
- “Amanatqa hiyonat qılıw, ótirik sóylew, sózinde túrmeslik, kek saqlawlıq, naxaqlik qılıw eki júzliliktiń belgileridir”.
- “Ózi jaqsı kórgen zattı biradarına ráwa ko'rmoqlik iymandandir”;
- “Jaqsı qulıq ashıq yuzlilik bolıp tabıladı, jaqsı islikti jayıw, adamlardan azaplı zattı uzoqlashtirishdir”;
- “Uyat iymandandir”;
- “Sharmu - uyat hám tartınshaqlıq iymandıń eki shaqapshasıdur. Besharmlik hám arsızlıq bolsa ala-awızlılıqtıń eki shaqapshasıdur”;
- “Gúnáler nadanlıq qılmısidir”;
- “Azada qatnasıw iymandandir”;
- “Ochlarni to'yg'azish Islamdandir”;
-“Mo'minlarning iymanları kámalrog'i jaqsı xulqlilaridur hám sizlerdiń jaqsılaringiz etikada hayallarıńızǵa jaqsı bolǵanlaringizdur”
- “Musulman kisi musulman ushın dál bir jay, olar bir-birin ustap turadı”;
- “Musulman musulmandıń aynasi”;
-“Musulman biradarların aldovchi, olarǵa zálel jetkeziwshi yamasa olarǵa hiyle-hiyle etiwshi adam bizlerden emesdir”;
-“Kúnshillik, shaǵımshılıq hám palkerlik etiwshiler mennen emesler, men da olardan emespen”;
Ekenin aytıw kerek, islam dini ata-ananı húrmet etiwge oǵan boysınıw etiwge shaqırıq etedi. Rasulullodan bir kisi soradı : «Yamasa Rasulullo! Kimga jaqsı islik qilay? » Rasulullo: «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dedim. «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dep edim: «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dep edim: «Otangga, odan keyin barlıq jaqınlarga», dediler. Keyin. «Ana jánnettiń orta daǵı qapılarınan biri bolıp tabıladı, dedilar»
Bizni dúnyaǵa alıp kelgen ata-ana, biz kúshke kirgen sayin olar kúshin joǵatıp qaysi bolıp tabıladı mániste bizge berip atır. Perzenttiń ata-ana aldındaǵı minnetleri ádislerde da kórsetip ótilgen. Mine sol minnetlerdi ózinde hákis penen ettirgen ádisler:
- “Biz hámme insanlarǵa ata-analarına jaqsılıq qılıwların buyırdık”;
- “Ata-ana perzentke zulm qilsa da bala olardı ranjitmasligi kerek”;
- “Alla taologa shirk keltiriw, adam óltiriw, urıs maydanından shaǵılısıw, pákize hayaldı ǵar dep dóhmet qılıw, ijaraxo'rlik, saǵırlar molini jew, adamlardı masqara qılıw, muqatıw, ata-ananı xafa etip yig'latish - mine usılar eń úlken gúnádir”;
- “Otaga boysınıw qılıw - Allaǵa boysınıw qılıw bolıp tabıladı, oǵan gúnakár bolıw Allaǵa gúnakár bolıw menen esedir”;
- “Gúnálerdiń eń úlkeni - Alla taologa shirk keltiriw hám ata-anaǵa aq bolıwlıqdir”;
- “Ata-anasına lan'at oqıǵan kisige Alla taoloning náletiy bolsın”;
- “Ata-ana qaytalanǵan waqtında duwaların almaǵan kisiler qor boladı”;
- “Kim ata-anasın razı qilsa, Alla taolo onıń omirin da zıyada etedi”;
- “Ata-anań ekewi yohud olardan birewi ǵarrıyb qalsa, olarǵa «uff» degen sózdi aytpa, gáplerin qaytarma, olarǵa yoqadigan gáplerdi sóyle, olarǵa mıyırbanlıq maydanınan qanatingni qaǵıp tur”;
- “Kisiniń óz ata-anasın urısıwı úlken gúnádir”;
- “Ata-ananıń jılawı balasınan narazı bolǵanlıqlarınan dárek beredi hám bul bolsa eń úlken gúnálerdandir”.
- “Jaqsı isliktiń eń jaqsısı óz atasınıń jaxsı kórgen adamlarına jaqsılıq qılıwdur”;
- “Úsh qıylı duwa buljıtpastan mustajobdur: japa shekkendiń duwası ; musofirning duwası ; otaning balaǵa etken duosi”.
Ádislerde kisiler ortasında miyir-aqıbet, úlken-kishi ortasındaǵı munasábetke tiyisli, raxm-sawıqatga chorlovchilari da ádewir. Mısalı,:
- “Kimki kishilerge reyim-shápáát etpese hám úlkenlerge ızzep-húrmet kórsetpese, bizdan emes”;
- “Kishilerińizge reyim-shápáát etpegen, úlkenlerge húrmet kórsetpegen, hámir-belgili ila jaqsı islikke shaqırmaǵan hám jamanlıqtan qaytarmaǵan kisiler bizdan emesdur”;
- “Bir-biringizning orangizni o'zmang, bir-biringizning orqangizdan ayıp qıdırmang, bir-birińizdi jaman kórmeń, bir-biringizga kúnshillik etpeng”;
- “Rostgo'ylikni bekkem uslań, sebebi rostgo'ylik jaqsı islikke alıp baradı”;
- “Basıngga semser kelse da ras penen sóyle”;
- “Ólgenlerdi so'kib, tirilerge ozor bermanglar”;
- “O'lgalarni haqarat etpenglar, olar gúná hám savoblariga muwapıq ajir alatuǵın jayǵa ketkenler”
- “Birovga dushpanshılıq keyipinde júriw gúnádir”;
- “Hesh bir áke óz perzentine xulqu odobdan ullılaw miyraslar bere almaydi”;
25-Tema : Sortro'z - qádiriyatlarımız gúldiń tajıı.

Sortro'z - xalqımız mıńjıllıqlardan berli bayramlab kiyatırǵan joqarı qádiriyat bolıp tabıladı. Sortro'z - bul jasarıw hám jańalanıw bayramı. Sortro'z kún menen tún teń bolǵan kún. Sortro'z - bul insanlardı jaqsı islikke, qurılısshılıqqa, miyir - aqıbetke chorlovchi qádiriyatlarımız gúldiń tajıı.

Sortro'z (parsıshada «nav»- jańa, «ro'z»- kún, «yangi kun» degen mánisti ańlatadı.) - Oraylıq Aziya, Orta hám Jaqın Shıǵısda jasawshı xalıqlar parsı, tájik, ózbek, ozarboyjon, hind hám basqa xalıqlardıń áyyemgi dástúriy jańa jıl bayramı. Sortro'z - shıǵıs xalıqlarınıń ortaq ijodi. Ol ózinde ótken zaman babalarımızdıń tań qalǵanday qıyallarınan, zamanlaslarimizning qarawlarına shekem ózinde hákis penen ettirdi, insaniyat materiallıq rawajlanıwınıń hár bir jetiskenliginen mudami kúsh -quwat, alıp azıqlandi. Shıǵıs xalıqlarınıń eń janbaǵıshlaytuǵın hám áyyemgi bayramı Sortro'zning qashan payda bolǵanı jóninde túrli oy-pikirler bildirilgen. Narshaxiy Buxaralıq dıyxanlardıń Sortro'zda aytılatuǵın Siyovush atı menen baylanıslı qosıqları haqqında sóylep, «bu gápler bolıp ótkenine házir úsh mıń jıldan kóbirek waqıt ótti»,- dep jazadı.
Báhár hám miynet bayramınıń payda bolıwı haqqındaǵı tariyxıy maǵlıwmatlar dáwirler ótiwi menen túrli ózgerislerge ushırasıp ańız -yu ráwiyatlar qabıǵına oralǵan halda biziń kúngacha jetip kelgen. Áne sonday ańızlardıń kópshiligi Sortro'zi álemdiń vujudga keliwin tań qalǵanday Jamshid atı menen baylanıstıradı.
Áyyemgi Iran ańızlarınıń birinde gúrriń etiliwishe, Sortro'z Jamshid patsha bolıp, taxtga otırǵan kun bolıp tabıladı. Gúrriń etiliwishe, ol ózine shaxlarsha taxt yasatib, hár qıylı qımbat bahalı taslar menen jilo berilgen, neshe túrli hinji-jawharlar qadalgan qımbat bahalı tojini kiyip, tań mezgili taxtga otırıptı. Sol payıt quyash shıǵıp, aftaptıń zarrin nurları Jamshidning toju taxtini kórsetipdi. Pútkil dógerek átirap jaqtılandırǵan bolıp ketibdi. Bul g'aroyib káramattı kórgen ulus penen ajablanib, Jamshid taxtga otırǵan kunni «navro'z» yaǵnıy «yangi kun» dep bayram etiwgen eken.
Jamshid menen baylanıslı basqa bir ráwiyatda aytılınıwına qaraganda onıń órttı kashf etiwi insanlar ushın káramat bolıp sol kún «Sortro'z»- jańa kún jol menende bayram etiletuǵın bolıpdı.
Firdavsiy da Sortro'z payda bolıwın Jamshid atı menen baylanıstıradı. Atap aytqanda Firdavsiy «Sortro'zni qutlı shodiyonalar, bayramlar shohi» dep ataydi, onı ájayıp qosıqtıń bir qatarılarda tariyplaydiki, ózbekshe mazmunı sonday:
Hamal burjiga kirip qalǵanda aftap,
Jáhán jarıwıb ketti, nurlandi ob.
Sol kunni jańa jıl - bayram deyiwar,
Jamshidga shashishar altınu gáwhar.
Firdavsiy talqinida Sortro'zning Jamshid atı menen baylanısıwınıń sebepleri bar. Bul haqqında hazrat Alisher Navaiydıń «Tariyxı múlki Ajam» shıǵarmasında da qızıqlı bir ráwiyat alıp kelgen bolıp tabıladı. Patshah Jamshid ilgerileri ádalatlı, sahovatli, husnu jamolda dilpazir, fazlu kámalda benazir hukumdor bolǵan eken. Onı ájayıp oylap tabılǵanlar etken, sol atap aytqanda, Sortro'z áyyamın, sol qutlı hám jarıq kunni shodiyona retinde ámeldegi etken patshah retinde xarakteristika etedi. Sortro'z tariyxı hám sharapatı haqqında Umar Hayyomning «Sortro'znoma», sózlikshunos, úlkeshunos penen alım Mahmud Qoshg'ariyning «Toplamı sózligi turk», dóretpelerinde da kemde-kem ushraytuǵın maǵlıwmatlar, ańızlar, taxtalar keltirilgen bolıp tabıladı.
Sortro'z haqqındaǵı áyyemgi turk ańızlarında bolsa bul putkil xalıq bayramınıń payda bolıwı babalarımızdıń báhár mawsimi hám ko'klamgi atız jumıslarınıń baslanıwına baylanıslı úrp-ádetlerine baylanısadı. Turk alımı Abdulholiq Jay tárepinen ommalashtirilgan bir ańızda aytılınıwına qaraganda, pútkil ro'yi jayni suw basıp, to'fon bolǵanında Nuh payǵambar túrli janlı jonzotdan bir juftdan alıp, kemasida júzip júrgen. Bir kúni ol jer júzinde qurǵaqlıq bar-joq ekenligin bilip keliw ushın qarlıǵashnı uchirib jiberibdi. Bir mezgil haligi qarlıǵash tumshug'ida bir giyanı kóterip ushıp kelgenligin bildirardi. Nuh qarlıǵash kórsetken tárepke qaray júzip barıpdı -de, suw ortasındaǵı jayni kóripdi. Kemedegi barlıq jonzod jerge túsip, to'fon azabınan qutilibdilar. Jer júzine túsken adamlar sol kunni «yangi kun» dep bayram etiwge ádetlanibdilar.
Usı ańız Sortro'z haqıyqıy báhár bayramı ekenliginen dárek beredi. Zero, Nuh payǵambar qarlıǵashnı uchirganligi biykarǵa emes, sebebi qarlıǵash - báhár elshisi, úyimizni nurga, atızlarimizni gúlge, kewilimizni aftap sıyaqlı hushlı sevinchlarga toldıratuǵın ko'klam bildirgishisi bolıp tabıladı.
Sortro'zning payda bolıwına tiyisli uqsas maǵlıwmatlar Oraylıq Aziyada jasaǵan áyyemgi xalıqtıń ıqtıqatiy qarawları kompleksi zardushtiylikning múqaddes kitapı «Avesto»de da bar. Zardusht ózi jaratqan jeti káramat (suw, topıraq, hawa, órt, ósimlik, siyir, hám adam ) ga sáykes halda jetew bayramdı da ámeldegi etken emiw. Jetinshi káramat - órt hám de jaqsı islik qáwendersi Asha-vaxishta húrmetine báháriy úrp-ádet - Sortro'zni ótkeriw dástúrı payda bolǵan eken.
Ańızlardıń derlik barlıǵında Sortro'zning payda bolıwı quyash, órt, jaqtılıq sıyaqlı jaqsı islik tımsalları menen baylanısqan. Bul tımsallar qishning ızǵırıqlı suwıqları artta qalıp, jıldıń quyashlı, temperaturalı kúnleri baslanıwın bildiriwi shubhasız. Sortro'z Oraylıq Aziya hám Iranda jasaǵan áyyemgi dıyxanlardıń báháriy úrp-ádetleri, ko'klamni izzetlew, suw, órt, topıraq, quyashqa sıyınıw menen baylanıslı dástúr hám ıqtıqatları tiykarında bunnan úsh yarım -tórt mıń yilcha murın payda bolǵan putkil xalıq bayramı bolıp tabıladı.
Sortro'zga tayarlıq da insanlardı qosılıwına xızmet etken. Bayramǵa tayarlıq processinde kósheler tazalanǵan, salmalar qazilgan, náller egilgen, jerge ishlov berilip, háwli-xojalıqlar azadalanǵan. Áne sonday jaqsı islikke úndewshi bayramǵa salıstırǵanda túrli dáwirlerde túrli hukmdorlar óz tásirin ótkeriw halları dus kelgen. Babalarımız neshe mıń jıllardan berli bayramlap atırǵan qan-qanına sińip ketken ıqtıqatın ayaq astı qılıw edi. Mısalı, ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, sosoniylar dáwirinde Sortro'zni mámleket bayramı retinde jazda ótkeriw qaǵıydalastırılgan edi. Biraq jıllar ótiwi menen áyyemgi dástúr, xalıq dástúrı - Sortro'zni báhárde bayramlaw jeńimpaz keldi. Sortro'z hár qanday ǵayrı ádetiy aralasıwlardı, onı qáliplestiriwge bolǵan urınıslardı pisand etpey, xalıqlarimizning ruwxıy turmısınan azıqlanıp, jáne de boyib, tolıwıb joqarı dárejede jetilistiriwip bara berdi.
Kebiro húkimeti dáwirinde da Sortro'z bayramı hám bul bayram menen baylanıslı úrp-ádetler, tamaqlar hám sonıń menen birge, hár qıylı dástúrler qadaǵan etildi. Biraq, bulardıń barlıǵı besamar ketti. 1990 - jıldan baslap, Ózbekstan húkimetiniń sheshimine qaray, 21 - mart - Sortro'z milliy xalıq bayramı retinde belgilenip, dem alıw kúni dep daǵaza etildi.
Sortro'z bayami YUNESKO tárepinen ulıwma insanıylıq qádiriyat ekenligi tán alıw etilgen.
Sortro'zning ózine xosligi onıń túrli qıylı oyınları, úrp-ádetleri, dástúrler hám tamaqlarınıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Sortro'z áyyamında milliy hám dástúriy tamaqlardan tısqarı sumalak, halim, kók somsa, sonıń menen birge, quwat baǵıshlaytuǵın túrli sherbetler tayarlanǵan. Mısalı, kóplegen orınlarda Sortro'z Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde erik turshagini ezib, arnawlı sherbet tayarlaydilar. Ilgerileri úylerdiń tagi poli bolmaǵan, loysuvoq etilgen poldan sandal átirapında tereńshe o'yilgan, qıs boyı áne sol sandal átirapında otırǵanlar. Sortro'z keliwi menen sandallar alınıp, tereńshe ko'milgan, adamlar «qishdan qutıldıq, ko'klamga jetiwdik, qıs boyı sandalda otırǵanımız ushın pútkil a'zoyi deneimizden bodni haydab shıǵaradı»,- dep oylap, erik turshagidan etilgen sherbetten ichganlar.
Sortro'z tamaqları degende daslep, sumalak kóz aldımızǵa keledi.
Sumalak atamasına kelsek, bul turkiy sóz - " Suma" sózinen kelip shıqqan. XI ásirdiń ullı filologi Mahmud Qoshg'ariy óziniń " Toplamı lug'otit turk" shıǵarmasında keltiriwinshe, suma - ivitilgan biyday atı, ol qurıtıp tuyiladi. Keyininen, kespas penen palaw hám nan etiledi. Sherbet ushın etilgen undirilgan arpa ushın da bul sóz qollanıladı. Sonday eken, sumalak termini sherbet ushın etilgen, undirilgan yamasa biyday mánisin ańlatadı. Bunnan tısqarı sumalak mánisin beretuǵın " sumani", " soma" atamaları da barki, tikkeley olar da sumalak termini menen baylanıslı.
Sumalak insan sog'ligi ushın qanshellilik úlken payda keltiriwin medicina xızmetkerleri da atap ótiwgen. Qishdan sharshap, dimarsızlangan dene ushın sumalak kúsh baǵıshlashini hámme jaqsı biladi. Sumalakning payda bolıwı haqqında túrli ráwiyat hám ańızlar ámeldegi bolıp, «Hasan Husan taǵami», «Dıyxan hám kempir», «Etti gódektiń risqi», «Sumalak - otız perishte» hám basqa sol sıyaqlı atlar arqalı el, xalıq arasında tarqalǵan. Sol orında «Sumalak - otız perishte» ráwiyatın keltirip ótsek.

26 -Tema : Ádisler - ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, ádep-etika kompleksi.

