1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

19 -Tema : Terrorizm hám diniy ekstrimizm túrli buzıwǵa qaratılǵan aǵıslar haqqında.

Ráwiyat etiwlerinshe, islamıy shaqırıqlardıń dáslepki jıllarında Makka mushriklari Elshii akramning aldına kelip, aytadıki:

- Ey, Muhammad! Esitiwimizcha, sen Araviyanıń patshası bo'lar ekensen. Eger, biz seniń diningga kirsak, saltanatni teń bolıwasanmi, joqpa?
- Sonda Rasulullo: “Yamasa, toba, bul adamlar saltanat hásiretinde musulman bolıwshı, sol sıyaqlı!” dep tańlanıwǵa túsedi.
2005 - jıl may ayındaǵı Andijan waqıyaları respublikamızdaǵı unamlı ózgerislerden qattı tınıshsızlanıwǵa túsip atırǵan kúshler nápsiqaw geosiyosiy maqsetleri jolında ideologiyalıq xurujni ámelge asırıw, xalıq sanasına uwlı zatlaw, hiyonatkor hám pitneshi gruppalardı tárbiyalawǵa jańasha tús penen berip atırǵanların kórsetdi.
Temanı “Terrorizm hám diniy ekstremizm hám de buzıwǵa qaratılǵan aǵıslar haqqında” dep atadıq, sol sebepli temamizni jaqsı ańlap alıwımız ushın terrorizm, ekstremizm hám fundamentalizm sózleriniń mánis mazmunın anıqlawtirib alıwımız talap etiledi.
Terrorizm (latınsha terror - qáweter, qorqınıshlı ) - málim maqsetler jolında, kúsh isletip, adamlardı fizikalıq joq etiwden ibarat bolǵan ideyaǵa tiykarlanǵan zorlıqshılıq usılı. Qorqıtıw hám qáweterge salıw arqalı óz hukmini ótkeriwge urınıw terrorchilikka xos bolıp tabıladı. Ol ekonomikalıq, siyasiy, diniy, ideologik, ırqiy, milliy, toparıy, individual sırtqı kórinislerde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Táqip, zorlıq, qo'poruvchilik hám adam óltiriwshilik terrorchilikning hár qanday kórinisi ushın ulıwma qásiyet bolıp, gumanizm, demokratiya, ádalat principlerıge zid bolıp tabıladı. Sonıń ushın, terrorizm qanday “bayraq” astında ámelge oshrilmasin, mánisan insaniyatqa, rawajlanıwǵa, jaqsı islikke qarsı jınayat bolıp tabıladı.
Ekstremizm (latınsha. Extremus penen- oǵada ) - social - siosiy xarakter degi mashqalalardi hal etıwde oǵada keskin ilaj - ilajlar, pikir - qarawlardı jaqlawshı teoriya hám ámeliyat.
Ekstremizm mazmunına kóre - aymaqlıq, regionlıq, xalıq aralıq sırtqı kórinislerge bólinedi. Ekstremistik qarawlar júdá tereń túbirlerge iye bolıp, hesh qashan shegara bilmagan, dinge sıyınıw, millet, aymaqtı tán almaǵan. Dúnyalıq ekstremizmning siyasiy, ekonomikalıq, ideologiyalıq kórinisleri ámeldegi bolǵanı halda, diniy ekstremizm barlıq dinler sheńberinde rawajlanǵan. Diniy ekstremistik ruhdagi qarawlardı katoliklar, protestantlatlar, pravoslavlar arasında da ushıratıw múmkin.
Diniy ekstremizm islam áleminde da keń tarqalǵan. Diniy ekstremistlar qay jerde iskerlik kórsetpesin, tiykarǵı maqseti diniy mámleketti júzege keliw qılıw bolıp, bul maqsetke óz-ara dawlar, kelispewshilikler, qurallı dúgilisisler arqalı, yaǵnıy qan tógiw hám zorlıq menen erisiwdi kózleydiler.
