1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

15-Tema : Jınayat hám ayıpkerlik haqqında túsinikler
«Jınayat» sózi sıyaqlı insanǵa yoqimsiz esitiletuǵın sóz bolmasa kerek. «Ayıpker», «jinoyat aqıbetleri» sıyaqlı sózler, jámiyetke zálel keltiretuǵın kisiler hám jaǵdaylardı kisi kóz aldında gewdelentiredi. Jınayat túsinigi hám ol haqqında sóylewden aldın bir gúrrińtni keltirip ótiwdi kerek taptık.
Gúrrińt: Etken gúnálerin arz etip, táwbe etiw qılıw ushın eki hayal haq niyetli bir ǵarrı huzuriga keldiler. Bulardan biri ele jas, ekinshisi bolsa qırıq-qırıq beslerge kirgen orta jaslı hayal edi. Jas hayal óziniń zor gúnali ekenin bilip, sol etken gúnái ushın qayǵırardi. Orta jaslı hayal bolsa ózin xudojo'y hayal esaplab, birpara mayda -shuyde gúnálerden bólek zor gúná etpegenine isenetuǵın edi hám sonıń ushın óz jaǵdayından minnetdar edi. Ǵarrı eki hayaldı hár birinen qanday ómir keshirgenin soradı. Jas hayal kózlerinen jas to'kib:
- Men júdá zor gúná etdim, kúyewim menen urıwedim, qattı - qattı sózler aytıp, onıń ko'nglini wayran etdim,- dedi. Orta jaslı hayal :
- Men xudojo'y hayalman, itimal birpara mayda - shuyde gúná etken bolsam kerek, bulardıń eslay almayman, biraq zor gúná etpegenimga isenemen, mayda gúnálerge toba qilsam jetkilikli,- dedi. Ǵarrı bulardıń sózlerin dıqqat menen tıńlab, jas hayalǵa :- Mine sol bog'ning shetinde talay úlken-úlken taslar jatıptı. Usılardan óziń kótere alatuǵın bir tasdı alıp kel,- dedi. Xudojo'y orta jaslı hayalǵa :
- Sen hár qay jerden mayda taslardı terip alıp bir qaltaǵa solaver, qaltań tolǵannan keyin alıp kel,- dep, buyırdı. Hayallar ǵarrı buyrug'uni atqardılar. Jas hayal úlken bir tasdı, orta jaslı hayal bolsa bir qalta tolıq mayda taslardı keltirdi. Ǵarrı hár eki hayaldıń tasların názerden ótkergennen keyin olarǵa :
- Endi alıp kelgen taslaringgizni óz jaylarına eltib qoyıp, keyin meniń janımga qaytıp keling,- dedi hám mayda taslar alıp kelgen orta jaslı hayalǵa :
- Sen hár qaysı mayda tasdı qay jerden alǵan bolsań, onı óz jayına qoy,- dep bólek aytıp ótdi. Hayallar taslardı alıp kettiler. Úlken tas penen alıp kelgen jas hayal tamaqtasın aljasıqmastán jayına eltib qoyıp, tezde ǵarrı janına qaytıp keldi. Orta jaslı hayal bolsa hár bir tasdı qay jerden alǵanın bila almay garang boldı. Ǵarrı hár eki hayalǵa qarata :
- Gúnáler da sol taslar sıyaqlı úlken yamasa kishi, mayda boladı. Mayda gúnálerge itibar bermasak, keyinirek úlken gúnáler etiwge ótemiz. Sonıń ushın mayda gúnálerdi unutpaylik,- dedi hám jas hayalǵa :
- Sen salmaqli tasdı qay jerden alǵaningni esingdan shıǵarmay, taǵı óz jayına eltib qoydıń. Soǵan uqsas etken aybıń, gúnáingni unutpay qayǵırding, hújdan menen azaplanding, toba etdiń, sol menen gúná shumligidan qutilding,- dep qosımsha etdinde, xudojo'y hayalǵa : Sen mayda taslar orınlarındı unutganing sıyaqlı mayda gúnáleringni da unutgansan, az-azdan gúnáler loyiga botganingni da sezbey qalǵansan, toba etpey sol kunge shekem gúnali ómir keshirgansan, kórdińbe, jas hayal etken gúnáiga iqror bolıp, yig'lab toba etdi. Xudojo'ylik ámelsiz bolsa, oǵan itibar berilmaydi. Kel, úlken - úlken gúnáleringga toba et, bunnan keyin hesh gúná etpeslikka ahd et,- dedi.