Adamzat dúnyaǵa keliptiki, málim maqset tárepke ıntıladı. Kimdir óz salasınıń sheber ustasiga aylanıwdı, taǵı kimler áke kásipin dawamshısı bolıwdı, basqa birov bolsa, jaqsı shańaraq qurıwdı ómiriniń mazmunı, háreketleriń hasası, qullası bas penen maqsetin tashkil etedi. Hár bir adam maqsetine erisiw ushın jigerli túrde háreket etedi. Maqsetin anıq etip, kimdir ózine uran tańlap, solnga iyiwmay ámel etip, háreket qilsa, basqa birov bolsa ata-anasınıń násiyxatların ózi ushın programması ámel dep biladi, taǵı kimler bolıp tabıladı kitaplar daǵı, kinofilmlardagi ardaqlı qaharmanlarına eliklew arqalı maqsetleri tárepke ıntıladı. Taqıwa kisiler ózi ıqtıqat qılıp atırǵan dininiń qaǵıyda hám ámellerin óz umtılıwlarına salıstırǵanda qóllasadı.
Islam dinimizde «hadis» dep atalıwshı musulmanlar ushın hadal, pák jasawlarına yo'lchi juldız sıyaqlı tuwrı jol kórsetiwshi hikmetler kompleksi jıynanǵan. Ádisler qále ol musulman bolsın, qále ǵayrı din, hár bir insanǵa turmısı dawamında qátelerge jol qo'ymasdan óz maqsetine erisiwde kómeklesedi. Qashanda, ádisler haqıyqatlıqqa tuwrı nátiyjeni ámelde qollanıw etilse.
Ádisler ne hám olar qaysı jol menen dúnyaǵa kelgen?
Ádis (arabshada gúrriń, xabar ) - Muhammad (s. a. v) Payǵambardıń, sahobalarning aytqan sózleri, etken jumısları, kórsetpeleri kompleksi bolıp tabıladı. Ádistiń Muhammad (s. a. v) Payǵambar aytqan sózleri, etken jumısları, kórsetpelerinen ibarat bólegine Sunnat (jol) dep ataladı. Sunnat islam sháriyatınıń ekinshi tiykarı bolıp tabıladı (birinshisi Quran ). Ádisler Islamda Qurannan keyingi múqaddes derek esaplanadı. Al, Quran sıyaqlı múqaddes sóz turǵanında ádis jaratılıwına ne sebep bolǵan? Ekenin aytıw kerek, Quran qanshellilik jetilisken múqaddes kitap bolmaydıin, ol musulmanlar komandasınıń barlıq huqıqıy hám etikalıq máselelerine dáwir noqatı názerinen bárháma da juwap bere almaǵan. Payǵambarımız Muhammad (s. a. v) kisilerdi islam dinine ıqtıqat etiwge chorlashlari ushın Alla ol kisige káramat kórsetiw sıyaqlı qábiletti ato etpegen eken. Payǵambarımız kisilerdi islam dinine shaqırıq etıwde shıraylı qulıqları menen insanlarǵa tásir etken ekenler. Sonday eken payǵambarımız aytqan sózlerdi biz ózimizdiń tar dúnya qarawlarımızdan asırǵan juwmaqlardan keyinge qoyıwǵa hesh qanday tiykar joq.
vII-vIII ásirlerde ádisler toplaw baslandı. Ádisshunoslik savob jumıs penen esaplanǵan, bul jumıs penen menen shuǵıllanǵan teologiyashı ilimpazları bolsa muhaddislar dep atalǵanlar.
Jerlesimiz Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810 -870) 600. 000 den zıyat ádis toplaǵan hám onıń 7250 tasini «ishonarli» dep tapqan hám jıynaqǵa kirgizgen. 4 qaplıq bul jıynaq házir ózbek tilinde baspa etilgen.
Muslim an-Nishopuriy (817-875) 300. 000 ádisten 12 mıńın «ishonarli» dep tapqan.
Qalǵan 4 dana, yaǵnıy Imom ibni Moja (887 jılda opat etken), Imom Abu Dovud (888 jılda opat etken), Imom at-Termiziy (892 jılda opat etken), Imom Nasoiy (915 jılda opat etken) larning ádis jıynaqları da ataqlı bolıp tabıladı.
Biz bul ullı insanlardıń eki danası - jerlesimiz bolǵanlıǵınan salawatlanamız.
Islam áleminde eń jetik hám ataqlı muhaddis penen Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy haqqında qısqasha maǵlıwmat berip ótiwdi kerek taptık.
1998 - jıl 23 - oktyabrda ádis ilmining sultanı Imom al-Buxoriyning 1225 jıllıǵı keń bayramlandi. Imom al-Buxoriyning ómir boyı kúsh sarplap júzege alıp kelgen «Al-Jome' as-sahiyh» (Ishonarli jıynaq ) kitapları Islam áleminde Qurannan keyingi ekinshi múqaddes kitap dep awızbirshilik menen tán alıw etilgen. Onıń «Al-Jome' as-sahiyh» (Ishonarli jıynaq ) dep atalǵan 4 jilddan ibarat ádisler kompleksi kitapına 7275 ta eń «sahiyh» (ishonarli) ádisler kiritilgen.
Kúndelik turmısımızdıńda biz dus penen keletuǵın máselelerge ámelde qóllaw múmkin bolǵan ádislerdi Birma bir keltirip olardı anıqlama bersak. Kópshilik insanlar musulmanshılıq, iyman, xayo sıyaqlı túsiniklerdi túrlishe talqin etediler. Ádislerde bolsa bul túsinikler qısqa hám túsinikli bayan etilgen, tómende olardan keltirip ótemiz:
- “Qolı menen hám tili menen ózgelerge ozor bermegen kisi musulmandir”;
- “Amanatqa hiyonat qılıw, ótirik sóylew, sózinde túrmeslik, kek saqlawlıq, naxaqlik qılıw eki júzliliktiń belgileridir”.
- “Ózi jaqsı kórgen zattı biradarına ráwa ko'rmoqlik iymandandir”;
- “Jaqsı qulıq ashıq yuzlilik bolıp tabıladı, jaqsı islikti jayıw, adamlardan azaplı zattı uzoqlashtirishdir”;
- “Uyat iymandandir”;
- “Sharmu - uyat hám tartınshaqlıq iymandıń eki shaqapshasıdur. Besharmlik hám arsızlıq bolsa ala-awızlılıqtıń eki shaqapshasıdur”;
- “Gúnáler nadanlıq qılmısidir”;
- “Azada qatnasıw iymandandir”;
- “Ochlarni to'yg'azish Islamdandir”;
-“Mo'minlarning iymanları kámalrog'i jaqsı xulqlilaridur hám sizlerdiń jaqsılaringiz etikada hayallarıńızǵa jaqsı bolǵanlaringizdur”
- “Musulman kisi musulman ushın dál bir jay, olar bir-birin ustap turadı”;
- “Musulman musulmandıń aynasi”;
-“Musulman biradarların aldovchi, olarǵa zálel jetkeziwshi yamasa olarǵa hiyle-hiyle etiwshi adam bizlerden emesdir”;
-“Kúnshillik, shaǵımshılıq hám palkerlik etiwshiler mennen emesler, men da olardan emespen”;
Ekenin aytıw kerek, islam dini ata-ananı húrmet etiwge oǵan boysınıw etiwge shaqırıq etedi. Rasulullodan bir kisi soradı : «Yamasa Rasulullo! Kimga jaqsı islik qilay? » Rasulullo: «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dedim. «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dep edim: «Anańga», dediler. «Taǵı kimga? » dep edim: «Otangga, odan keyin barlıq jaqınlarga», dediler. Keyin. «Ana jánnettiń orta daǵı qapılarınan biri bolıp tabıladı, dedilar»
Bizni dúnyaǵa alıp kelgen ata-ana, biz kúshke kirgen sayin olar kúshin joǵatıp qaysi bolıp tabıladı mániste bizge berip atır. Perzenttiń ata-ana aldındaǵı minnetleri ádislerde da kórsetip ótilgen. Mine sol minnetlerdi ózinde hákis penen ettirgen ádisler:
- “Biz hámme insanlarǵa ata-analarına jaqsılıq qılıwların buyırdık”;
- “Ata-ana perzentke zulm qilsa da bala olardı ranjitmasligi kerek”;
- “Alla taologa shirk keltiriw, adam óltiriw, urıs maydanından shaǵılısıw, pákize hayaldı ǵar dep dóhmet qılıw, ijaraxo'rlik, saǵırlar molini jew, adamlardı masqara qılıw, muqatıw, ata-ananı xafa etip yig'latish - mine usılar eń úlken gúnádir”;
- “Otaga boysınıw qılıw - Allaǵa boysınıw qılıw bolıp tabıladı, oǵan gúnakár bolıw Allaǵa gúnakár bolıw menen esedir”;
- “Gúnálerdiń eń úlkeni - Alla taologa shirk keltiriw hám ata-anaǵa aq bolıwlıqdir”;
- “Ata-anasına lan'at oqıǵan kisige Alla taoloning náletiy bolsın”;
- “Ata-ana qaytalanǵan waqtında duwaların almaǵan kisiler qor boladı”;
- “Kim ata-anasın razı qilsa, Alla taolo onıń omirin da zıyada etedi”;
- “Ata-anań ekewi yohud olardan birewi ǵarrıyb qalsa, olarǵa «uff» degen sózdi aytpa, gáplerin qaytarma, olarǵa yoqadigan gáplerdi sóyle, olarǵa mıyırbanlıq maydanınan qanatingni qaǵıp tur”;
- “Kisiniń óz ata-anasın urısıwı úlken gúnádir”;
- “Ata-ananıń jılawı balasınan narazı bolǵanlıqlarınan dárek beredi hám bul bolsa eń úlken gúnálerdandir”.
- “Jaqsı isliktiń eń jaqsısı óz atasınıń jaxsı kórgen adamlarına jaqsılıq qılıwdur”;
- “Úsh qıylı duwa buljıtpastan mustajobdur: japa shekkendiń duwası ; musofirning duwası ; otaning balaǵa etken duosi”.
Ádislerde kisiler ortasında miyir-aqıbet, úlken-kishi ortasındaǵı munasábetke tiyisli, raxm-sawıqatga chorlovchilari da ádewir. Mısalı,:
- “Kimki kishilerge reyim-shápáát etpese hám úlkenlerge ızzep-húrmet kórsetpese, bizdan emes”;
- “Kishilerińizge reyim-shápáát etpegen, úlkenlerge húrmet kórsetpegen, hámir-belgili ila jaqsı islikke shaqırmaǵan hám jamanlıqtan qaytarmaǵan kisiler bizdan emesdur”;
- “Bir-biringizning orangizni o'zmang, bir-biringizning orqangizdan ayıp qıdırmang, bir-birińizdi jaman kórmeń, bir-biringizga kúnshillik etpeng”;
- “Rostgo'ylikni bekkem uslań, sebebi rostgo'ylik jaqsı islikke alıp baradı”;
- “Basıngga semser kelse da ras penen sóyle”;
- “Ólgenlerdi so'kib, tirilerge ozor bermanglar”;
- “O'lgalarni haqarat etpenglar, olar gúná hám savoblariga muwapıq ajir alatuǵın jayǵa ketkenler”
- “Birovga dushpanshılıq keyipinde júriw gúnádir”;
- “Hesh bir áke óz perzentine xulqu odobdan ullılaw miyraslar bere almaydi”;
27-Tema : Etika, ekologiyalıq mádeniyat.

Etika» sózi arabshadan alınǵan bolıp, «xulq» sóziniń kópshiligilik forması bolıp tabıladı. Etika - jámiyet, zaman, insaniyat tariyxı ushın úlgi bóle alatuǵın unamlı minez-qulqlar jıyındısı bolıp tabıladı. Payǵambarımız Muhammad (s. a. v) qulıq haqqında «Kriterya tarozusiga qoyılatuǵın ámellerdiń ishinde jaqsı xulqdan salmaqliroqi joq bolıp tabıladı. Mo'min banda jaqsı xulqi sebepli keshesi uxlamasdan, kunduzlari ruwza tutıp sıyınıw etken kisiler dárejesine yetar» dep ádis qaldırǵan.

Hesh shubha joqki, xalıqlardıń óz qásiyetlerin saqlap qalıwlarında etika tiykarǵı rol oynaydı. Sonıń ushın da barlıq ulamalar hám filosoflar bir dawıstan jalǵız adamlardıń hám barlıq jámiyetlerdiń paydası ushın etika asa zárúr, degenler. Sonıń ushın - insanlar jámiyeti isloh etiwge urınǵan barlıq filosof hám hukmdorlar jaqsı etikalarǵa bólek itibar bergenler. Olardan geyparaları etika hár bir jámiettiiń tiykarı bolıp tabıladı, dep júdá da tuwrı aytqan. Sonıń ushın da barlıq payǵambarlar kisilerdi jaqsı etikalarǵa chorlaganlar. Quranı Saqıy bul máselege bólek itibar bergen, sebebi etika aqıret naǵıymetlerine jetkeziwshi tiykarǵı zatlardan biri bolıp tabıladı. Bul haqıyqattı musulman bolmaǵanlar da tán alǵanlar. Mısal jol menende doktor Gustav Loboning tómendegi sózlerin alıw múmkin: «Quran daǵı etika tiykarları basqa barlıq dinge sıyınıw táliymatlarınan ústin turadı». Biz yoritmoqchi bolǵan temamız áyne etika emes, bálki etikanı ekologiyalıq mádeniyat dárejesindegi kórinisi tuwrısında.
1866 jılda nemis penen biologi óz ilimiy dóretpelerinde birinshi bolıp “ekologiya” terminin pánge kiritip, onıń mánisin tiri organizmlerdiń óz-ara hám olardıń jasaw ortalıǵı menen baylanıslılıǵın uyreniwshi táliymat retinde ańlatadı.
Ekologiya termini grekshe “oikos” - turar jay, jasaw ortalıǵı, úy,- “logos” - táliymat degen mánisti ańlatadı. Bir sóz menen aytqanda, ekologiya biz jasap turǵan ortalıq, úy, watanımız haqqındaǵı fan bolıp tabıladı.
Insan rawajlanıwdıń baslarında tábiyaattıń bir bólegi bolıp, átirapındaǵı jabayı haywanlar hám de ósimlik dúnyasınan ajıralmaytuǵınnan yashadı. Insan hám jámiyet rawajlana barǵan tárepke onıń tábiyaatqa tásiri kósheyib bardı. Endi ol tábiyaattıń túrli kúshlerinen (suw, órt, shaqmaq, samal hám t.b ) qorıqpay qoydı, bálki, bul kúshlerdi ózine bo'ysundirish dárejesine jetti. Házirgi kúnde, qarang, azannan keshgeshe biz óz texnikalıq jańa ashılıwlarımız ishinde jasaymız -yeymiz, ichamiz, júremiz, uxlaymiz olarsız turmısımızdı oyda sawlelendiriw ete almaymız. Bular metro, avtobus, televizor, radio, telefon, eskalator, pleyer, lift, kompyuter, poyezd, samalyot, teploxod, gaz plitaları, elektr ásbapları, zavodlar, lokatorlar, ximiyalıq dári-dármanlar hám h. k. Telefonda soylesar ekenbiz, júzlegen shaqırım naridagi sáwbetlesimizni kóriw hám ol menen sóylesiw ushın at -ulovda yamasa piyada baratuǵın bolsaq, neshe kunlab jol basıwımız kerekligi haqqında oylap o'tirmaymiz, tuwrırog'i, bul esimizga da kelmeydi. Sebebi texnika biziń jasaw ortalıǵımızǵa aylanıp qalǵan.
Insaniy oylaw biosfera daǵı ózgerislerdiń tiykarǵı sebebine aylandı.
XX-ásirdiń ortalarına kelip Oraylıq Aziya regioniniń geografiyalıq talapları qopal túrde buzildi. «Paxtachilikni kóteriw» sıltawında respulika topıraǵına pán usınıslarınan 10 -20 ese kóbirek, million tonnalap uwlı zatlı tóginler kiritilgen. Mıń jıllar dawamında qáliplesken suw balansı, quriq hám boz jerlerdiń Xatkercho'l, Qarsı shóli, Qubla Turkmenistan shóli hám basqalardıń ózlestiriliwi nátiyjesinde Ózbekstan tábiyaatı keshirip bolmaydı zarbaga dus kelgen hám sol sebepli Aral teńizi suw menen támiyinlanmay quriy baslaǵan.
Aral teńizi mashqalası - eń salmaqli hám quramalı social, ekonomikalıq hám ekologiyalıq máselelerden biri, dúnyada óz kólemi hám úlkenligi boyınsha 4-orındaǵı (Kaspiy teńizi, Arqa Amirekadagi Joqarı kól hám Afrika daǵı viktoriya ko'lidan keyin) ko'lining halok bolıwınıń aldın alıw jaryoni. Aral teńizi mashqalası - insannıń tábiyaatqa hákisiltabiiy, ilimge jat hám menmenlik menen munasábetiniń jaqtı mısalı. Otız million jıl dawamında qalqıb jatqan ullı kól, tábiyaattıń insanǵa, Oraylıq Aziya xalıqlarına haqıyqıy sawǵası, otız jıl ishinde (1957-1987 jıllar ) Jer kurrasining gózzal betinde ekologiyanı mensimewshilik nátiyjesinde payda bolǵan yaraga aylandı : Aral teńiziniń átirapı shól-sahraǵa sheńber basladı, onıń qurigan bóleginen samal kúshi menen kóterilgen qum shańı hám duz shań million -million gektar jerlerdi kóplegen, hátte Iranǵa shekem ushıp jetip barıp atır.
Bunday ekologiyalıq qawip-xaterlerge dús bolıwlıǵımız ekologiyalıq mádeniyattan xabarsızlıǵımız sebep, zero biz áyyemginde tábiyaatqa, haywanot álemine húrmet menen yondoshgan jerde jasaymız. Zardushtiylikning múqaddes kitapı «Avesto»de insan joqarı jonzot formasında talqin etiledi. Áyne waqıtta yeru ko'kdagi barlıq naǵıymetlerdi súyiw, ardoqlash insannıń múqaddes minneti esaplanadı. Adam dunyadan ótkennen keyin onıń ólikin yerni patas etedi dep, jerge ko'mishmagan, órtda kúydiriwmegen, suwdı bo'lg'aydi dep, suwǵa jaqınlashtirmagan. Ólikti arnawlı ajıratılǵan jar taslarǵa etip qaldırishgan, qus, haywanlar etin jeb bitirgach suyeklerin arnawlı ıdıslarǵa salıp saqlawǵan. Avestoda puxtalıq, tazalıq gigienik túsinikten etikalıq hám ilohiy túsinik dárejesine kóteriledi: suwdı, átirap -ortalıqtı taza tutıw, jonivorlarga, atap aytqanda, itga uchi ótkir suyek yamasa qaynoq awqat bermaslik - olarǵa salıstırǵanda shápáátni ańlatadı ; insan shápáátli bolıwı kerek.
Bulardıń hámmesi «Avesto»de ekologiyalıq etikashunoslikning dáslepki urıqları da bar ekenligin kórsetedi.
Xalqımız suwdı izzetlashgan, oǵan túkiriw, shıǵındılardı taslawǵa or etiwgen. Biraq zamanlar ótiwi dawamında «suvtekin», «suvdek kóp» sıyaqlı qarawlar payda bolıp, suvdek xudoning naǵıymeti ısırap etiliwine jol qóyılıp atır.
Islam dininde da átirap -ortalıqqa salıstırǵanda ıqtıyatlıona munasábette bolıwǵa shaqırıq etilgen. Quranı Saqıydıń «Arof» súresi 30 -oyatida: «Alla bergen rizqdan jeńler, ishinglar, lekin ısırap etpenglar. Alla ısırap etiwshilerdi sevmaydi» dep ataladı. Tábiyaatqa salıstırǵanda qanday munasábette bolıwǵa tiyisli pikirler ádislerde da bildirilgen. Atap aytqanda :
- «Dárya aldında dáret qilsang da suwdı tejab islet»;
- «Hár qanday ısırap qılıw - haramdir»;
- «Tangri jonzodlarga ozor bergendi hushlamaydi»;
- «Qaysı bir musulman qandayda bir terek yoxud qandayda bir egin eksa-yu onıń óniminen insan, qus penen yamasa haywan yesa, bunıń ushın oǵan ajir savobi ato etilur»;
- «Ózimdan keyin qalatuǵın úmmetlerim ushın úsh zattan qorqaman :
1. Nafsu hawaǵa berilip joldan azıwdan.
2. Nafsoniy hám shaxvoniy sezimge berilip ketiwden.
3. Ilmu bilimge iye bóle turıp, g'ofillarning jumısın tutıwıdan».
Áke-babalarimiz kóshe hám jollarda júriwgende jol ústinde jatqan paqal, tas penen hám basqa buyımlardı jol shetine alıp tastap ótiwgen. Ókiniw menen aytamız, adamlar arasında kóshede júrgende, jámiyetlik orınlarda ónim qatlamların taslaw, túkiriw, murın qaǵıw sıyaqlılar ádet kórinisine kirip atır. Jol ústinde nosu sigareta chekip, tuwrı kelgen jayǵa tuflab yamasa sigareta qaldıg'ini tastap ketaverish oǵada mádeniyatsizlik hám zıyankeslik bolıp tabıladı. Álbette ekologiyalıq mádeniyatımız jumıs, úy, háwli - jayimizni taza tutıwımızda namayon boladı.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov «Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında : qawipsizlikke abay, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri» shıǵarmasında «Ásirler tutas kelgen máwsimde pútkil insaniyat, mámleketimiz xalqı júdá úlken ekologiyalıq qáwipke dus penen kelip qaldı. Bunı sezmaslik, qol qovushtirib otırıw óz-ózin ólimge mahkum etiw menen ese bolıp tabıladı... Ekologiyalıq qawipsizlik mashqalası qashannan berliler milliy hám regionlıq sheńberden shıǵıp, pútkil insaniyattıń ulıwma mashqalasına aynalǵan. Tábiyaat hám insan óz-ara arnawlı bir nizamlıqlar tiykarında munasábette boladı. Bul nizamlıqlardı buzıw o'nglab bolmaydı ekologiyalıq páleketlerge alıp keledi»,- dep kórsetken edi. Bul shıǵarmada mámleketimizge qáwip salıp atırǵan ekologiyalıq máseleler retinde tómendegiler kórsetilgen:
1. Jerdiń sheklengenligi hám sapa quramı záhárleniwi;
2. Suw rezervlarining deficitligi hám pataslanganligi;
3. Aral teńiziniń qurib barıw qáwipi;
4. Hawa boslig'ining pataslanıwı ;
Keyingi jıllarda atmosferada «issiqxona hádiysesi» ónim etiwshi gazlar kóbeyip baratırǵanı haqqında jiyi-jiyi gápirilmoqda. Yaǵnıy Jer júzinde temperaturanıń álemge yutilishi procesi páseytiwip, ıqlım jıldan-jılǵa sezilar-sezilmas penen dárejede ısıp barıp atır. Aqıbette, átirap -ortalıq tazalıǵı, tábiyaat tap-tazalıǵı hám salamatlıq teması jáhán jaraqat alǵan ommasining itibarındaǵı eń aktual mashqalaǵa aylanıp barayotir.
28-Tema : Ámir Temur fizikalıq hám ruwxıy gózzallıǵı tariyxı