Fundamentalizm - málim dinge sıyınıw vujudga kelgen dáslepki dáwirine qaytıw hám bul jol menen dáwirdiń barlıq máselelerin hal qılıw múmkin degen pikirdi ilgeri suruvchilarning baǵdarı. Diniy fundamentalizm - isenimdiń ózgermeytuǵınlıǵın qorǵaw etetuǵın, vahy hám káramatlardıń múqaddes kitaplar daǵı bayanınıń háriplik talqini tárepdarı, olardıń hár qanday metaforaiy talqiniga mawasasız, sózme - sóz talqinga tiykarlanǵan ıqtıqattı aqlga tayanǵan logikalıq dálillerden ústin qóyatuǵın, arnawlı bir diniy ıqtıqat qáliplesiwiniń baslanǵısh dáwirinde belgilengen barlıq jol - jol-jobalardı qatań hám iyiwmay atqarılıwın talap etetuǵın diniy aǵıslardı ańlatıwda qollanılatuǵın istiloh bolıp tabıladı.
Fanatizm óz iseniminiń shak shubhasız tuwrılıǵına isenip, basqa gruppa hám islamdaǵı mekteplerdi pútkilley biykarlaw etken halda olardı tán almaslik, bálki olardı diniy tiykarlardı buzıwda ayblab olarǵa qarsı urıs ashıwǵa alıp baratuǵın faktorlardan bolıp tabıladı. Diniy fanatizm diniy ekstremizm hám terrorizmga jay tayarlaydı.
Diniy shólkemlerge Ózbekstan Respublikasında diniy xarakterge iye bolǵan partiyalar dúziw, respulikadan sırtdaǵı diniy partiyalardıń bólim yamasa filialların ashıw qadaǵan etiledi.
Dindan mámleketke hám konstitusiyaga qarsı úgit-násiyatlaw alıp barıwda, dushpanlıq, jerkenish, milletleraro kek oyatıw, etikalıq negizlerdi hám fuqoraviy tatıwlıqtı buzıwda, jala, jaǵdaynı biyqararlastırıwshı jalalar tarqatıwda, xalıq ortasında hawlıǵıw shıǵarıwda hám de mámleketke, jámiyet hám shaxsqa qarsı qaratılǵan basqa hatti háreketlerde paydalanıwǵa jol qoyılmaydı. Terrorizm, narkobiznes penen hám uyushgan ayıpkerlikke kómeklesetuǵın, sonıń menen birge, basqa nápsiqaw maqsetlerdi kózleytuǵın diniy shólkemler, aǵıslar, sektalar hám basqalardıń bunday xızmetleri qadaǵan etiledi.
vohhobiylik - vohhobiylik XvIII - asirde Araviya yarım atawında vujudga kelgen diniy siyasiy aǵım bolıp tabıladı. Onıń tiykarlawshisi Muhammad ibn Abd al - vahhob 1703 - jılı Araviya yarım atawı Najd úlkesiniń al - Uyayna degen jayında tuwılıw tapqan. Bul dáwirde onıń ákesi Abd al vahhob ibn Sulaymon ǵárezsiz jergilikli ámir hákimiyatda qazılıq lawazımında xızmet eter edi. Muhammad jaslıgınan diniy ılımlardı óz ákesi baslıqlıǵında úyrene basladı. Ol dástúrge kóre, Qurandı yad aldı, túsindiriw hám ádis ılımları menen tanıwa basladı. Bir neshe bar Egipet, Siriya, Qurdiston, Irak, Iran mámleketlerinde bolıp kóbinese ulamalar sáwbetinde óziniń dawkesligi hám mutaasibligi menen ajralıp turǵan. Ol óz úgitshilik iskerligin 1730 - jıllarda baslap birinshi maqseti ózine múnásip qáwender tabıw boldı.
1745 - jılı Muhammad ibn Abd al - vahhob ad - Diriyya oypatlıqsına onıń amiri Muhammad ibn Sa'ud usınısına qaray kóship ótti. Muhammad ibn Abd al - vahhob 1792 - jılı opat etdi. Ibn Saud hám onıń úrim-putaǵı vahhobiylik bayraǵina astında alıp barǵan urısları 1932 - jılda Saudiya Araviyası mámleketiniń dúzilisi menen juwmaqlandi.
“Óz waqtında altın taqinchoq taǵıw, shoyi lipas kiyiw, sánga beriliw - bid'at, dep dúnyanı buzǵan hám islamdı túp holiga keltiremiz, dep dini bir, iymanı bir mo'minlarni oba etken Abd al - vahhob hám Muhammad ibn Saud keyinirek óz turmısların sol shekem sánatli tashkil etediki, bul dábdebe shet el tariyxchilarni, hátte Fransiyanıń Halabdagi konsuli L. Koransezni da tańlanıwǵa saladı. “Bunday aǵıslardıń barlıǵı da adamlardı insapǵa hám kishipeyilona jasawǵa odab óz xızmetlerin baslaydı hám jetekshiniń shaxlarsha turmısqa jetiwi menen onı juwmaqlaydi”.