Haq niyetli cholning sózleri bul xudojo'y hayalǵa qattı tásir etdi. Yig'lab hámme gúnálerinen toba etdi. Sonnan keyin hár eki hayal cholning ádep, etika haqqındaǵı pántlerin tıńlab, ol menen xayrlashib úylerine qayttılar.
Gúrrińtda gúná dep berilgen islerdi jınayatqa salıstırǵanda nátiyjeni ámelde qollanıw qilsak, mayda - shuyde huqıqbuzarliklar oxir aqıbet social qáwipli qılmısqa alıp keliwin uqtiradi.
Jınayat dep qanday jumıslarǵa aytıladı? Bul sóz qashannan berli qollanıladı? degen haqılı sorawlar tuwıladı. Jınayat túsinigi mámlekettiń vujudga keliwi menen payda bolǵan. Baslanıwiy basqarıw princpı dáwirlerinde úrp-ádetlerdi buzıw jınayatlı jaza, mámleketti májbúrlov sharasın keltirip shıǵarmasdi. Jınayat sóziniń kelip shıǵıwına názer taslaytuǵın bolsaq, ol mámlekette qabıl etilgen «qonun»ni buzǵan adam mánisin ańlatadı. Jınayattıń yuridikalıq mánistegi tariypi dáslepki bar 1789 - jıldaǵı Insan hám puqara aqsha -huqıqları hám erkinlikleri Deklaratsiyasında berilgen edi.
Ózbekistan Respublikası Jınayat Kodeksinde «Bul Kodeks penen menen qadaǵan etilgen, ayıplı social qáwipli qılmıs (háreket yamasa hárekecizlik) jaza qóllaw abayı menen jınayat dep tabıladı» dep ataladı. «Social qáwipli qılmıs» dep qandayngi jumıslarǵa aytıladı? «Jınayat Kodeks penen menen qorǵawlanatuǵın ob'ektlerge zálel jetkizetuǵın yamasa sonday zálel jetkiziw real qáwpin keltirip shıǵaratuǵın qılmıs social qáwipli qılmıs dep tabıladı». delingen.
Jınayattı basqa bir huqıqbuzarliklardan ayrıqsha belgileri bolıp bular tómendegiler:
Jınayattıń birinshi belgisi - social qáwiplilik. Social qáwiplilik jınayattıń eń zárúrli belgilerinen biri esaplanıp, áyne sol menen ol basqarıw minez-qulıqtan parıq etedi.
Jınayattıń ekinshi belgisi - onıń huqıqqa qılaplıǵında bolıp tabıladı. Bul belgine muwapıq ol yamasa bul qılmıs, eger jınayat nızamında onı júz etiw qadaǵan etilgen bolsa, jınayatlı qılmıs dep tabılıwı múmkin. Áyne waqıtta Jınayat Kodeksinde tiyisli element bolmasa, usı qılmıs jınayat dep tabılıwı múmkin emes.
Jınayattıń úshinshi belgisi - aybni bar ekenligi. Onıń mánisi sonnan ibarat, social qáwipli, jınayat nızam menen qadaǵan etilgen qılmıs tek onı júz etken shaxstıń aybı tastıyıqlanǵanınan keyin ǵana jınayat dep esaplanadı.
«Ádalat - mámlekettiń bo'zilmas penen tiykaridir» (Pindar).
Jınayattıń tórtinshi belgisi onıń jazalanıwınan ibarat.
«Kimki illetke jaza bermasa, ol onıń qorǵawshısidir» degen edi Leonardo de vinchi. Nızam jolı menen jazalandimi sonday eken jınayatı ushın jazalanǵan, jazasız qalıwlıq keyingi jınayatlarǵa jol ashıwlıq bolıp tabıladı. Jaza emes, jınayat kádirsizlik bolıp tabıladı. (I. Gerder) Arastu aytqanı sıyaqlı : «jinoyatga baxona bolsa bas» bir jınayat ekinshisine jol ashadı”. Zero, Citseron «Jaza bermaslik jınayatqa úlken xoshametdir» dep, turmıslıq haqıyqattı aytqan edi.