Dúnyanıń túrli múyeshlerinde belgili mámleket hám jámiyet ǵayratkerleri, ilimpazlar hám jazıwshılar óz sociallıq-siyasiy, ilimiy hám dóretiwshilik iskerligi dawamında ullı babalarımız, atap aytqanda Sahıpqıran AmirTemurdıń jáhán sivilizasiyasi hám mádeniyatı rawajlanıwına qosqan múnásip úlesin joqarı bahalab kelip atır. Xalıq aralıq jámiyetshilik ullı túp babaımız shaxsına bunday behad úlken itibar hám sıylasıq bildirip turǵanına gúwa bolıw bul zotning miyrasxorları retinde biz, Ózbekstanlıqlarǵa úlken qanaatlanıwshılıq hám maqtanısh-maqtanısh baǵıshlaydı.

Awdarması hal
Ámir Temur - ullı shaxs, kuragi jerge tegmagan sarkarda, iri mámleket ǵayratkeri, nızamshı, talantli arxitektor, arator, psixolog, sol menen birge el-jurtın, xalqini jaxsı kórgen hám onı ataqlıı jáhán etken xalqımız perzenti. Ámir Temurdıń tariyxı kóp qaplıq kitaplar jazıwǵa arzıydı. Ǵárezsizlikke eriwgunimizga shekem bunı ámelge asırıw múmkinshiligine iye emes penen edik. Sebebi kommunistlik ideya buǵan jol bermadi. Ámir Temurdıń ózi kewilge tiyiwlenip dóhmetu malomatlarga qaldı.
Xaqiqatan da, Ámir Temur jáhán tariyxında qúdiretli hám gullep-jasnaǵan mámleket júzege keliw etken ullı sarkarda hám mámleket ǵayratkeri retindegine poziciya tutmaydi. Sahıpqıran óz paytaxtı bolǵan Samarqandni jer júziniń anıq materiallıq -arxitekturalıq hám ilimiy-ruwxıy oraylarınan birine aylantırǵan. Bul ullı zot kurdirgan arxitektorshılıq hám xalıq kórkem óneriniń jawharları yańlı búginge shekem qáddi kóterip turǵan osori-atiqalar qala hám awıllarımız kórikine kórik qosıp kelip atır.
Ámir Temur 1336 jıldıń 9 aprelida Qalasısabzning Xo'ja Aldıńǵı awılında tuwılıw taptı. Temurdıń jaslıǵı hám jigitlik jılları mámleket salmaqli sociallıq-siyasiy krizis iskenjesine túsip qalǵan bir dáwirde keshti.
Ámir Temur Mo'g'ullarga kúyew boladı, yaǵnıy Saraymulkixonim (Bibixonim) mo'g'ullar sulosasidan esaplanadı. Sol sebepli óz qaynotasi tárepinen " Kóregoniy" (Kóregon-kúyew degeni) ataǵı menen táǵdirlengen. Uzaq hám mashaqatlı gúreslerden keyin Ámir Temur óz raxiplerin jeńip, hákimiyattı qolǵa kirgizdi. Mayda, tarqaq feodallardı birlestirib, oraylasqan mámleket dóretiw etdi, mámlekette ekonomikalıq hám materiallıq ózgerisler etdi.
Xatto Ámir Temur Boyazid sultan menen bolǵan " Loy" jangida ayaǵınan yaralandi hám bir ómirge aqsaq bolıp qaldı. Batıs tárepliklerdiń Temurlang atı menen atawlarına sebep da, ataqlı " Ílay jangi" de ayaǵınan yaralangani hám aqsaq bolıp qalǵanlıǵında bolıp tabıladı.
Ámir Temurdıń tariyx aldındaǵı xızmeti benihoyat úlken. Birinshiden ol mámlekette joqarıda aytqanimizdek kúsheyip ketken feodal bóliniwka toqtatıw berip, el-jurttı óz tug'i astına birlestira aldı, mo'g'ullar zulmiga toqtatıw berip, oraylasqan iri feodal mámleketti júzege keliw etdi. Bul menen ónermentshilik, sawda-satıq hám mádeniyat rawajlanıwına bekkem jay jaratıp berdi.
Búgin " Temur hám Temuriylar mádeniyati", " Temuriylar mámleketi", " Ullıbek hám astronomiya mektep", " Navaiy" hám " Bobur" sıyaqlı qutlı sózlerdi tekǵana ózbektiń, bálki jáhán xalıqları dóretpeleri betlerinde ushıratar ekenbiz, bul gáplerdiń jayinde álbette Ámir Temurdıń úlken xızmetlerin jatadı. Ekinshiden, Ámir Temur, ózi bilipmi-bilmasdanmi, lekin bir qatar xalıqlar hám jurtlardı kolonizatorlar zulmidan azat bolıwına járdem berdi.
Mısalı, sol dáwirdiń eń qúdiretli hukmdorlaridan esaplanǵan Boyazid Jıldırımdı tar-mor keltirip, Bolqon yarım atawı hám Evropa xalıqlarına azatlıq baǵıshladi; Altın Orda xoni Toqtamıwdı eki ret tar-mor etip, Rossiyanı mo'g'ullar húkimranlıgınan qutılıwın tezlestirdi. Úshinshiden, Turkiston tiykarın diyqanshılıqshılıq, ónermentshilik, ilim hám mádeniyatı rawajlanǵan aldıńǵı mámleketke aylantırdı.
Shukrki, mámleketimiz ǵárezsizlikke erisken waqıttan baslap Ámir Temur shaxsı xalqımız ushın taǵı watan hám millet tımsalına aylandı. Ǵárezsizligimizning hár bir ilajında, Ózbekstannıń hár bir qádeminde ul ullı zot sezimi bizge joldasu hamnafas penen bolıp barıp atır.
Ámir Temurda watandı súyiw, xalqini kótermelew, olardan fahrlanish hám tolıqsıw sıyaqlı joqarı ruwxıy pazıyletler barq urib turǵan.
Ámir Temurdıń " Temur áneydeyleri", Qaǵıydaiddin Shomiy, Húrmetiddin Ali Yazdiylarning " Jeńisnoma" lari, Ibn Arabshohning " Temur haqqındaǵı habarlarda táǵdir ájayıbatlari" hám basqa dóretpelerde keltirilgen sahıpqırandıń ibratlı jumısları, pántleri hám o'gitlaridan da onıń kimligini bilip alsa boladı. Bular el-jurt hám puqaralardıń uwayımı, puqaraparvarlik, miyir-qayır-saqawat, qońsılaschilikka ámel qılıw hám aqır-aqıbetde, mártlik hám qaharmanlıq haqqındaǵı o'gitlar bolıp tabıladı.
Sahıpqırandıń qurılısshılıq salasındaǵı tariyxıy xızmetlerin kútá úlken. Ámir Temur hám onıń áwladları sa'yi-háreketleri menen qurılǵan medreseler, meshitler, meshittegi keń namazxanalar, saraylar, bazarlar, qorǵanlar, kanallar jol hám kópirler hám basqa imaratlardıń san-sanog'i joq. Ámir Temurdıń tikkeley jetekshiliginde dóretiw etilgen Bibixonim jome' meshiti, Go'ri Ámir, Ahmad Yassaviy, Záńgi áke mazarları, Oqsaroy hám Shohi Tiri arxitekturalıq moፄjizalari, Baǵı Shınar, Baǵı Payızlı, Baǵı Behisht, Baǵı Bálent sıyaqlı o'nlab gózzal saray -baǵlar hám sol sıyaqlı basqa imaratlar usılar gápine kiredi.
Tariyxchi Sharofiddin Ali Yazdiyning gúwalıq beriwine qaraǵanda, Ámir Temur " Abadanlıqqa yaraydigan qandayda bir qarıs jerdiń da zoe bolıwın ráwa kórmesdi".
Tariyx bul góne dúnyada júdá kóp jáhángirlerdi kórgen. Ámir Temurdıń olardan ayırmashılıǵı sonda, ol ómir boyı qurılısshılıq menen gúmira bolǵan. Onıń " Qaysı bir orından bir gerbish alsam, ornına on gerbish qoydırdim, bir terek kestirsam, ornına on dana nál ektirdim", degen sózleri qurılısshılıq, jaratıwshańlıq iskerliginiń tastıyıǵı bolıp tabıladı.
" Eger biziń qudıretimizni bilejaq bolsańız, qurǵan ımaratlarimizga boqing" degende Ámir Temur, áwele óz halqiga, keleshek áwladlarına shaqırıq etken, desek aljasıqmaymiz.
Hár qanday jámiyet rawajlanıwın ılım-bilimsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Bunı tereń anglagan sahıpqıran húkimetke keliwi menen shıǵarǵan dáslepki húkimlerin medreseler júzege keliw etiwge, ılım izleniwshilerine pensiyalar belgilew menen baslaǵan. Qaysı bir qalaǵa sapar buyırmasin Ámir Temur áwele sol jerlik alımu fazıllar menen uchrashar, olar menen sáwbet qurar, túrli temalarda bahslashar edi.
Tariyx, medicina, matematika, astronomiya, arxitektorshılıq tarawlarında joqarı potencialǵa iye Ámir Temur ushın bul tábiy hal edi. Usı pazıylet sahıpqırandıń aqlıǵı Mırza Ullıbekka ótkeni shubhasız. Mırza Ullıbekning mámleket ǵayratkeri bolıw menen birge ullı alım dárejesine jetiwiwinde babası Ámir Temurdıń xızmeti benihoya úlken bolǵan. Ol Ullıbekdagi kem ushraytuǵın qábiletti basdanoq payqab, saparlarda da janında alıp yurib, dúnyanıń ataqlı ilimpazları tárbiyasınan payda kóriwshi etken.
Ámir Temur ruwxıylıqın belgileytuǵın bas penen kriterya onıń pútkil ómir boyı ámel etken " Kúsh - ádalatda! " degen uranı bolıp tabıladı. Bul uranda Ámir Temur turmısı hám iskerliginiń pútkil mazmunı sáwlelengen, desek aljasıqmaymiz. Ámir Temurdıń ruwxıy hám bilimlendiriw qarawları onıń óz perzentleri, aqlıqları, taxt miyrasxorlarına qaldırǵan o'gitlari " Temur áneydeyleri" de sáwlelengen. Bul bahasız tariyxıy shıǵarmada, hákimler hám ministrlerdiń wazıypaları, óz jumisına munasábeti, xalıq túrli qatlamı - puqaranıń aqsha -huqıqın qorǵaw qılıw, áskerlerge munasábet sıyaqlı turmıslıq ruwxıy -ahloqiy nızam -qaǵıydalar óz ańlatpasın tapqan.
Joqarı ruwxıy qádiriyatlarǵa tayanǵan bul ádalat Ámir Temurdıń tómendegi sózlerinde óz ańlatpasın tapqan : " Qaysı mámleketti jawlap alıw etken yamasa qosıp alǵan bolsam, sol jerdiń abıray -itibarlı adamların áziz tutdim; Sayyidlari, ulamaları, oqımıslı adamlar hám mashoyihiga tájim bajo keltirdim hám húrmetladim, olarǵa suyurg'ol wazıypalar berip, is haqıların belgileedim; sol ellerdiń ullılrini aǵa -inisheklerimdek, jasları hám balaların bolsa, óz perzentlerimdek kórdim".
Ullı ájdadimizning eń zárúrli pazıyletlerinen biri mınada, ul zot bunnan altı ásir áweleq mámleketlikleraro óz-ara mápli sheriklikti rawajlandırıw, uzaq hám jaqın xalıqlar ortasında doslıq hám awızbirshilik sabaqların mustaxhamlash óz saltanati jaqtı perspektivasın támiyinlewdiń zárúrli faktorı ekenin tereń anglagan.
Sol sebepli, ol Evropa hám Aziyanı bólewge xızmet etken úlken islerdi ámelge asırǵan. Bir tárepden - Kitay, Indiya, ekinshi tárepden,- Fransiya, Ispaniya, Angliya hám basqa mámleketlikler menen baylanıslar ornatǵan hám sol munasábetlerdi bekkemlewge intilgan.
Prezidentimiz Islam Karimov ta'biri menen aytqanda, Ámir Temurdıń eń tiykarǵı tariyxıy xızmeti sonnan ibarat, áyne onıń húkimranlıǵı dáwirinde Evropa hám Aziya qitalari dáslepki bar ózleriniń bir geosiyosiy maydanda jasap atırǵanların xis penen etkenler. Sahıpqıran sawda - ekonomikalıq munasábetler arqalı xalıqlar hám mámleketler ortasında birden-bir mákan júzege keliw etiw salasında sonday jetiskenliklerge eriskenki, buǵan qoyil qalmastan ılajımız joq.
Házirgi kúnde Ámir Temur hám Temuriylar temasına baǵıshlap jaratılǵan iri dóretpeler sanı Evropa tillerinde bes júzden, Shıǵıs xalıqları tillerinde bolsa mıńnan artıqtı tashkil etedi. Bul mısal ásirler dawamında jáhán tariyxınıń yorkrn kelbetlerinen biri - Ámir Temur turmısı hám iskerligin, Temuriylar tariyxın úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıq dúnya kóleminde hesh kachon susaymaganidan dárek beredi. Kerisinshe, keyingi waqıtta dúnyada, ásirese, Evropada bul temaǵa itibar jáne de artqanı gúzetilip atır hám quvonarli hol bolıp tabıladı.