Aldın olar haj zıyaratın batomom toqtatıwdı, biraq musulman áleminde saldamlı narazılıq kelip chiqqach, taǵı haj zıyaratına ruqsat beriwdi, tek úlken tólewler ornına…”
vahhobiylik háreketi ideologiyasınıń orayında aldın Araviya jerlerin birlestiriw arqalı keyinirek pútkil islam dúnyasında islam mámleketin qáliplestiriw ideyası da ámeldegi edi. Olar bul maqset jolında hár qanday qurbanlıqlarǵa tayın edi.
Hizb at - Tahrir al - islamıy (Hizbut tahrir). Hizbut tahrir 1952 - jılı Quddus qalasında Palestinalıq teologiyashı Taqiy addin an - Nabohoniy (1909 - 1979 ) tárepinen tiykar salınǵan diniy siyasiy partiya. Ol Hayfada tuwılıp ósińki, Qohiradagi “al - Azhar” universitetinde tálim alǵan.
Hizbning tiykarǵı maqseti - aldın arab mámleketleri miqiyosida, keyin islam dúnyası miqiyosida hám aqır-aqıbetde jáhán kóleminde xalifalik formasındaǵı islam mámleketi dúziw. Mámleket diniy - islamıy nızamlar tiykarında xalifa tárepinen mekeme etiliwi kerek. Hizb programması 187 banddan ibarat bolıp, tiykarǵı maqseti - húkimetke erisiw. Bundaǵı tiykarǵı jol - islamıy pikirleytuǵın shaxslardı qáliplestiriw. Olarǵa islamıy tálim tárbiya beriw eki basqıshdan ibarat : 1) islam táliymatın úyretiw jolında materiallıq - bilimlendiriw jumıslar alıp barıw ; 2) siyasiy iskerlikke tartıw.
Hizbut tahrir tárepdarları kóplegen musulman mámleketleri, atap aytqanda, Tunis, Irak, Jazair, Sudan, Emen hám basqalarda óz xızmetlerin jasırın alıp barıp atırlar.
Hizbut tahrir dúzılıw tárepinen piramida formasında bolıp tabıladı. Hár bir gruppa (halqa ) bólek - bólek bolıp, 5 - 6 kisiden ibarat. Gruppalardıń oqıw jumisına “mushrif” basshılıq etedi. Odan tısqarı gruppada taǵı bir baslıq -“amir” bolıp, ol mushrifga shınıǵıwlardı ótkeriwde tikkeley járdem kórsetedi. Mushrif bir waqtıniń ózinde bir neshe gruppada tálim jumısların alıp barıw múmkin. Oqıw dawamında tıńlawshılar diniy tema daǵı shınıǵıwlar menen birge siyasiy, atap aytqanda, musulman mámleketlerinde júz bolıp atırǵan waqıyalardı dıqqat menen úyrenediler.
Ózbekstan aymaǵında 1992 - jıldan baslap partiyanıń baslanǵısh bólindileri tashkil etila baslaǵan. Hizb qatarına kiretuǵınlar óz partiyaları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı hesh qashan ashiq jarıya etpeslikka óz mushrifi buyırǵan wazıypalardı sózsiz orınlawǵa Quran menen ant ichadilar. Hizb kishi hámeldarları óz tárepdarların kóbirek oqımıslı adamlar, ilimiy xızmetkerler, oqıwshı jaslar arasından qıdıradılar.
Tiykarınan, vahhobiylik menen “hizb”iylik bir almanıń eki máwsimine uqsaydı. vahhobiylar óz waqtında xalifalikni bóleklab taslaǵan, sebebi sonday etpese, óz mámleketine iye bolmaydı edi. “hizbiylar bolsa, taǵı bir háreket etip (álbette, jańa sharayatlarda ), xalifalikni qayta qayta tiklewge odaydı. hám, bunıń zamirida ápiwayı adamlardıń qıyalına da kelmaytuǵın olamshumul siyasiy oyınlar hám túrlishe mápler sáwlelengen bolıp tabıladı.