Xalqımız arasında milliyligimizga yad bolǵan illetler tarqalıwı kóplegen jınayatlardı júz etiliwiniń bas penen kriteryası bolıp qalıp atır. Bulardıń bas penen sebebi milliyligimiz belgisi bolǵan túrli qádiriyatlarimizga ámel etpeslik, bilmew, tuwrı yondoshmaslik qullası unutganligimiz bolıp tabıladı. Jaslar ortasında máskúnemlik, náshebentlik, buzıqlıq, turaqsızlıq sıyaqlı kemshilikler kózge taslanıp atır. Bunday jaǵdaydıń júzege keliwine ata-analardıń óz jumısları menen oǵada bandligi sebepli balalardıń qadaǵalawsız qaldırilishi hám olardıń túrli gruppalarǵa qosılıp qalıwı, bos waqıtların mazmunli tashkil etiwge itibar berilmayotganligi, ayırım adamlardıń ishkilikke, náshebentlikke beriliwi, shańaraqqa tiyisli dawlar, er-hayaldıń ajırasıw halları, artıqsha baylıq arttırıwǵa ruju qoyıw, balanıń kereginen artıq támiyinlengenligi hám basqalar sebep bolıp atır.
Spirtli ishimliklerdi tutınıw qılıw, túrli narkotik elementlardı chekiw mámleket rawajlanıwına, ekonomikasına, insannıń fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwına unamsız tásir etedi. Sonıń ushın ishkilik hám báńvandlik payda bolǵandan berli odan tutınıw etpeslikka shaqırıq etip kelinedi. Kaykovus, Yusuf Tán Hojib, Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom, Sa'diy, Alisher Navaiy sıyaqlı oyshıllarımız da máskúnemliktiń zıyanlı aqıbetlerin jazıp qaldırıp, adamlardı oǵan ruju qoymawka shaqırıq etdiler.
Insanlar qandayda bir bir nojuya qılmısqa qol urayotganlarida jınayatda qatnasıwshılıqtıń túrli jaǵdaylarında bolıwadı. «Hesh neni nızamdı bilgenimizdek jaman bilmaymiz». Onore de Balzak.
Kimdir bilip, kimdir bilmay taǵı kimler túrli shiyki-qıyalda jınayatqa qol uradi. Jınayatda qatnasıwshılıq etkenler bir xilda ayıpkermi yamasa túrleri barma? Túrleri bolsa qanday túrlerge bólinedi? Bul sıyaqlı sorawlarǵa Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat Kodeksdan juwap alıwımız múmkin. Jınayat Kodeksiniń 27 - statyasına muwapıq «ikki yamasa odan artıq shaxstıń jınayat júz etıwde birgelesip kózkóreki jınayat júz etiw qatnasıwshılıq dep tabıladı». Qatnasıwshılıq formaları. Ápiwayı qatnasıwshılıq, quramalı qatnasıwshılıq, uyushgan gruppa, jınayatlı awqam, jınayatda qatnasıwshılıq formaları dep tabıladı.
Eki yamasa odan artıq shaxstıń aldınan til biriktirmay jınayattı júz etıwde qatnasıwı ápiwayı qatnasıwshılıq dep tabıladı.
Eki yamasa odan artıq shaxstıń aldınan til biriktirip jınayat júz etiliwinde qatnasıw etiwi quramalı qatnasıwshılıq dep tabıladı.
Eki yamasa odan artıq shaxstıń birgelikte jınayatlı iskerlik alıp barıw ushın aldınan bir gruppaǵa qosılıwı uyushgan gruppa dep tabıladı (Jınayat Kodeksiniń 29 - statyası ).
Eki yamasa odan artıq uyushgan gruppanıń jınayatlı iskerlik menen shuǵıllanıw ushın aldınan qosılıwı jınayatlı awqam dep tabıladı.