29 -Tema : Ózbekstan Respublikası Prezidenti SH. M. Mirziyoev basshılıǵında 2019 jıl 19 mart kúni ótkerilgen videoselektorda ilgeri surilgan 5 zárúrli ǵayrat boyınsha

Mámleket basshısı basshılıǵında ótkerilgen videoselektor jıynalısında jaslarımızǵa bolǵan itibardı jáne de kúsheytiw, olardı mádeniyat, kórkem óner, dene tárbiyası hám sportqa keń qosıw, jaslarda informaciya texnologiyalarınan paydalanıw kónlikpelerin qáliplestiriw, jurtımız jasları ortasında kıtapxanlıqtı targ'ib qılıw, hayal-qızlar bandligini asırıw máselelerine pát berildi.
Túrli qarama-qarsılıqlar kúsheyip baratırǵan búgingi dúnya tábiyat kórinisilerinde jaslarımızdıń ruwxıy immunitetin kúsheytiw, olardıń bos waqıtın mazmunli ótkeriw hár qashanǵınan da aktuallaw ekenin zamannıń ózi kórsetip turıptı.
SHu sebepli prezident tárepinen ilgeri surilgan 5 zárúrli ǵayrat zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ekenin aytıw kerek, mámleket basshısı social, ruwxıy -bilimlendiriw tarawlar daǵı islerdi jańa sistema tiykarında jolǵa qoyıw boyınsha 5 zárúrli ǵayrattı ilgeri súrgen edi.
Birinshi ǵayrat jaslardıń muzıka, súwretshilik, ádebiyat, teatr hám kórkem ónerdiń basqa túrlerine qızıǵıwshılıqların asırıwǵa, uqıpın júzege shıǵarıwǵa xızmet etedi.
Ekinshi ǵayrat jaslardı fizikalıq shınıqtırıw, olardıń sport salasında qábiletin kórinetuǵın etiwleri ushın zárúr sharayatlar jaratılıwma jóneltirilgen.
Úshinshi ǵayrat xalıq hám jaslar ortasında kompyuter texnologiyaları hám internetten nátiyjeli paydalanıwdı shólkemlestiriwge qaratılǵan.
Tórtinshi ǵayrat jaslar ruwxıylıqın kóteriw, olar ortasında kıtapxanlıqtı keń targ'ib qılıw boyınsha sistemalı islerdi shólkemlestiriwge jóneltirilgen.
Besinshi ǵayrat hayal-qızlardı jumıs menen támiyinlew máselelerin názerde tutadı.
Usı 5 ǵayrat keń jámiyetshilik tárepinen úlken qızıǵıwshılıq menen kútip alındı. Keleside bul tájiriybeni jurtımızdań barlıq aymaqlarında keń engiziw máseleleri talqılaw etildi.

30 -Tema : Muhabbat, muhabbat, qızǵanshaqlıq. Shańaraq - joqarı qádiriyat.

Muhabbat - Muhabbat. Ádebiyat, kórkem ónerdiń barlıq túrlerinde jaratılǵan dóretpeler, kerek bolsa dúnyadaǵı jay etilgen barlıq káramatlar, oylap tabılǵanlardıń diyarli barlıǵına bul sezim baslawshı bolǵan, búgingi kúnlerde da bolıp kelip atır desek aljasıqmaǵan bólemiz.
Xalqda muhabbat tuwrısında aytılǵan sonday ańızlar bar: «Muhabbat - bir-birine kim kóbirek baxıt hám ıǵbal bererkan, dep er adam hám hayal kisi ortasında etiletuǵın óz-ara jarısdir».
«Muhabbat - ózin qurban etetuǵın dárejede miyir qoyıw, júrek - júrekten súyiw sezimidir».
Muhabbat -muhabbattıń temperaturalı sezimi, áwele, pák boqqan tınıq kózlerde hákis penen etedi. Eki bir-birin yoqtirgan jigit hám qız ko'ngil meyli menen óz-ara ipsiz baylanisıp qaladılar. Zero, «On segizge kirmagan kim bar? On segizge to'lib, qosıq jazbaǵan kim bar? » degenleri sıyaqlı, sol jasda bir- birlerine ko'ngil qoyǵan jaslar eriksiz qolına qálem alıp ishqiy xatlar jazıwları, muhabbat -muhabbat tuwrısındaǵı kitaplardı berilip oqıw etiwleri, yoxud qosıqlardı yad alıwları, kinofilmlarni qızıǵıwshılıq menen kóriwleri tábiy bir hol bolıp tabıladı.
Xalqımızda «Ishqi joq - eshak, dardi joq - kesek» degen ańız biykarǵa aytılmaǵan. Aslamlar kewiliniń kuychisi Huvaydo:
Muhabbattan bo'lur muhabbat payda,
Muhabbatsız kisiden qoch, Huvaydo!,-
degen bayttı bitar eken, muhabbatsız kisin qaralaydı, odan jiyirkeniw etedi.
“Sevdim” degen gey birew gúnáler júz etayaptimi, tilazarlıq yamasa hiyonat qilayaptimi, men sol qızǵa úyleniwim yoxud sol jigitke turmısqa shıǵıwım shárt deyaptimi - tamam, ol muhabbat emes. Ol unawshılıq jaysha. Unawshılıqtıń bolsa sanı kóp! Muhabbat ayrıqsha, muhabbat bir bolıp tabıladı.
Sen birovni jaxsı kórip qaldıń. Sonda denengga bir oylanıw kiriwi kerek: sol adamdıń pazıyletleri haqqi onıń kemshiliklerin da tán alıw qolıngdan keledime? Onıń fe'li atvoridagi kem - ko'stlarni toltırıwǵa shıdamlılıqń etedime? Muhabbattıń qálipi joq, tariypi joq. Biraq sonısı anıqki, ol eń mazalı hám eń qıyınshılıqlı iskerlik bolıp tabıladı. Awa, iskerlik! Iskerlik bolǵanda da ol páklik, erlik, ıqlas hám sabru qánaattan ibarat iskerlik bolıp tabıladı! Lev Tolstoyning “Urıs hám tınıshlıq” kitabında sonday gáp bar: “Biz birovlarni bizge etken jaqsılıǵına qaray emes, ózimizdiń olarǵa ketken jaqsılıqlarimizga qaray jaqsı kóremiz”
Eki jas ahdu-kelisim menen muhabbat sabaǵın baǵlar ekenler, óz ixtiyorlarini bir-birlerine tapsıradılar. Olar bir-birlerinde kemshilik emes, bálki pazıylet kórediler. Aslamlar nazlida sevilgan shaxs ideal zot bolıp tabıladı, Biraq xalqımızdıń «chiroyli gózzal emes, bálki jaxsı kórgeniń gózzal» degen naqlida tereń mánis bar. Aslam nazlida jaxsı kórgen mahbubasi hámme qızlardan da artıqmash, gózzal hám aqli raso bolıp tuyulsa, ma'shuqa nazdida mahbub jigitler kórkem, batır, mardu maydan, aqli bárkámal bolıp tabıladı. Turmıs haqıyqatların, mıń qıylı sınaqlardı basdan keshirim menen tushuna alǵan oyshıl xalqımız «Muhabbattıń kózi soqır boladı» dep biykarǵa aytpaǵan. Bunıń túp mánisi - aqli hushingni jıynap ko'ngil qoy, bilip ko'ngil qoy! Ótirik vadalarga, shıyrın sózlerge uchma, kelgenler qáwmetine ıshqı ketken bo'lma! - bolıp esaplanadı.
Bul haqqında adibimiz Ótkir Hoshimovning pikirleri kisi itibarın ózine tartıp, oy-pikir júrgiziwge odaydı :
«Dáslepki muhabbat báhár aspanındaǵı bultga uqsaydı. Appaq. Pákize. Ashıq… Na qolıńız menen tutasiz. Na artınan yugurib yetasiz… Samal onı qayaqqa alıp ketiwin da bilmaysiz…
Birinshi muhabbattı kóbinese nátiyjesiz tawısıwı bálki sonnandir…
Hayal kewili teris magnitqa uqsaydı : jaqınlashsang - uzoqlashadi, uzoqlashsang - jaqınlasadı.
Muhabbat bildiriw qılıp atırǵan er adam gúńelek bolsa da búlbil kibine aylanıp ketedi. Biraq aytqanların demde unutadi. Bildiriwi-dilni tıńlap atırǵan hayal búlbil kibi bolsa da gúńelekke aylanıp qaladı. Biraq esitkenlerin hesh qashan unutpaydi…»
Sońǵı jıllarda bul tema - óspirimlerdiń birinshi muhabbatı teması oǵada keń yoritilayotgan tema bolıp qaldı. v. A. Suxomlinskiy insan kewilin hám ásirese, jaslar kewilin júdá jaqsı túsinetuǵın ataqlı pedagog edi. Ol júrek sırların elga jayıwdan ıqtıyat bolıw tuwrısında ulıwma ádalatlı hám haqılı túrde bizni eskertip qoyǵan edi: áyyemgi dúnya adamları da muhabbat, muhabbat tuwrısında sóylep: «Bul oǵada ullı sirdir»,- degenler. Biz qanshellilik kóp izertlewler ótkermaylik, muhabbattıń kórinetuǵın bolıw formaların qanshellilik tiplarga ajratmaylik, lekin baribir hár bir aslamdıń sezim-sezimi basqa barlıq málim jaǵdaylardaǵı sonday sezim-sezimlerden sezilerli dárejede parq etip turadı. Muhabbattıń kúshi da onıń danıqlılıǵı da, ózine tartatuǵındorligi da tap áne sonda - onıń tákirarlanmasligida bolıp tabıladı.
Qızǵanshaqlıq jóninde. Ráwiyat etiwlerinshe, bir kúni Abu Sufyon Savriy raxmetullohi alayh shaytanı la'in menen dús keliwib qaldı hám oǵan dedi:
- Ey shaytan, seniń jumıslaringga taajubdaman, xabarlarda kórdimki, jetpis mıń jıl Xudoyi taologa sıyınıw etipsen, taǵı jeti jer hám aspanda bir qarıs jay joqki, sen ol jaǵdayda Xudoyi taologa iyiliw etpegen bolsań, aqırı pármange bo'ysunmay, kóterilisu tasqın menen kápir boldıń.
Shaytan dedi:
- Ey Sufyon, dos - dostıń qadrini jaqsı biladi, men sennen bir sóz so'rayin, soǵan juwap ber.
Xudodan perishtelerge párman boldı : «Men ózimge xalifa jaraturman, ol meniń huzurimda pák dos kelesi». Bul sózdi esitip: «Iloho, ol bizdan nesi menen artıq boladı? » dep soradım. Párman boldı : «Inni eń bilgishu mo lo ta'lamun», yaǵnıy men bilgendi sizler bilmaysiz», dep. Adam safiyullohni jaratqannan keyin párman boldı : «Sizler Adam haqqında sózler aytatuǵın edingiz, endi oǵan iyiliw etińlar». Qızǵanshaqlıq meni krizis etdi, dedim: «Men ushın sennen ózgege iyiliw qılıw noloyiq».
Báyit:
Ilaya raxmetingdin etpe sortmid,
Ki fazling birla qilgil lutfi jovid.
“Aldın bir-birlerin teńimes edi. Olardı Muhabbat degen g'aroyib kúsh tabıwtirdi. Olar áne sol kúsh sehriga ıshqı ketken bolıp qaldılar. Ájep, Muhabbat hesh qashan jalǵız júrmes penen eken. Oǵan Ayralıq degen jalın ergashib keldi. Olar áne sol jalın otida teńdey kúye basladılar.
Aqır-aqıbetde, Ayralıq jalınsı so'ndi - yu, Muhabbat, ushırasıw degen entiktiruvchi sezimdi jeteklep keldi. Endi olar baxıtlı edi.
Ájep, Muhabbat hesh qashan jalǵız júrmes penen eken. Endi ol Sınaq degen tosıqtı jeteklep keldi. Eger olar Muhabbattıń qolınan bekkem tutıwganida bul tosıqtan ótiwleri qıyınshılıqlı emesdi. Biraq oday bo'lmadi. Olar Sınaq aldında chekindilar.
Ortada Shubha, Qızǵanshaqlıq degen sharpalar o'rmalab qaldı. Sonda olar ózlerin tabıwtırǵan Muhabbatqa dáslepki bar minnet gáp tamaqtası otdilar. Muhabbat sonda da olardı keshirdi. Turaqlılıq, Miyir degen kúshlerge oshno etiwge urındı. Biraq olar Turaqlılıqtı da, Mehrni da unutdilar. Ózlerin tabıwtırǵan Muhabbat degen «yovuz kúsh»ga nálet ayttılar! Sonda… Olardıń táǵdirine Hiyonat kirip keldi! Olar Muhabbattı ayblay-ayblay, aqırı… ajrashdilar…
Táǵdir kóshe kesispesinde bolsa ush biygúna gódek chirqillab qaldı. Bes jasar ul, úsh jasar qızaloq hám saǵır qalǵan Muhabbat…”
Abdulloh ibn Ja'far óz qızın kúyewge uzata turıp, bunday degen: «Qızǵanshaqlıqtan ıqtıyat bol, sebebi qızǵanshaqlıq - talaq gilti esaplanadı. Meniń saǵan násiyxatım, eringga kóp minnet gáp qilaverma, sebebi minnet gáp jerkenishni keltirip shıǵaradı. Sen ózińge zeb beriwiń kerek, bunıń eń jaqsısı surma boladı, ózińni poklab júriwiń kerek, poklaydigan zatlardıń eń jaqsısı suw boladı».

31-Tema : Yad saodatı, qadr qımbatı!

(9 - may “Yad hám qádirlew kúni”ga baǵıshlanadı.)

Yad - arabsha sóz bolıp, tilimizde xotir hám yad formalarında isletiledi. Kisiniń qandayda bir gey birew yamasa zat haqqındaǵı qandayda bir tásirlerdi este saqlaw, eslab qalıw qábiletine yad dep ataladı. Adam yadı menen adam bolıp tabıladı. Yadız kisi bolsa adamiylikdan shıǵadı.

Yad - joǵatılǵan zattı eslew. Bar zat bolsa qadr talap etedi. Joǵatıp qoyǵannan keyin xotirlab júrgennen barında qadriga jetken mıń márte ábzal. Sonıń ushın zimnan bir birine ziddek tuyulayotgan yad hám qádirlew túsinikleri mánisan bir-birine ajıralmas baylanıslı da.
Insan yaralganidan berli ótip ketkeninen keyin da bul dúnyada jasap qalıwdı qáleydi. Jismonan bunıń sıra ılajı joq. Yad bolsa - adamlardıń opatınan keyin da bul dúnyada jasawı ushın múmkinshilik beretuǵın birdan - bir múmkinshilik. Adamlar - artta qalǵanlar yadında jasawǵa umtılıw úmiti kisin tárbiyalaydı. Onı jaqsı islerge, bandalarning qandayda bir koriga yarab qalıwǵa, ómirdi zoe ketkazmaslikka odaydı.
Bir oylap kóriń-a! biz júrgen jollardan ilgeriler kimler júrgen, yonginamizda shıǵısirab oqayotgan tınıq suwdan, azim shınarlardıń sayalarınan ótken zamanda kimler payda alǵanlar eken? Biziń ayaqlarımız astındaǵı jay kimlerdi qushaǵında ardoqlab alıp jatıptı? Hámmemiz óz jaqınlarimizning bizge etken jaqsılıqların, járdemleri, xızmetlerin yodimizda saqlaymiz hám de xotirlaymiz. Biraq watan ushın xızmet etkenlerdi kim xotirlaydi? watanǵa xızmet ne ózi?
watanǵa xızmet etkenler yadı bul - siz tınısh uxlagan hár bir tún, perzentińizdi tınıshǵana oqıwǵa barıwı, kóshe-ko'yda emin-erkin júriwin támiyinlaganlarning iyelik etip atırǵanıńız mol hasıl jay, tınıq suwlı dárya -yu, salmalar, salmaqli jumıslarningizni jeńillestirganlar, uzog'ingizni jaqın etkenlerdiń, izzetlenip yadqa alınıwı sezimi páklerine húrmet bildiriliwi bolıp tabıladı.
Bul hámmemiz ushın farz bolıp tabıladı.
watan baslanıwsınan búginine shekem sol jurt sol xalıq dep gúresgen kúsh qudıreti, aqıl - ziyreklikin ayamagan, kerek bolsa, sol jolda jan qurban etken ne - ne ullı zatlardı Birma - bir xotirlab aytıp ótiwimiz múmkin. Xalqımız, jurtımız ozodligi ushın mártlershevor gúresganlar mártlik kórsetken tómendegi mártlerimiz:
• watanı ozodligini saqlaw ushın gúresgen, Iran shohi Kir basın alıp, qan tolıq meshga jaylaǵan To'maris penen qaharmanlıǵı ;
• Óz qáwimi máplerin qorǵaw etip, Iran shohi Doro lashkarlariga qarsı shıqqan hám áskeriy hiyle menen onıń áskerlerin shalǵıtib, suwsız, Qızılqumning sahra -sahrasına baslap barǵan hám El-jurttı vayranshılıqtan saqlap qalǵan Shiroq qaharmanlıǵı ;
• Iskandar Zulqarnaynga qarsı shıqqan áyyemgi tariyxchilar zor háwes menen maqtaw etkenleri Spetamen qaharmanlıǵı ;
• Arab istilochilariga qarsı Mavarounnahrdagi eń úlken kóterilis 769 - jılda baslandı. Muqanna kóterilisi yamasa ekinshi atı “Aq kiyimlilar” kóterilisi qatnasıwshıları hám basshısı Hoshim ibn Hakimni;
• Mug'ullar istibdodiga qarsı on eki jıllıq mártlershevor gúresgen Xorezmshohning balası Jaloliddin Máńgiberdi hám de Najmiddin Kubro
• Orıslar istebdodiga qarsı shıqqan Dukchi Eshon, Nomoz batırlar hám olar menen bir qatarda to'rganlarni xotirlash hám olarǵa húrmet kórsetiw hár birewimizdiń perzentlik, puqaralıq minnetimiz bolıp tabıladı.
Dúnya ilmu pánine úlken úles qosqan, watanlaslarımız da bir ádewir bolıp tabıladı. Olardı sanap ótetuǵın bolsaq :
• Atı “algaritim” terminin payda bolıwına alıp kelgen, “algebra” páni tiykarlawshisi, “Kitap at-tariyx” shıǵarması avtorı, 1983 jılda 1200 jıllıǵı bayramlanǵan ullı oyshıl Muso al-Xorezmiy;
• Erisiw dáryası suwın ólshewshi ásbap jaratıwshısı, yerni shar formasında ekenligin anıqlap maba tapqan, astronomiyashı hám ullı geograf Ahmad Farg'oniy;
• “Al-Muǵallım as-Sanıy” - “Ekinshi muǵallım” “Shıǵıs Aristoteli” degen mo'tabar ataq alǵan Abu Nasir Farobiy;
• Xristafor Kolumbdan 460 jıl aldın Amerika kontinenti bar ekenin boljaw etken, Yerni quyash átirapında aylanıwın aytqan hám de tariyx, geografiya, geologiya, meniralogiya, ximiya, fizika pánlerine ullı úlesin qosqan oyshıl Abu Rayhon Beruniy;
• Shıǵısda “Shayıqur-Baslıq” hám Batısda bolsa “Avitsenna” atı menen ataqlı bolǵan ullı watanlasımız Abu Ali ibn Sino;
• Temuriyzoda, juldızlar kestein dúzgen mámleket baslıǵı Mırza Ulig'beklar abadul-abad áwladlar kewilin maqtanısh hám namıs sezim-sezimleri menen álbette kórsetip turajak.
Bir qatar jerleslerimiz insaniyattıń kórkem óner, ádebiyat, ádep-etika, adamiylik tarawına jaǵımlılıq kiritip, dini islam aspanına kórik baǵıshlap, jaqtı juldız bolıp, porlashgan. Olardı Birma bir yadqa alatuǵın bolsaq :
• “Tımsal” shıǵarması avtorı Muhammad Sharıf Otiyni xotirlashimiz millet retindegi joqarı ruwxıylıqımız belgisi. “Tımsal”da kóplegen tımsallar, haywanlar obrazları arqalı kisiler arasındaǵı social -etikalıq munasábetler, hám de bul munasábetlerdegi máseleler, úrp-ádetler, xalıq dástúrleri haqqında sóz baradı ;
• Áyyemgi Buxara tariyxı, arablar istilosi hám olarǵa qarsı kóterilgen kóterilisler haqqında gúrriń etiwshi “Buxara tariyxı” shıǵarması avtorı Abu Bakr Narshaxiy;
• Parsı ádebiyatı tiykarlawshilerinen biri jerlesimiz hám de:
Jáhándıń shodligi jıynalsa pútkil,
Doslar diydarınan bo'lolmas penen ústin.
hám turmıstı birinshi ustaz esaplab,
Hár kisi almasa turmıstan tálim,
Oǵan uyretolmas penen hesh bir muǵallım.
sıyaqlı xalıq arasında ataqlı qosıqtıń bir qatarılar avtorı Abu Abdulloh Rudakiy;
• Turkiy xalıqlar awızsha hám jazba ádebiyatqa tiyisli 300 den artıq qosıqiy úzindiler, naqıllar, hikmetli sózler hám taxtalar berilgen “Toplamu sózligit turk” shıǵarması avtorı Mahmud Qoshg'ariy;
• “Qutadg'u bilig” yaǵnıy “Saodatqa baslawshı bilim” shıǵarmasında etika -ádep, ılım-bilim, bala tárbiyası, jámiyetlik jaylarında ózin qanday tutıw, sózdiń áhmiyeti hám qadri, qonaqdorchilik qaǵıydası, turmıs tárizi hám insan ruwxıy áleminiń taǵı kóplegen máselelerdi qálemge alıp ataqlı bolǵan Yusuf Tán Hojib;
• Fiqh ilmi - musulman nızamshılıǵına úlken úles qosqan oqımıslı Burhoniddin Al-Marg'inoniy;
• Ádislerdiń eń eń isenimli dep esaplanǵan hádislerin toplaǵan, jerleslerimiz “Ádis ilmidagi Ámir-ul mo'miniyn” degen dańqlı atqa iye bolǵan muhaddis penen Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hám taǵı muhaddis penen alım Abu iso Muhammad at-Termiziy;
• Sufizm ilmining ullı wákilleri Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniy hám Najmiddin Kubrolar;
• Turkiy tilde da oǵada názik talǵam menen dóretpeler jaratıw múmkinligin ámelde tastıyıqlaǵan, shayır, mámleket ǵayratkeri Alisher Navaiy ;
• XvIII ásirdiń ekinshi yarımı hám XIX ásirdiń baslarında Xorezmde jasap dóretiwshilik etken shayır, tariyxnavis penen alım, tarjiymon, háttet hám bilimparvar Ámir Avazbiy balası Shermuhammad kórkem ádebiyatqa baylanıslı laqapı Munis penen Xorezmiy;
• Ózbek ádebiyatı ǵáziynesin arab, parsı -tájik ádebiyatınıń kem ushraytuǵın eń jaqsı ǵáziyne dóretpelerin awdarma etip boyitgan, xalıqlar ortasındaǵı doslıq hám materiallıq baylanıslardı bekkemlegen Muhammadrizo Erniyozbek balası Ogahiy;
Sonıń menen birge, XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Muńlı, Ótinish, Páziylet hám Abdurauf Fitrat, Abdulla Ílayıqiy sıyaqlı jurt perzentlerin, xalqımızdıń ardaqlı jazıwshıları Hamid Alımjon, Abdulla Qahhor, G'afur Ǵulom, Ádil Yoqubov, Pirimqul Ílayıqov, Zulfiya, Muhammad Yusuf hám Said Ahmadlarni joqarı húrmet ila yadqa alıw, xotirlash haqılı bolıw menen birge ullı savob bolıp tabıladı.
Mámleketliliginmizge úlken úleslerin qosqan, erksevar, bilimparvar, milletparvar watanlaslarımız da ádewirgine bolıp, olardı da bólek húrmetlab yadqa alıwdı kerek taptık.
Mámleketliliginmiz tiykarlawshisi hám de bul tarawǵa ullı úlesin qosqan Ámir Temur ni izzet menen yadqa alamız, zero Ámir Temur tiykar salǵan saltanat, sánatli ımaratlar hám de bo'g'u-rog'lar bunıń dálili bolıp tabıladı. Temuriyzodalardan Zahiriddin Muhammad Bobur bolsa hind úlkeinde ullı saltanatga tiykar saldı, onıń miyrasxorları bolsa hind úlkeine “Toji Mezgil” dek tojni jay qılıwdı. Husayin Bayqaro hám sol orında Temuriy Malikalar;

32-Tema : Paxtashı rayonındaǵı tariyxıy jay Dabus penenqorǵan tariyxı.

Hár bir jay óz tariyxına iye. Qale úlken, qále kishi bolsın, óz dúzilisi, óz adamları menen ajralıp turadı. Ziyovuddin Zarafshon oypatlıqsındaǵı áyyemgi tariyxga iye oazislerden biri bolıp tabıladı. Xosh, oazismiz qashannan berli Ziyovuddin atı menen atala baslaǵan?
Ziyovuddin arabsha sóz bolıp, ziyo ad-dinge sıyınıw - dinning nurı bolıp esaplanadı.
Ekenin aytıw kerek, uzaq utmishga iye bolǵan Dabusiy qorǵanı ullı Turan tariyxında ayriqsha orındı iyeleydi. Jası talayǵa barıp qalǵan bul muysafid qalanıń tariyxı júdá uzın. Zarafshon dáryasınıń jaǵaında jaylasqan Dabusiy qorǵanınıń jaratılıwı eradan aldınǵı 3 asrga barıp taqaladı.
Ullı arab tariyxchisi hám geografı Abulfaraj Qudama hám Ibn Xurdodbexlarning maǵlıwmatına kóre qala eradan aldınǵı 329 -323 jıllar arasında Iskandar Zulqarnayn tárepinen qurılǵan.
2. 300 jıllıq tariyxga iye bolǵan bul kuhna qala Ullı Jipek jolında jaylasqan bolıp, bekkem qorǵanlardan esaplanǵan. Jıllar osha qala abadanlasıp, Zarafshon buyidagi sulim bir mákanǵa aynalǵan. Nátiyjede eftalitlar dáwirinde, yaǵnıy v-vI ásirlerde Dabusiy mámlekettiń paytaxtı bolǵan jáne bul qalada turǵan joqarı hukmdorni dabusshoh dep atawǵan. Tariyxga aynalǵan bir neshe ásirler dawamında bekkem qorǵan esaplanǵan Dabusiy qáweterli urıslarǵa bag'rini qalqan etip tutqan qurg'on bolıp xızmet etken.
XvIII ásirdiń aqırları hám XIX ásirdiń baslarında da qorǵan qurg'on kórinisinde saqlanǵan bolǵan.
Buxara amirligida, Qushbegi mekememesinde jumıs penenjúrgiziw rejimin urǵanıw processinde sol zat málim boldıqı, 1733 jıldaǵı -diniy mekemege berilgen mal-múlk hújjetinde oazismiz Dabusiy atı menen júrgizilgen. Sonıń menen birge 1818 jıldaǵı -diniy mekemege berilgen mal-múlk hújjetinde de Dabusiy atı qullanilgan, 1838 jılda Ziyovuddin wálayatı Totkent qishlogidagi Duoba degen orında Qulmuhammad Eshmuhammad balasınıń 24 tanob jerin Totkent machiti esabına ótkeriw maydanınan rásmiylestirilgen, -diniy mekemege berilgen mal-múlk hújjetinde bolsa oazismiz Ziyovuddin atı menen atalǵan. Endigidengi dáwirde qabıl etilgen hújjetler hám dóretpelerde bolsa Dabusiy hám Ziyovuddin atamaları birgelikte qollanǵan.
DABUS penenQAL'A
Zarafshon jaǵaında múqaddes jay bar. Bilgenler onı izzetlab, " Áwliye Ota" dep ullılaydı. Onı Dabusiy, Dabusiya qorǵanı, Dabus, Dabus penenqorǵan, Dahbus penenqorǵan dep da ataydılar. Búydewlerinshe, áyyemginde bul jerde úlken qala bolǵan. Biraq búgingi kúnde bul jerde na qala bar, na adamlar jasaydı. Keń aymaqtan ibarat maydanda san-sansız qábirler bar. wayranaga aynalǵan qala topıraq astında qalǵan. Dabus penenqorǵan dep atalǵan ullı qalanıń bisotida jalǵız esteligi - Imom Payda Áke mazarı bar. Láylekler jay tepasidan bir jupi ın qurǵan.
búlginshilikler qushaǵında taǵı bir estelik - Ziyovuddin Qurg'oni urnidan nıshana buzılǵan meshit diywalidıń (eni 1, 20 sm) qaldıg'i bar. Onıń ústine de láylekler ın qurıwǵan. Júz jıllardan asıpdiki, láylekler óz ájdadları ádetin tark etpey, hár báhárde bulmanǵa ushıp kelip jasasadı. watan sawınshı láylek qustıń qanatına quwat, ózine úmit baǵıshlaydı. Olar ózleriniń Áyyemgi watanın tavof qılıwdı kelmey qalıw qılıwmaydı. Paxtachiliklar jıl Dabus penenqorǵannan baslanadı deyiwedi.
Ullı qala topıraq astında qalǵan. búlginshilikler ústinen yurib bul keń maydandı kórip tańlanıwdan jaǵa uslaysiz. Ullı ilimpazlardan esaplanǵan Istaxriy hám Múqaddesiylarning jazıwısha, X asirde Dabusiy qorǵanında rabod derlik 70 gektardı, Qalasıston bolsa 22-23 gektardı shólkemlesken. Qorǵan átirapı úlken jarlıqlar tereń úngirler menen urab alınǵan. Bekkem qorǵaw minarları qalanı qorǵaw ushın qolay etip qurılǵan.
Xalıq Dabusiyni Zarafshon dáryası suygan qala dep ataydılar. Qalaning arqaınan Zarafshon dáryası oqadi. Shıǵıstan batısqa qaray jónelgen dárya óz uzanini shepke búrib qorǵandıń kutarmasiga tug'ri kelip tik urıladı, biraq zıyan -zahmat jetkezmay ungga burılıp ketedi. Guyo Zarafshon áyyemgi qala Dabusiyning astına bas penenquyıp iyiliw etedi. Neshe ásirlerdirki, sol hal qayta -qayta tákirarlanadı. Delbesimon tolqınlanıp oqayotgan dáryanıń bul jumısından aqıl lol qaladı.
Dárya qorǵan ushın arqa tárepden bekkem tusiq bolıp xızmet etken. Qorǵandıń kutarmasi benihoya tik túsken. wayranadan 30 metr tómende Zarafshon dáryası oqadi, aqqanda da jushib-jushib oqadi.
Xalıq arasında bir ráwiyat bar, ol jaǵdayda aytılınıwına qaraganda, Qorǵan kutarmasida Xazrat Alining muborak pánjeleri izi bar. Sol sebepli dárya suwı qorǵan topıraǵın juwıp alıp ketpeydi, tik jar qulamaydi. Qala qarabaxanalarınan ibarat bul úlken maydanda xesh kim yashamaydı. Biraq mu'tabar hám muborak dárgay - Imom Payda Áke mazarınan adamlardıń keti uzilmaydi. búlginshiliklerdi kursangiz dizginsiz hayol alshaq ótkendeginiń sheksiz keńlikleri tárepke beqanot ushıw etedi. Zarafshon dáryasınıń sul jaǵası, Ullı Jipek jolındaǵı áyyemgi behat-tıǵıs qala. Sawda-satıq, ónermentlik orayı bolǵan Dabusiy qorǵanınıń tariyxı ushın, zárúrli waqıyalarǵa, qızıq xikoyalarga bay.
Dabusiy qalası - Sug'd úlkesindegi gózzal hám ájayıp mánzil. Abdurrashid Bokuviy Sug'd mámleketin sonday tariyplaydi; " Sug'd Buxara menen Samarqand aralıǵindaǵı úlke, dúnyanıń jánnetiy jaylarınan. Ol terekzorlar uzra chuzilgan awıllardan ibarat bolıp, Allanıń eń gózzal bul jer'lari serdaraxt bolıp, olarda qus bir-birine jur bolıp sayrasadı. Sug'dning uzınlıǵı bes kúnlik jol bolıp, maydo-ni 36 x46 farsangdan ibarat. Ol jaǵdayda egin jerleri, baǵlar shabanzorlarning keti uzilmaydi. Olardı aylanıp, mudam úzliksiz oqib turıwshı salmalar urab alǵan. Baǵlar ortasında xovuzlar bar.
1971 jılda tariyx pánleri doktorı Yu. F. Buryakov baslıqlıǵıdaǵı arxeologlar Samarqand wálayatındaǵı áyyemgi esteliklerdi urǵanısqan. Arxeologlar Dabusiy qorǵanında da bolıp, áhmiyetli maǵlıwmatlar toplawǵa muvaffaq bolǵanlar. Yu. F. Buryakovning jazıwısha, Qalasıston maydanı átirapı qubla hám batıs tárepden kúlkiklar menen urab alınǵan. Kúlkiklar boylap ishinde bolǵannan ótkerilgen diywallar ızları anıqlanǵan.
Bul ilimiy juwmaq L. A. Ziminning " Dabusiy átirapı diywal menen uralmagan dep shama qılıw múmkin", degen shubhanı ulıwma biykarlaw etedi.
Dabus penenqorǵan - ashılmaǵan ǵáziyne. Dabus penenqorǵan - o'qilmagan kemde-kem ushraytuǵın kitap.
Paxtachim
Ózbekstan qushaǵında eń saqıy o'g'lon Paxtachim,
El, xalıq arasında obru tapar, hawazası dástan Paxtachim.
Jeńisiń alǵıslayin jeńimpazu dıyxan, Paxtachim,
Íǵballı respublikam basıngda qorıqshı, Paxtachim.
Qálewim: hár iskerlik tarawında quchgil sharapatlı -húrmet, Paxtachim.
Ráhátli jipekleriń, kóz solsa quyash tolg'usi,
Jonajon awıllarıń, hár dilga yosh solg'usi,
Ziyovuddin choyining bir qultumi jan olg'usi.
Naxripay basınga zer shashguvchi túbi joq teńiz Paxtachim.
Báyingga basın urib oqqay Zarafshon Paxtachim.
Tumarisdek qızlarıń tas penenuzra gúl undirdilar.
Allanıń sıpatlarınıń biriqullar paxtadin tawlardı qurdılar.
Alp Sapar Ergashlaring texnika tilin bildilar,
Qaharmanlar mákanı da mardu maydan, Paxtachim,
Báygede mudam jeńimpaz, bayraqlı polvon, Paxtachim.
Sáyırıbog' etken qoyil erteknamo Qumaringa,
Ballı der, shın qaharman Quyashı Názer -arxitektoringga,
Barakalla Sayfi Farmov da Shomurod Qahhoringga,
Qırmanlar aspanupar bazaları dán Paxtachim,
Axdiga mudam sadiq ataqlıı jáhán Paxtachim.
Qushaǵında altınu tile Qızbuvi dizbe tawlarin,
Mıywesi qandu pal Sultovobodning baǵlarin,
Maqtasa arzıydı Ismat Hayrobod sharbaqlarin,
Zebosan hesh teńi joq dál janan, Paxtachim,
Sha'ninga qosıqlar jazıp, boldım ǵázzel oqıytuǵın, Paxtachim.

33-Tema : “Ádep - etika normaları : qonaqǵa barıw hám de qonaq kútiw odobi”.

Ádep - etika boyınsha fransuz adibi Fransua de Laroshfuko mıń bara aqsha deyiw múmkin. Zero, insanlar arasında ózine tán óz-ara munasábet nızam - qaǵıydaları mıńjıllıqlar dawamında qáliplesip, insanı shaxs dárejesinde qáliplesiwinde jámiettiiń basqa nızamlarınan ústinlik etip kelip atır.
Beodoblik sonday selki, ol abıray hám ullılıq qasrini qo'parib, aqıl moynın hár qıylı jipler menen baylanıstırıp taslaydı. Oqil adamlardıń aytiwina qaraǵanda, ádep ámelsı sonday surmaki, onıń gardidan hár bir kisige sursa, itibar kóziniń ayqınlıǵı hesh qanday sebep menen hálsizlik hám illetke jolıqmaydi.
Qonaqǵa barıw qaǵıydaları. XI ásirdiń tariyxchisi, ullı adabshunos penen alım Bolosog'uniy Yusufning «Saodatqa yo'llovchi bilim» atlı shıǵarmasınan bir bólekti keltiremiz:
«Bir to'yimli awqat hám ishimlikti dep sen ózińni beqadr etpegin. Nafsni saqla, adamlardıń tómeni bo'lma.
Nafsing ushın nafsinigning qolı bo'lma. Men júdá kóp kórgenmanki, qadr tapqan kisiler da nafsini tiya almaǵanı ushın júz tómen kettiler. Elda ullılıq tapqan kisilerdi da nafsi qol etip jer tishlatdi. Kóp baylardı kórdim, olardı da nafsi tutqin boldı, olar da xanavayron bolıp, jarlılasıp qaldılar. Ey nafsi jeńimpaz, sen nafsingga ilinsang, odan qutılıp bolmaydı.
Sen qaysı otırıspaǵa barsań da ádep menen awqat yegin. Tártip qaǵıydalardı bilmegen, parasatsız, buzıq peyilli kisi tártipli kisin kórse bası gangiydi.
Basqa adam aldında turǵan zattı sozılıp alıwshı bo'lma, óz qarsıngga qoyılǵanın al hám ye. Zinhar betoqat hám hawayı bo'lma. Ne alsań tishla, maydalap chayna, ıssı oshni awızıń menen puflama. Kisiniń ko'ngli dál juqa shıyshe boladı, onı júdá abaylap ıqtıyat et, onı qozǵatma, sinadi. Kisiniń ko'ngli qalsa, jaqınlıq uziladi.
Awqattı norması menen ye, kóp awqat yema: Kóp awqat yeydiganlarning awqatı bále boladı, awqatı bále kisi bolsa mudam dártli boladı. Íssılıq oshsa, tezlik penen suwıqlıq ishib, ózińni jeńillestir, suwıqlıq asatuǵın bolsa, ıssılıq menen dúzet. Insandı haywannan parıqlaytuǵın zatlardan biri - óz klientine qaray awqat jew. Názer solsang, táwipler jaqsı aytıpdılar : kisi awqattı az yesa, salamat boladı.
«Qobusnoma»de da qonaqdorchilik haqqında sonday sózler bar: «Miyman kútiwshiniń úyine kirsang, hátte ashnangniki bolsa da, ózińge múnásip orında o'tir hám tamaq, ishimlik ústinde buyrıq bermagil, yaǵnıy miyman kútiwshiniń xizmetkerlerine: «Ey palenkes, bul úy meniń ózimniń úyim bolıp tabıladı, tabaqtı ol jerge qoy, basqalardıń tabaq kosasiga qol urma» demagil. Óz dosu járdemshilaringa qandayda bir bir bólek nan alıp bermagilki, depdiler, miyman kútiwshiiń úyinen qandayda bir zat alıw - ántek
“Favoqih al-julaso” shıǵarmasında da sonday gápler keltirilgen: “Qonaqǵa barsań úy iyesi kórsetken jayǵa o'tir, ne keltirsa indemey ye, miyman kútiwshi tısqarına shıqsa ornıngdan túrme, ro'xsatsiz zat qıdırma, geyde bunı, goho onı uslayverma. Qonaqǵa barǵaningda úy iyesinen suw yamasa tuzgina sorap alıwıń múmkin. Bulardan basqa zatlardı sorap alıp yeish beodoblik esaplanadı.
Qonaq ámel etiwi kerek bolǵan ádeplerden taǵı biri mınada, qonaq miyman kútiwshine jumıs penen buyırmasin. Sebebi, buyırǵan jumısın orınlaw miyman kútiwshi ushın salmaqli bolıwı múmkin. Eger miyman kútiwshi qanday awqat etip beriwi haqqında so'rasa, jeńil awqattı tańlasin”.
Qonaq kútiw odobi haqqında da pikirler keltiretuǵın bolsaq, bul tuwrında taǵı Qobusnomaga shaqırıq etiwimiz múmkin. Qobusnomada sonday dep ataladı : «Qonaqlar seniń úyinga qádem qo'ysalar, sen hár waqıt barlıq adamlarıń menen olardıń aldılarına chiqqil, jaqsı sóz menen qarsı olgil, tokı olar saǵan minnetdarshılıq bildirsinlar. Eger mıywe waqıtı bolsa, tamaq yemasdan aldın mıywe keltirgil, mazalı etip yesinlar. «Ey palenkes, taǵamdı jaqsı yegil hám hesh zat yemading, men saǵan ılayıq hesh zat ete almaedim, dóretpe ollo keyin bunıń uzrini jaqsılaw etemen»- deyavermagil. Bul sózler boobro' adamlardıń sózi emes bolıp tabıladı, bálki bazarchilarning hám gúdibuzarlardıń sózi bolıp tabıladı. (Bunday adamlar bir neshe jılda bir ret qonaq shaqıradılar ) Bul sózlerden qonaqlar uyat yeydilar, tamaq yemaydilar, qonaqdorchilikdan tuymasdan turıp ketediler. »
«Ey perzent, qonaqǵa minnat etpegil, ashıq júz menen gápirgil. Hár bir kisi seniń qonaqıń bolsa, shadlıq menen taǵamın yesin. Qonaqlar ketiwdi qálesalar, bir-eki ret tavoze' menen ketmang dep ótinish et, úshinshi ret so'rasalar, shın júreklilik menen ro'xsat bergil. Eger xizmetkerlaring qandayda bir qáte etken bolsalar, qonaqtıń aldında xumrayb olardı koyimagil, qátesinińni keshir. Eger qonaq saǵan qattı gápirsa, oǵan qattı sóz demagil, bálki húrmetin saqla! »

34-Tema : “Ádep - etika normaları : kiyinish odobi”.

Ádep - etika boyınsha fransuz adibi Fransua de Laroshfuko mıń bara aqsha deyiw múmkin. Zero, insanlar arasında ózine tán óz-ara munasábet nızam - qaǵıydaları mıńjıllıqlar dawamında qáliplesip, insanı shaxs dárejesinde qáliplesiwinde jámiettiiń basqa nızamlarınan ústinlik etip kelip atır.
Dúnyanıń qaysı bir milletine názer taslamaylik, ádep-etika haqqında hár bir xalıqtıń ullı shaxsları hikmetli sózler, qosıqlar, dástan -ol, kitaplar jazıp keleshek áwlad ushın qaldırishgan. Avtor Abdulla Avloniy “Turkiy gúlistan yoxud etika” shıǵarmasında ádep-etikalı, ilmli bolıwlıq áwele tárbiyadan baslanıwın janıp aytıp ótken. Jaslardı keleshek ruwxında tárbiyalaw úlken mashqala ekenligi olardı tárbiyasın kimga tapsırıw, ıseniw múmkinligin oylap sonday sózlerdi aytıp ótken: «Tárbiyanı kimler qilur? Qayda qilur? Degen soraw keladur. Bul sorawǵa, «birinshi úy tárbiyası. Bul ana wazıypasıdur. Ekinshi mektep hám medrese tárbiyası. Bul áke, muǵallım, medrese oqıtıwshısı hám húkimet wazıypasıdur»,- dep juwap bersak, bir kisi derki, «Qaysı analardıńlardı aytursiz, bilimsiz, bası paxmoq, qolı tógiw analardıńlarma? Ózlerinde joq tárbiyanı qanday etip berurlar» -der. Mine, bul sóz kisiniń júregin ezar, bag'rini yondirur. Atasına ne dersiz, desek, «Qaysı áke? To'ychi, uloqchi, bazmchi, naqrashı, gernayshı, sırnayshı, ılım qadrini bilmagan, ılım ushın bir pulni kózleri maydalanǵan góshgan, zamannen xabarsız ákelerdi aytursizmi? Aldın ózlerin oqıtıw, tárbiya qılıw kerekdur»,- der.
Abdulla Avloniy aytqanları sıyaqlı :
Tug'ub tashlov ila bolmaydı bala, bo'lg'ay bále sizge,
gewdesi tárbiya tapsa, bo'lur ul jetekshi sizge.
Temirshiniń balası tárbiya tapsa, bo'lur alım,
Buzulsa xulqi, Luqmon balası bolsa, kelesi zalım.
Jamanlarǵa qosıldı Nuhning balası o'ldi beiymon,
Yurudi Kahf iti xo'blar ila boldı oti insan.
Bir kúni Buqrotdan:
- Ádepli menen odobsizni ortasında parq qanday? - dep soradılar.
- Gápiradigan haywan menen sóylemeytuǵın haywan arasındaǵı parq sıyaqlı,- dep juwap berdi.
Navaiy hazratlari ádep-etika haqqında sonday pikirlerdi bildirgen:
- Ádepli adam táwipke uqsaydı, ol menen gáplesiw ko'ngildagi g'amni quvadi.
- Ózińden keyingilerge ibrat bo'lay desang, ózińden ilgerilerden ibrat al.
Beodoblik sonday selki, ol abıray hám ullılıq qasrini qo'parib, aqıl moynın hár qıylı jipler menen baylanıstırıp taslaydı. Oqil adamlardıń aytiwina qaraǵanda, ádep ámelsı sonday surmaki, onıń gardidan hár bir kisige sursa, itibar kóziniń ayqınlıǵı hesh qanday sebep menen hálsizlik hám illetke jolıqmaydi.
Dáwirdiń úlken-kishileri onıń huzurini mehri - muhabbat bazmining chirog'i, dep biladilar. Kúnden kunga ıǵbalınıń juldızı joqarılıqqa kóterileveradi.
Húrmetli kıtapxan kisin áwele sırtqı kórinisi kózge taslanıp, ózgelerde sol kisige salıstırǵanda dáslepki pikirdi oyatsa, kisiniń qonaqǵa barıwı hám qonaq kútiwi biziń xalqımızda oǵada áhmiyetli tárep esaplanadı. Sol sebepli itibarıńızdı kiyinish, qonaqǵa barıw hám qonaq kútiw odobi haqqında toqtalıp ótiwge qaratıwdı kerek taptık. Ádep-etikanıń túrli kórinisleri haqqında basqa temalarda pikirler bildiriledi.
Házirde oqıw mákemelerinde jaslardıń kiyinishi boyınsha kóplegen máseleler, túrlishe qarawlar uchramoqda. Biz kómeklesiw maqsetinde, A Bahadırova, B Fazılovalarning “Shańaraqshunoslik” kásip-óner kolledjleri ushın oqıw qollanbasında keltirilgen hayallar ushın kiyinish mádeniyatı boyınsha pikirlerdi keltirip ótemiz.
Jaqsı kiyinish da ózine tán kórkem óner esaplanadı. Jaqsı talǵam, áwele kiyimlerdi bir-birine iykemlestirip kiyiwde kórinetuǵın boladı. Iykemlestirip kiyilgan kiyim málim jaǵdayǵa múnásip, kisiniń shınıǵıwı, waqıya, ortalıq hám sol sıyaqlılar menen muwapıq, hám de waqıtı hám jayına qaray jasanıp kiyingen bolıwı múmkin.
Respublikamız ıqlımı ıssı bolǵanlıǵı sebepli biziń sharayatta hayallar ushın eń qolay tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni - tós penen búrme hám tómeni pútin pishimli «o'zbekcha» kóylek esaplanadı. Bunıń abzallıǵı sonda, ıssı pátine shıǵıp, kisi terlab turǵanda da kiyim denege jabıwıp qalmaydı. Sonıń ushın da tós penen búrme kóylek hesh qashan modadan qalmaydı. Tek ayırım detallari azmaz ózgertirilip, zamanagóy tús penen bergen halda jańalanaveradi.
Shıraylı atlas, tovor sıyaqlı shúberekler áyyemginen ózbek hayalları jaxsı kórip kiyadigan milliy shúberekler bolıp tabıladı. Qansha -qansha zamanlar ótip ketsa da, bul shúbereklerden óz dáwirine iykemlestirip jarawtirib, qále ózbekshe, qále evropasha tikilgan kiyimler bárháma modada bolıp tabıladı. Qáddi-qáwmeti kelgenler hayallarǵa tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni jurnalındaǵı modellerdiń hár biri tuwrı keliwi múmkin. Tolıqtan kelgen hayallarǵa belning tómen bóleginen jalǵanǵan hám keń etek bolıp túsken kóylekler kiyiw usınıs etilmeydi. Júdegen hayallar bolsa tar denege jabıwıp turatuǵın kóylekler kiymasliklari kerek. Moynı uzın hayallar kóbirek jelkelik kóylek kiyganlari maqul. Moynı kalta hayallarǵa tik jaǵalı hám moyin átirapından o'yilgan kóylekler jarawmaydı.
Kiyimdiń reńi, súwretleri, guli da uyqas penen bolıwı kerek. Hayallar kóbinese kiyimler reńin ózleriniń kóz, shash hám teri reńlerine iykemlestirip aladılar. Katek-katek hám jol - jol shúbereklerdi birge kiyiw usınıs etilmeydi.
Bóylamasına jol bolıp túsken gezlemeler hayallardıń qaddi - qáwmetin názik, boy-bastini o'zaytirib kórsetedi, olardı tolıqtan kelgen hayallarǵa kiyiwdi usınıs etiw múmkin. Júdegen hám bálent bo'yli hayallar bunday matodan kiyim kiymaganlari maqul, kese, yo'1-jol kóylekler qáddi-qáwmetti tolıqlaw kórsetedi.
Reń hám reńlerdiń bir-birine uyqas penen túsiwi da ózine tán áhmiyetke iye. Toq hám qara reńler denediń tolıqlıǵın bilintirmay tursa, aq reńler jáne de tolıqlaw kórsetedi. Jasıl, biynápshe gúli, kók reń qáddi-qáwmetti retleb kórsetsa, sarı, bawırrang, qızıl hám rangdor súwretler deneni bir muncha tolıq etip kórsetedi. Artıqsha bezewler kiyimdi balalarǵa arnalǵanlashtirib jiberedi. Úy kiyimleri tiykarınan juwılıwı ańsat sabaq gezlemeler, shtapel shúbereklerden tikiladi, ol keń hám qolay bolıwı kerek. Jaz payıtlarında úyde anıq kózge taslanatuǵın reńli mayin gulli kóylek hám xalatlar kiyiw maqsetke muwapıq. Jumıs penen kiyim qolay, kúndelik kiyiwge uyqas penen hám qolay bolıwı, ásirese, kóylek - kostyumlar kiyiw ko'pdan úrp bolıp keledi.
Hayallarimizning isbilermen dóńgeleklerde kóplegen ushıratamız. Házirgi kúnde hayal isbilermen, hayal baslıq. Álbette bunday hayaldıń ózine tán kiyinish mádeniyatı da bolıwı talap etiledi.
Jumıs penen kiyimi degen bólek kiyinish usılı bar. Buǵan xalıq aralıq ulchovlar sheńberindegi qatań, sıpayı, dástúriy pishimli kostyumlar kiredi. Olardıń gezlemesi joqarı sapasılı, reńi da jumıs penen keyipine uyqas penen bolıwı kerek. Poyafzal tańlawında da sol talaplarǵa ámel etiledi. Jaqtı «qichqiradigan» rangalardan múmkinshilik shekem shaǵılısıw kerek. Lekin oǵada erlikli bolsańız, qip-qızıl reńli kostyum-yupkani da kiyiwińiz múmkin. Lipaslarıńız reńi basdan -ayaq qara yamasa aq bolmawi kerek. Júz hám tırnaq párdazında jaqtı bolmaǵan reńlerden paydalanıń - buǵan álbette itibar etiledi. Taqinchoqlarni da ılajı barınsha kemrek taqing. Jumıs penen kiyimi inta uygotuvchi elementlerden múmkinshilik shekem holi bolıwı kerek. Ámeliy eki tárep baylanısilarǵa xaddan artıq kalta, tar, jaǵası tereń úyilgan, harir gezlemeli kiyimler kiyiw múmkin emes. Kalta yupka tekǵana isten shalǵıtadı, bálki social poziciyasińiz onsha joqarı emesligin da ańlatadı.
Er adamlardıń da ózine tán kiyinish mádeniyatı hám qaǵıydaları bolıp olarǵa ámel qılıw, hár bir er adamnan talap etiledi. Kiyinish da yarım tabıs! Áyne galstukingiz hám kostyumingiz reńi, óksheńizdi bálentligi hám kiymingiz pishimi sıyaqlı sizge áhmiyetsiz tuyilgan sırtqı belgiler keleshegińizdi hal etedi.

35-Tema : “Sáwbet hám tartıs penen- tartıs, qaǵıyda hám odobi”.

Biz sóylew hám baylanıs mádeniyatı temasında sóylew, adamlar menen óz-ara baylanıstiń qaǵıydaları haqqında jazǵan edik. Bul temada bolsa soranıwısh, jámiyetlik jaylarında qanday ózin tutıw, dálkek ornı, kisiler menen baylanıske kirisiwayotganda áwele neler áhmiyetli ekenligi hám zaman talabı bolǵan telefonda sóylewiw odobi haqqında sóz júrgizilgen ádebiyatlardan pikirler keltiremiz.
Soranıwısh odobi - sizdiń álpayım hám ádeplilikli munasábetińizdiń dáslepki namoishi esaplanadı. Sizdan hal jaǵday soraǵan kisige álbette juwap qaytarıw kerek. Soranıwıshdan bas penen tartıw menen siz onı átirapdaǵılar aldında taxqirlagan bolasız. Jámiyetlik jaylarında - kóshede, asxanada, kafeda, transportda, bazarda tek tanıwlar menen soranıwıladi. Sapar múddetińiz az bolǵan orınlarda (avtobus, vokzal, dúkanlarda hám h. k.) notanish kisiler menen soranıwısh hám qandayda bir anıq munasábetke kirisiw artıqsha. Eger joldasińiz qandayda bir tanıwı menen sorawsa siz da ol menen kóriwiwińiz shárt. Eger ol bir topar adamlar qurshawında bolsa, siz olardıń barlıǵı menen soranıwıb shıǵıwǵa májbúrsiz - tek birewi menengine kóriwiw júdá qupol qáte. Eger kim menen bolıp tabıladı soranıwıwdı istamasangiz, áshkara júz o'girib ketiw jaramaydı. Ele múmkinshilik barında, oǵan jaqınlashmay turıp bir shetke shıǵıp alıw kerek. Eger tanısıńız sizdiń kórip hám teńib qalıwıngizngi istamayotganini sezib qalsańız, onı kórmey ótip ketiwge háreket etiń, hesh bolmasa, ózińizdi tanımaǵanǵa alın. Er adam kisi hayal menen, jas adam ǵarrı kisi menen, hayal ózinden úlken hayal hám er adam menen, xızmetker ózinden lawazımı joqarılaw kisi menen, klient shashtárezxona, poyafzal ustaxonasi, atele xızmetkerleri menen birinshi bolıp sorasadı. Jańa kelgen adam ózinden aldın kelgen qonaqlarǵa, mashinada otırǵan kisi piyadaǵa, jolawshı (er adam hám hayal) taksi aydawshısına, oqıwshılar oqıtıwshına sálem beriwi kerek.
Hayal tez ketip atırǵan bolsa, jol - yulakay dus kelgen tanıw er adam menen ózi birinshi soranıwıb ketaverishi múmkin. Bir topar adamlar janından o'tayotib yamasa olar sheńberine qosılǵanda da hayal birinshi sálem beredi. Biraq basqa jaǵdaylarda sonday etilse, bul hayaldıń er adamka ózgeshe munasábetin kórsetedi. Kóshede ketip atırǵanda er adam tanıwın kórip qalǵanda, álbette, qaltasınan qolın, awızından segaretasini alıp soranıwıwı kerek. Govjim jayǵa kirgen adam notanishlarining barlıǵı menen bas penen irg'ab, tanıwlar menen qol siqib kóriwedi. Er adamlar (ǵarrı hám qástelerden tısqarı ) kirip kiyatırǵanlardı tik turıp qarsı alıwları shárt. Qatarlas er adamlar jayında o'tiraverishlari múmkin. Biraq (jinsidan qat'i názer!) sizdan jası úlken adam o'tirgach yamasa sizge otırıwǵa ruxsat bergachgina, o'tirasiz. Úy bekasi otırıwdı usınıs etip, ózi tik turaversa, o'tirmang.
Kafe hám asxanalarda tanıw hayal menen bas penen irg'ab soranıwıladi. Dús keliwib qalǵan adamlardıń jolı bir bolsa, qol qısıwadı. Hayal er adamka, úlken kishika, joqarı lawazımlı adam xızmetkerge qolın birinshi bolıp uzatadı. Bunda barmaqlar uchi emes, pútkil alaqan ózine isenimli hám erkin uzatıladı. Uzatılǵan qol alaqan arasında jeńilgine qisiladi. Geyparalar óziniń bólek munasábetin bildiriw niyetinde qo'lni qattı qisadi, biraq bul nadurıs hám shıraysız. Bosaǵada, dasturxan ústinde uzalib soranıwısh hám xayrlashish múmkin emes. Bir zattı atap ótiw kerek: uzatılǵan qo'lni almaslik qattı haqarat esaplanadı. Ádeli insannıń hatti háreketleri onıń tárbiyası haqqında sóylep turadı. Tárbiyaliliqning tiykarǵı xusiyatlari nelerde kórinedi?
Tárbiyaliliq qásiyetleri - Áwele kishi piyillik haqqında pikirler keltirsek. Kishi piyilge mútajlik sezmaslik ushın kútá joqarı pazıylet iyesi bolıw kerek, deyiwedi. Kishi piyillik adamdı átirapdaǵılar ushın paydalı hám jaǵımlı etedi, ol ishda hám turmısda júdá zárúr kishi piyillik keskin jaǵdaylardı yumshatadi, jánjeldi aldın aladı, ózin tutıwdı uyretedi, húrmet hám muhabbatqa jol ashadı. Kishi piyillikti úyreniw múmkin, biraq júrekten shıǵıwshı tug'ma ádeplilik da bar. Ádeplilik kisiden gáp - sóz hám háreketlerin qadaǵalaw etiwin talap etedi.
Ádeplilik qaǵıydalarına kóre:
- rasmiy mekemege bas penen kiyimde kirisiw hám bálent dawısta sóylew;
- shovqin salıw, átirapdagilarga kesent beriw hám dilgirine tiyiw;
- boshqa dinge sıyınıw, ıqtıqat, millet yamasa mámleketti jerge urıw ;
- birovning kemshilikleri hám qátelerinen kúliw;
- o'ziga uzatılǵan qo'lni ashıqchasiga almaslik;
- suhbatdoshni haqarat etiwshi sózler búydew;
- xat yamasa sıylıqtı qaytarıp jiberiw;
- hamsuhbatining jaqın kisisi haqqında mensimay sóylew;
- birovlarning sumkasini ashıw, ashıq bolsa, ishine qaraw, biyganalardıń qaltasın tekseriw;
- so'ramay basqalar stoliga teginish, tartmalarini titish, ishindegilarning jayın ózgertiw, biygana shkaf, bufet hám sholanlardı ashıp qaraw múmkin emes.
Sonıń menen birge, ózi haqqında jaqsı pikir hám isenim oyatıwdı qálegen kisi kishipeyil, qalıs, tártipli bolıwı kerek. Biraq normanı yodda tutqan halda, óytkeni qumshekerdiń da ozi shıyrın.
Ózin tutıw qaǵıydaları :
Jámiyetlik orınlarda - kiyimdi, ózin tártipke keltiriw, galstugini, shash túrmegini tuwırlaw, tırnaq tazalaw (bul tek úyde mıymanxanada hám soǵan mólsherlengen arnawlı orınlarda múmkin);
- soch taraw hám hurpaytirish hám h. k;
- jimjiloqda tıs penen tazalaw ;
- barmoq qirsillatish;
- kaftni bir birine ishqash;
- keyimni tartqilash;
- xirgoyi qılıw ;
- noroziligini qopal, kewilge tiyiwomuz sózler menen bildiriw;

Sáwbet sıyaqlında - qo'lni qaltaka salıp, qol silteb sóylew, jelke qısıw, biykar manosida bas penen shayqaw, sóylewdi tuwrı imolar menen bezew barmaq menen qandayda bir zattı shertiw, úzik, marjan yamasa sumka tańǵıın oynab, barmaqqa shash tolasini urash, sáwbetleske teginish, jelke yamasa dizesine qol qoyıw, jelkesine qaǵıw, jeńi yamasa pidjagi tuymesin ustaw, sáwbetleske arqa awdarma jasaw, esinewshilik, tez-tez saatqa qaraw (bul sáwbet joningizga tekkanini hám onı tezirek tugatmoqchi ekenligińizdi ańlatadı.), gapni bálent qah qaha menen tamamlaw qadaǵan etiledi.

Házirde adamlarımız arasında bir-birine salıstırǵanda házildiń jónsiz etiliwin tez-tez ushıratamız.
Qobusnoma avtorı Kaykovus penen perzentine házil mazaq qılıw odobi haqqında qo'yidagilarni násiyxat etedi.
«Ey perzent, kóp kisiler depdurlarki, mazaq - jamanlıqtıń kirisiwi bolıp tabıladı. Mazaq, yaǵnıy xanaki sóz menen kisige qatnas penen etiwden jiyirkeniw et. Házildi mastilik waqıtıngda etpe, sebebi jamanlıq házilden kelip shıǵadı. Házil ayıp bolmasa da házilden ıqtıyat bol... Házil qılıw múmkin, biraq jaramas sóz búydew jaman. Ey perzent, ózińden tómenlew kisi menen házillashgil bolmasa házillashma, sebebi seniń ızzepiń ketmasin yamasa qatarlaslarıń menen házil et, sebebi juwap bersalar ayıp bolmaydı. Ántek sózlerdi aytpa, haddan tısqarı házil etpe, sebebi adamdı qor hám beqadr etedi. Xalqqa ne desang, sonı esitasan, xalqqa ne qilsang sonı kóresen. Biraq hesh kim menen urıwma, sebebi urısıw oqil hám qúdiretli adamlardıń jumısı emes, jas balalardıń ishi bolıp tabıladı. Birlespeo qandayda bir kisi menen urıssań, awızıngga kelgen bo'zuq sóz hám qorlawlar menen sukma, sonday urısgilki, jarasıwqa jay qalsin. »
Deyl Karnegining «Atqarılsa adamlarǵa dıqqatqa ılayıq bolıwdıń altı qaǵıydasi»ni keltirip ótemiz. Bul altı qaǵıyda Mahmud ibn Muhammaddıń doslıqtı segiz haqiga uqsap ketsada, dáwirmizge sáykesligi hám bul segiz qaǵıydanı tolıqtırıwı menen ajralıp turadı.
Atqarılsa adamlarǵa dıqqatqa ılayıq bolıwdıń altı qaǵıydası :
1. Basqa adamlarǵa jigerli túrde qızıqıń.
Insanlar ózlerine qızıqar eken ol jaǵdayda biz sáwbetimizde, munasábetlerimizde ózimiz haqqımızda sóylep ne etdik, biziń neni oylawımız hesh kimga qızıq emes. Sonday eken adamlardıń qızıǵıwshılıǵın úyreniwimiz kerek. Olarǵa óz qızıǵıwshılıqları maydanınan munasábette bolıw kerek.
2. Mıyıq tartıw etiń.
Nyu-Yorkda túsliklerden birinde, usınıs etilgenler arasında úlkengine miyraslar iyesiasi esaplanǵan hám barlıqta jaqsı tassurot qaldırishga qızıǵıwshılıqmand hayal bar edi. Ol aqshasın muyna, almaz hám merwertlerge sarplapdiyu adamlar miyirin qazanmabdi. Júz ańlatpasınan hámmeden narazılıǵı hám menmenligi hákis penen etip turar edi. Sıyaq lipaslardan -de áhmiyetlilew ekenin esapqa almaǵan kórinedi. Mıyıq tartıw ózi arzımas bolsa -de, kóp zat beredi.
36 -Tema : Suw turmıs dáregi.

Ózbekstan hám dúnyadaǵı suw resursları. Suw insannıń turmısı ushın zárúr bolǵan eń zárúrli elementlerden biri esaplanadı. Planetamız maydanınıń tórtdan úsh bólegi suw menen oralǵan bolsada bul suwdiń tek ǵana úsh procenti tutınıwǵa jaramlı dushshı suv bolıp tabıladı. Bul - dárya hám kólning suwi, jer sharı polyusı hám tawlar daǵı mızlıqlar daǵı quramındaǵı suv bolıp tabıladı. Okean hám teńizlerdińlıq suwi shor bolıp tutınıwǵa jaramsız bolıp tabıladı.

Jer sharında turmıs payda bolǵan dáwirden házirgi kunga shekem adamzattıń iskerligi tásirinde hám suwdan xo'jasizlarcha paydalanıw nátiyjesinde jer júzindegi dushshı hám ishimlik suwı dárekleri keskin azayıp barıp atır.
Ózbekstanda ámeldegi suw bazaları. Házirde Oraylıq Aziya mámleketleri jaylasqan aymaqta áyyemginen ishimlik suwı mashqalası ámeldegi bolǵan. Xalıq mánzilleri, qalalar tiykarınan suwlı dáryalardıń oypatlıqlarında jaylasqan. oypatlıqlar daǵı mol hasıl jer maydanları suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq jaqsı rawajlanǵan. Keyinirek payda bolǵan ónermentshilik da kóp tárepten suw támiynatına baylanıslı bolǵan. Ónermentchilikning qaysı túri bolmaydıin oǵan suw kerek bolǵan. Babalarımız jıldıń seryog'in qıs hám báhár aylarında suwdiń toplaw hám tejab paydalanıw maqsetinde suw bazaları júzege keliw etiwgen. Suw bazalarınıń suwi dıyxanshılıq máwsimi dáwirinde arnawlı islep shıǵılǵan sistemaǵa muwapıq tejab isletilingen. Suwǵa iyelik pútkil aymaqǵa iyelikti anglatgan. Sebebi suwsız kún kórip bolmaǵan. Sol sebepli úlken jer iyeleri suw dáreklerine da iyelik etiwge háreket etiwgen. Dıyxanchilikdgi jerlerdi suwǵarıw ushın hám ishimlik ornına úlken aqsha alınǵan.

Ózbekstan aymaǵındaǵı iri dáryalar :

№ daryo uzunligi km havzasi
km2
1 Sirdaryo 2982 150100
2 Amudarya 2660 30900
3 Zarafshon 877 12300
4 Narın 578 59990
5 CHirchiq 397 27500
6 Qashqadárya 373 12000
7 Sangzor 298 3220
8 Ohandaryo 236 5262
9 Surxondaryo 196 13500
10 Qoradaryo 180 30100
11 SHeroboddaryo 177 2950

Ózbekstan aymaǵındaǵı iri suw bazaları :

№ nomi maydoni
km2 hajmi
km2
1 Chordara 9000. 00 5700. 00
2 Tuyemuyin 790. 00 7800. 00
3 Qayroqqum 513. 00 3400. 00
4 Tuyebo'g'iz 185. 00 250. 00
5 Hisorak 84. 00 170. 00
6 Kataqo'rg'on 83. 50 845. 00
7 Qubla Surxon 65. 00 800. 00
8 Andijan 60. 00 1900. 00
9 CHimqo'rg'on 49. 20 450. 00
10 CHorvoq 40. 00 2010. 00
11 Quyimozor 16. 20 320. 00
12 Pachkamar 13. 80 260. 00
13 Jizzaq 12. 70 87. 00
14 Uchqizil 10. 00 160. 00

Ózbekstan aymaǵındaǵı eń zárúrli irrigatsiya kanalları :

№ nomi qurilgan jılı uzunligi km sug'oriladigan jer maydanı
km2
1 Zang 1912 64. 00 23. 20
2 Dalvarzin 1919 -1930 46. 40 27. 00
3 Narpay 1929 -1934 54. 00 57. 00
4 Paxtaarna 1931 24. 00 35. 00
5 Semserniyozboy 1939 -1942 72. 00 65. 00
6 Qızketgan 1935 25. 00 70. 00
7 Qubla Ferǵana 1940 61. 30 59. 00
8 SHimoliy Ferǵana 1940 168. 80 66. 10
9 Úlken Ferǵana 1940 203. 00 275. 10
10 Toshsoqa 1940 145. 00 180. 10
11 Eski Sıyaq 1955 50. 00 3. 00
12 Qubla Xatkercho'l 1960 227. 30 335. 20
13 Amu Qorako'l 1963 52. 00 45. 20
14 Amu-Buhoro 1963 360. 00 350. 00
15 Úlken Andijan 1969 90. 00 77. 50
16 Úlken Namangan 1970 123. 80 28. 30
17 Arqa Xatkercho'l 1991-1996 70. 00 97. 20

Ishimlik suwı hám unining dárekleri. Adamzat qala hám awıllar daǵı xalıqtı ishimlik suwı menen támiyinlew maqsetinde dáryalar hám taw bulaqlardıń suwın alıp kiretuǵın úlken salmalar, kanallar, suw saqlaǵıshlar hám suw jolların júzege keliw etken. Bul imaratlarda suw júdá ápiwayı usılda tındırıp tazalanǵan hám puqaralarǵa jetkezip berilgen. Bul imaratlar hukmdorlar tárepinen qurılǵan, qadaǵalaw etilgen hám zárúr bolǵanda remontlanǵan. Sebebi qalanı iyelep alıw ushın oǵan kirip atırǵan suw jolin tusib qoyıw yamasa suwdı uwlı zatlaw jetkilikli bolǵan. Tariyxda buǵan mısallar kóp. Yamasa úlken qalalardıń xalqı notoza suwdı tutınıw etip oba keseli hám tırıspa sıyaqlı juqpalı keselliklerden qirilib ketken dáwirler bolǵan.
Dúnyadaǵı ishimlik suwı muamosi. XX ásirdiń ohiriga kelip taza ishimlik suwı mashqalası global mashqala bolıp qaldı. Jer júzinde ishimlik suwı ulıwma joq aymaqlar payda boldı. Aziya hám Afrikanıń xalıq tıǵız jaylasqan aymaqlarında ishimlik suwınıń azayıwı, hátte ulıwma bolmawi sebepli juqpalı keselliklerdi keskin kóbeyiwi hám xalıqtıń qirilishiga alıp keldi. Bólek mámleketlerdiń húkimetleri tárepinen bul mashqalanıń jónge salıw etiw, onıń unamsız aqıbetlerin kemeytiw boyınsha úlken jumıslar jetkilikli nátiyje bermey qoydı. Xalıq aralıq jámiyetshilik, BMT hám YUNESKO bul mashqalanı tek kelgenler hám birlesken halda jónge salıw etiw múmkinligine hámmediń itibarın tartdı.
Sol maqsette 2003 jıldıń BMT tárepinen “Xalıq aralıq taza suw suw jılı” dep daǵaza etildi hám sol atlı xalıq aralıq Programma islep shıǵıldı. Bul Programma sheńberinde taza suwdı ısırap etiwshi islep shıǵarıw quwatların qolaylısına almastırıw, bunıń ılajı bolmaǵanların toqtatıw ilajları ko'rilmoqda. Awıl xojalıǵında suwdı tejovchi hám jerge sińip ketiwin aldın alıwshı texnologiyalardan paydalınıwǵa itibar berilip atır. Sońǵı jıllarda kóp mámleketlerde ámeldegi atırǵan tamshılatib suwǵarıw texnologiyası da soǵan mısal boladı. Usı texnologiya awıl xojalıǵında suwdiń ısırapın 20 esegeshe kemeytiwge múmkinshilik beredi. Oqava hám xojalıqta isletilingen suwni tereń tazalaw jolı menen qayta paydalanıwǵa jetkezip beretuǵın imaratlar qurılıp atır.
Ózbekstan húkimeti mámlekettiń ekonomikalıq-sociallıq rawajlanıwda suwdiń jetekshi rolin tuwrı bahalab, suwdan paydalanıw hám tutınıw qılıwdı tashkil etiw boyınsha sezilerli islerdi ámelge asırıp kelip atır. Bul boyınshaǵı islerdi Ózbekstan Respublikasınıń “Suw hám suwdan tuwrı paydalanıw tuwrısında”gi Nızamı normalari menen belgilep berilgen.

37-Tema : Saw hám tuwrı awqatlanıw

Insannıń ómiri dawamında saw-salamat jasap, uzaq jas kóriwge, bul dúnyanıń naǵıymetlerinen payda kóriwshi bolıwǵa umtila otirip keledi. Biraq geyde óz salamatlıǵına ziyan jetkeziwshi kemshiliklerdi kórip, kórmeganday ótip ketedi. Bul bolsa tekǵana ózine, bálki shańaraǵına da úlken uwayım tuwdıradı, jaqınların besaranjom etedi. Saw turmıs tárizine ámel etken kisi hesh qashan kesel bolmaydı.
Pútkil dunya den sawlıqtı saqlaw shólkemi ekspertleri insan sog'ligiga unamsız tásir kórsetiwshi bir neshe zárúrli faktorlar bar ekenin aytıp keliwedi. Sol faktorlardıń 51-52 procenti áyne insannıń ózine baylanıslı bo'lar eken. Genetika 18-20 protsentti tashkil etse, átirap -ortalıq pataslıǵı, yaǵnıy ekologiyalıq sharayat 20 -22 protsentti, medicinalıq xızmetler kórsetiliwine bolsa 8-10 procent ajıratılǵan. Birinshi faktor insannıń ózine baylanıslı bolǵan awqatlanıwǵa tuxtalib ótemiz.
Awqatlanıw hám awqatlıqlar bul tirilikti, turmıstı támiyinleytuǵın eń tiykarǵı talap. Sebebi hár qanday jonzot denesindegi turmıslıq processler - tirilik, háreket, ósip - ulǵayıw hám aqır-aqıbetde, salamatlıǵınıń dárejesi awqatlıqlar hám de awqatlanıw esabına boladı.
Házirgi kúnde aǵıl-tegil dasturxanǵa otırǵan hár bir kisi áwele organizmi hám salamatlıǵı ushın zárúr bolǵan awqatlardan tutınıw qılıw kerekligini biliw kerek. Bul tuwrı hám aqılǵa say awqatlanıwging tiykarǵı shárti.
“Kóp awqat jegen kisi awqattı emes, awqat onı yeydi” degen ańızlar tiykarında tereń mánis bar ekenin hár bir insan jaqsı ańlap yetmog'i kerek.
Juwmaq etip sonı aytıp ótiw kerek, ratsional awqatlanıw (ratsional - aqılǵa say, maqsetke muwapıq ) organizmdiń quwat sarpın toltırıw, hám de insannıń turmısı hám iskerligi ushın zárúr bolǵan vitaminlar, mikroelementlarni qamtıp alǵan, quramı hám muǵdarı tárepten organizmdiń múmkinshiliklerine sáykes keletuǵın awqat menen awqatlanıw bolıp tabıladı.
Kúndelik turmısımızdıńda ámel etiwimiz kerek bolǵan zárúrli qaǵıydalardan biri bul awqatlanıw tártibi bolıp tabıladı.
Insan kúnine 3 ret awqatlanganda, keshki awqattıń kaloriya ma`nisi bir kúnlik ulıwma kaloriya ma`nisiniń 20 -25 procentinen aspawı hám uyquga ketiwden keminde 3 saat aldın tutınıw etiliwi, onıń jaqsı as sińiriw bolıwı tungi uyquning normativ keshiwin támiyinleydi.
Tutınıw qılınıp atırǵan azıq-túlik ónimleri insannıń jinsi, jası jáne onıń jumıs peneniskerligi hám de jıl mawsimine de baylanıslı. Eger bir keshe kunduzda úsh ret awqatlansak, azandaki azanǵı shay ulıwma awqatlanıw muǵdarınıń 25-30 payızın, túslıq 40 -50 payızın hám keshki awqat bolsa qalǵan payızın shólkemlestiriwi kerek. Tuwrı awqatlanıw qaǵıydalarına ámel qılıw turmıs dawamında insan salamatlıǵın támiyinleytuǵın zárúrli kriteryalarınan biri bolıp tabıladı. Óz salamatlıǵın o'ylaydigan jaslar tuwrı awqatlanıw mádeniyatın ózlestirgen bolıwları, yaǵnıy belok, may, uglevod, vitamin, mineral elementlar hám suwdiń organizm ushın áhmiyetin biliwleri zárúr.
Beloklar. Biz beloklarsız yashay almaymız, sebebi olar kletkalardıń tiykarın tashkil etip, turmıslıq zárúr elementlar quramına kiredi.
Organizmdiń belok elementlarǵa bolǵan zárúriyatın, tiykarınan - gósh, balıq, máyek, sút, dukakli dánler - lobıya, mosh hám sol sıyaqlılar esabına qandiriladi. Adamdıń awqat ratsionidagi belokdıń 60 procenti haywan belokları esabına qandirilishi kerek. Awqat ratsioni quramında belok elementlardıń jetiwmasligi saldamlı keselliklerge alıp keledi.
Maylar. May ónimleri organizm ushın quwat dáregi bolıp esaplanadı. Maylar 2 qıylı boladı :
1) Xayvon mayları ;
2) Ósimlik mayları.
Ósimlik mayları quramında xolesterin statyası bolmaydı, sol sebepli jeńil as sińiriw boladı. Haywan mayları quramında joqarı dárejede xolesterin statyası boladı.
Medicina ámeliyatı bul máselege adam organizmine túsip atırǵan maylardıń 1/3 bólegi ósimlik maylar esabına oranıwı kerek dep usınıs etedi.
Uglevodlar - Uglevodlar energiyanıń tiykarǵı dáregi.
Uglevodga bolǵan talap, awıl xojalıq ónimleri: un, jarmalar, kartoshka esabına oraladı.
Adam awqatında uglevod jetispese, fizikalıq hám intellektual miynet qábileti pasayadi, qanda shala oksidlengen elementlar toplandı. Artıqsha uglevod yog'ga aylanadı.
vitaminlar. Azıq-túlik ratsionida vitaminlarning bolıwı júdá zárúr. vitaminlar normal turmıs iskerligin támiyinleydi. Olar organizmde jetispese yamasa artıqsha bolsa, fermentler sisteması hám elementlar almasinuvi buz'ladı.
Mineral elementlar. vitaminlar qatarında mineral duzlar, mikroelementlarning da áhmiyeti úlken. Mineral duzlar toqıma, toqıma suyıqlıǵı, qan, plazma hám suyeklerdiń strukturalıq bólegin quraydı.
Suwdiń áhmiyeti. Suw insan organizminiń 70 payızın quraydı.
Organizmdiń turmıs keshiriwinde, fiziologikalıq processlerdiń mu'tadil keshiwinde suw sheshiwshi rol' oynaydı. Suwsız awqat as sińiriw qılıw da, kletkalar daǵı elementlar almasinuvi da múmkin emes. Sol sebepten organizm ushın zárúr muǵdarda suwdiń tutınıw etiliwi insan salamatlıǵın saqlawdıń tiykarǵı shártlerinen biri esaplanadı.
Suyıqlıqtı hádden tıs kóp tutınıw etiw, ásirese, onı bır jola kóp ıshıw zıyanlı bolıp tabıladı, adam kóp terleydi, «suyulib» ketken qan kislorod tasıw wazıypasın jaqsı atqara almaydı, nátiyjede júrek, tamırlar hám búyreklerge salmaqlıq túsedi.
Sonı da aytıw kerek, ıssı ishimlikler sovug'iga qaraǵanda chanqoqni tezirek qandiradi. Kún ıssı payıtlarda adam kóbirek suyıqlıqqa mútajlik sezedi. Bunda suyıqlıqlardan kók shay ıshıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Íqlımı ıssı orınlarda bir keshe-kunduzda 3 litrdan 5 litrgacha suyıqlıq tutınıw etiledi.
Awqatlanıwdıń altın qaǵıydaları :
- Aqılǵa say awqatlanıw tuwrısındaǵı ádebiyatlardı kóbirek oqıw arqalı buǵan baylanıslıǵı bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerińizdi asırıp barıń.
- Eger qandayda -bir kesellikti basıngizdan keshirsangiz yamasa qanday da sozılmalı keselliklerińiz bolsa, awqatlanıw quramın belgilep alıw ushın, álbette vrach máslahátin alın.
- Awqat túrlerin tańlawda birinshi náwbette óz sawlıgıńızdı itibarǵa alın.
- Turaqlı jáne uzaq waqıt birdey túrdegi awqat ónimlerin tutınıw etiwden saqlanıń.
- Mudamı waqıtında awqatlanıw zárúr.
- Awqat ónimlerinde zárúr awqat elementları bir-birine salıstırǵanda teń salmaqlılıqlasqan halda bolıwı kerek (beloklar, maylar, karbon suw).
- Tutınıw qılınıp atırǵan awqat ónimleri taza, múddeti ótpegen hám jetkilikli dárejede texnikalıq qayta ishlovdan ótken bolıwı kerek.
- Mudami jaqsı keypiyette ıshtey menen awqatlanıw usınıs etiledi.
- Awqat ónimleriniń sırtqı kórinisi shıraylı bolıwı, onıń reńi, hidi, kórinisi adam ıshteyin ashıwı kerek. Awqatlanayotganda ılajı bolsa, jaqsı waqıya hám hádiyseler tuwrısında pikirlew yamasa sóylesiw zárúr.
- Turaqlı túrde joqarı kaloriyali maylı awqat ónimlerin tutınıw etiwden saqlanıw kerek.
- Tutınıw qılınıp atırǵan awqat óniminiń temperaturası me'yyorda bolıwı kerek, oǵada ıssı hám suwıq halda tutınıw qılıw organizm ushın zálel esaplanadı.
Tutınıw etilgen awqat organizmde qolaysızlıq keltirip shıǵarsa, oǵıw, qusıw, awrıw yamasa basqa belgiler payda bolsa, álbette, birinshi náwbette vrachga shaqırıq qılıw zárúr hám keyingi awqatlanıw tártibi tuwrısında máslahátlar alıw kerek boladı.

38-Tema : Zıyanlı ádetlerdi aldın alıw

Házirgi kúnde talay ǵalabalıqlasqan zıyanlı ádetler - sigaretalar, nos, shılım sıyaqlı temeki ónimleri; pivo, vino, shampan vinosı, aroq, konyak sıyaqlı spirtli ishimlikler hám de kóknar, mariuxana sıyaqlı náshebent elementlardan ibarat.
Búgin mámleketimizde xalıq, ásirese, jetkinshek salamatlıǵın bekkemlew, olar ortasında saw turmıs tárizin qarar taptırıwǵa bólek itibar qaratılıp atır. Zero saw áwlad - saw millet, saw keleshek degeni bolıp tabıladı. Biraq házirgi globallasıw dáwirinde dúnya xalqı arasında máskúnemlik, báńshilik hám náshebentlik sıyaqlı millet genofondiga, insan salamatlıǵına, atatekke oǵada unamsız tásir etiwshi illetler - zıyanlı ádetler barǵan sayın túbir atip baratırǵanı ashınarlı bolıp tabıladı.
Olardıń barlıǵı kisiniń mıy kletkalarına tásir etip, onı organizmdiń ishki aǵzaları hám sistemaları hám de insanlardı bir- birleri menen bolatuǵın munasábetlaridagi qadaǵalaw faktorların susaytirish yamasa ulıwma izdan shıǵarıwdan ibarat. Eń áhmiyetlisi bul ónimlerdiń barlıǵı kisin ózine baylanıstırıp alıw ózgeshelikine iye bolǵanlıǵınan temeki ónimleri - bir zatqa báńshilikke, spirtli ishimlikler - alkogolizmga; náshebent elementlar - náshebentlikke alıp keledi. Bulardıń barlıǵı insan qutilishi asa qıyın bolǵan ádet kórinisine kirip, ol turmısımızdıń qısqarıwına, saw turmıs formasında jasawǵa, miynet etiwge, dem alısqa júdá kúshli unamsız tásir kórsetedi.
Báńshilik
Temeki tiykarınan nervlar sistemasına qozǵawtıwshı, hám de tormozlaytuǵın tásir etedi. Ókiniw menen aytamız, bul oǵada unamsız aqıbetlerdi payda etedi.
Temeki ónimlerin qóllaw, chekishning organizmge tásiri:
• Ólimdiń dárejesi chekilgen sigaretalar sanı menen ese artıp baradı hám chekiwshiler ortasındaǵı ólim kórsetkishi shekpeydiganlarga qaraǵanda 30 -50 procent joqarı boladı ;
• Rak keselliklerinen ólim kórsetkishi shekpeydiganlarga salıstırǵanda chekadiganlarda 20 procent kóp ushraydı, ókpe raki menen awırǵanlardıń 95 procenti chekiwshiler bolǵanlar, sonıń menen birge, chekiw (nos penenda ) awız boslig'i, tamaq, alqım, óńesh rakining tiykarǵı baslawshısı bolıp tabıladı;
• Kisi bir sigareta shetnda qan-tamırlarınıń siqilib turıwı waqıtı asıp, júrektiń urıwı 15-20 taga ko'payadi.
• Júrek infarktlari, stenokardiya kesellikleri chekiwshiler arasında shekpeydiganlarga qaraǵanda 12-15 márte kóp. 35-40 jasqa shekem infarktga dus kelgenlerdiń 80 procenti sigaretalarni óspirimlikten shetnlar esaplanadılar ;
• Báńshillik bulshıq etler kúshi operativligin azaytadı, yadtı susaytiradi, jınıslıq maylni so'ndiradi;
• Báńshilik naslge de tásir etip, fizikalıq yamasa intellektual hálsiz perzentler tuwılıwına yamasa tuwılǵan perzentlerdiń náshebentlerge beyim bolıwlarına sebep boladı ;
• Chekiwshi hayallar óz homilalarini dozaq azabında tutadılar. Nátiyjede bala taslaw, homilaning shala yamasa ólik tuwılıwı, fizikalıq hám intellektual kórsetkishleriniń tómen bolıwı sıyaqlı jaǵdaylarǵa sebep boladılar ;
• Báńshi tekǵana óz den sawlıǵın, bálki, chekilgen bólme, transport quralı yamasa jumıs penenjayı sıyaqlılarda shańaraq aǵzaları, joldasları, birge isleytuǵın xızmetkerler sog'liqlarini qáwip astına qóyadı, qosımsha qolaysızlıqlar, hám de mashqalalardi keltirip shıǵaradı ;
• Temeki kuli, shırpı hám sigaret qaldıqları, hám de tútini úyde, jámiyetlik hám jumıs penenjaylarında qosımsha chiqit retinde hawanı hám átirap -ortalıqtı pataslaydı ;
Máskúnemlik
«Mastlik altı baxıtsızlıq : mútájlik, jánjel, kesellik, abıraysızlik, kádirsizlik hám aqılsızlıq keltiredi»- delingen yapon naqıllarında.
Ishkilik adamdı salmaqli keselliklerge alıp keledi, abıray -itibarın joǵatadı.
Spirtli ishimliklerdi uzaq waqıtqa shekem úzliksiz ishib júriw kisin alkogolizm keselligine dús etedi. Tekseriwler sonı kórsetdiki, hátte júz gramm spirtli ishimlik saw kisiniń bas penenmıy iskerligin birdan ózgertirip jiberar eken. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, psixonevrologik dispanserlarga shaqırıq etiwshi delbeliklerge dús bolǵanlardıń eń ko'pi alkogolizmga giriptar bolǵan bolǵan kisiler bolıp tabıladı. Ishkilikke úyrengen óspirim gewdesi ólpeńlik menen uwlı zatlana baslaydı. Keyinirek bolsa bunday kisi ichmasdan tura almaytuǵın bolıp qaladı, salmaqli mast bolaman degenge shekem ichaveradi. Bunday óspirimde daslep nerv isten shıǵadı. Ol tásirli, qızba bolıp qaladı, nátiyjede onıń shańaraq aǵzaları azap-aqırette qaladı.
Alkogolizm nátiyjesinde miydiń jumıs penenqábileti az-azdan pasayadi, pikirlew, qandayda bir zárúrli máseleni sheshiw qıyınlasadı. Keyinirek serjahllik, uyquning aynıwı, juwapkershiliksizlik, basqalarǵa hám hátte ózine ishonmaslik, tolıqıw, ulıwma holsizlik belgileri bilinedi. Keselliktiń aldı alinbasa, nerv sisteması pútkilley aynıwı, psixik jaǵdayı ózgeredi. Ullı oyshıl Aflotun óz dáwirinde «Mastlik - qálegen eserlikdir» degen edi.
Máskúnemlik nátiyjesinde salmaqli tásirler kelip shıǵadı, atap aytqanda :
- As qazan ishek kesellikleri.
- Bas penenmıy, psixik jaǵdayın buzılıw tásirleri.
- Bawır kesellikleri.
- Júrek-qan tamır sisteması kesellikleri (infarkt, qan basımı asıwı ).
-Keleshekte olardan tuwılajak perzentler násillik kesellikler menen tuwılıw múmkinshiligı joqarı (balalar mayıp -jaradar bolıp tug'ma kemshilikler menen dúnyaǵa keledi).
- Ómir kóriw dawam etiw waqti ichmaydiganlarga salıstırǵanda keminde 10 jılǵa qisqaradı.
- Jınayatlar sanı ko'payadi.
Náshebentlik - ásir tırıspası
Náshebentlik - keyip beretuǵın náshebent elementlardı yamasa jasalma túrde tayarlanǵan elementtı tutınıw qılıw, chekiw, iyiskelew, denege jaǵıw yamasa iyne suǵıw (in'ektsiya) jolı menen qan tamırlarǵa jiberiw menen ańlatpalanadı.
Náshebent elementlardı xor-zar ózgesheligi sonnan ibarat, olardı bir ret tatib kórgen shaxs qayta tutınıw etiwge beyim boladı, 2-3 ret tutınıw qılıw bolsa onı náshebent element tutınıw etpey turolmaydigan xolatga dús etedi.
Náshebent elementlarǵa afyun, morfin, báń, kokain, kodein, geroin, gashish hám basqa jasalma tayarlanatuǵın uwlı zatlı elementlar kiredi.
Bul elementlardıń úzliksiz qabıllaw adamlarda psixik hám fizikalıq ózgerislerge alıp keledi. Psixik ózgerisler: uyqısızlıq, yad tómenlewi, bas penenawrıwı, asabiylashish hám keyiptiń aynıwı, jahlning tez shıǵıwı, sharshaw, pikirdiń tarqaqlıǵı hám basqa nerv sistemasındaǵı ózgerisler (ózi menen ózi soylesedi, alahsiraydi, oqıwǵa uqıpsız bolıp qaladı ) gúzetiledi.
Somatik ózgerisler: qayt qılıw, as sińiriw sistemasınıń aynıwı, nápes qısılıwı, júrek tınıshsızlıǵı hám taǵı basqalar. Xumor waqtında bulshıq etler qısıwı sebepli nawqas búrisiw bolıp qaladı. Suyekleri qaqshab og'riydi. Bul dáwirde nawqasda psixik ózgerisler gúzetiledi. Materiallıq hám ruwxıy jarlılıqqa júz tutıp, aqırı psixik qástelikke shalınadı. Sonıń menen birge onıń perzentleri de saw bolmaydı. Bunday bópeler aqli hálsiz, júregi nosog'lom, mayıp hám shala tuwıladı.
Náshebentlikten qaytıw júdá salmaqli. Lekin kóp zat sol nawqastıń shıdamlılıǵıge baylanıslı. Sebebi qanshellilik salmaqli bolmaydıin bul elementlardı tutınıw etiwden qaytqanlar bar. Ózbek xalqida or-ar-namıs, shańaraq sha'ni kúshli. Bunnan tısqarı, úrp-ádetler, milliy qádiriyatlar hám jergiliklishilik onı sırtqı ortalıǵın quraydı.