1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

17-Tema : Kitap tariyxı. Kitap tańlaw hám oqıw qılıw.
“Kitap” sózin esitkenimizde hám bul sózdi aytılıw etkenimizde eriksiz adamzotga ziyo taratıwshı onıń ullı oylap tabılıwınan biri kóz aldımızda payda boladı.
Birinshi kitap tiykarınan qanday bolǵan, ol baspaxanada terilgenmi yamasa qolda jazılǵanma? Adamlar oqıw hám jazıwdı bilmagan, háripler, qaǵaz, sıya hám qálemler bolmaǵan zamanlarda áyyemgi ráwiyatlar, xalıq awızsha ijodi úlgileri hám basqa derekler kitap tokchalarında emes, adamlardıń yadında saqlanǵan. Ertekshi hám baqsılar davralar, toy - bázimlerde bárháma qádirli qonaq esaplanǵan. Búydewlerinshe, bir waqıtlar Rimde Itsell degen sawdager jasaǵan eken. Ol júdá bay bolıp, qonaqlardıń ko'nglini tutıw jolin tawıpdı. Óziniń jumıs penen yurutuvchisiga eń uqıplı hám sanalı qullarni tańlap alıw hám olardıń hár qaysısı qandayda bir kitaptı yoddan biliwin shárt etip qoyıpdı. Oradan waqıt ótiwi menen “Odissiya”, “Illiada” hám “Eneida” ráwiyatların biymálel aytıp bere alatuǵın qullar payda bolıpdı. Itsel murodiga jetipdi, Rim degi janlı kitapxana bolsa talay waqıtqa shekem maqtalgan eken.
Shama menen bes mıń jıl burın ayırım xalıqlar xat jazıw ushın belgiler oylap tabıw etkenler. Sawatlı kisiler ózleri jasap turǵan yamasa barıp kórgen mámleketleri haqqında bilgenlerin, kórgenlerin gúrriń etkenler, xojalıqqa tiyisli hám basqa jazıwlardı alıp barǵanlar. Olardı tereklerdiń qabıqlog'iga, toshga, haywanlardıń ishlov berilgen terisiga hám basqa buyımlarǵa jazǵanlar.
Áyyemgi dáwirdeyoq qolda jazılǵan kitaplar bolǵan. Kitaplar ılay taxtasha formasında da bolǵan, olarda tiykarınan diniy duwalar pitilgen. Ílay taxtashalar kitapxanaları Misopatamiyadan (Irak ) tabılǵan. Adamlar olardı ıqtıyatlıq menen saqlawǵan. Sol sebepli kitaplardıń bir bólegi saqlanıp qalınǵan. Olardaǵı ráwiyatlar bizgeshe jetip kelgen. Biz bul jazıwlardan áyyemgi dúnya haqqında maǵlıwmatqa iye bólemiz.
Dáslepki orta ásirlerde mádeniyat, bilimge bolǵan itibar asıp baradı. Evropanıń iri qalalarında XI ásirden baslap joqarı mektepler - Universitetler ashıla baslandı. Universitet (latınsha sóz, “Kompleks” mánisin ańlatadı.) ulıwmalıq mánisin berip, ol jaǵdayda túrli tarawlar birlestirilgeni sebepli sonday atalǵan. Joqarı mektepler XIII asirde: Boloniya, Monpele, Palermo, Parij, Oksford, Salerno hám basqa qalalarda tashkil taptı. Xv asrga shekem Evropa mámleketlerinde 60 ga jaqın universitet ashılǵan.
Mektep hám univeratetitlarning kóbeyiwi kitapǵa bolǵan talaptı kósheytirdi. Dáslepki orta ásirlerde kitap qımbat bahalı buyım bolıp, onı pergamenga baspaq terisidan tayarlanǵan arnawlı betlerge háttetlar jazıwǵan. XII ásirden kitapatda bólek ustaxonalar ashılıwı olardıń anaǵurlım arzanlashuviga alıp keldi. XIv ásirden qaǵazdıń keń qollanıwı bolsa, onı taǵı da kóbirek shıǵarılıwına járdem berdi. Qaǵaz Kitaydan, musulman mámleketleri, atap aytqanda : Samarqand arqalı Evropaǵa kirip keldi. Ispaniyada dáslepki qaǵaz ustaxonalari XII ásirden jumısqa túsken. Kiyeinchalik, Italiyada XIv ásirden qaǵaz islep shıǵarıw tarawı keń rawajlanǵan. Evropadaǵı dáslepki ustaxonalar qaǵazdı eski láttelerden etiwgen.
Germaniyada 1445 - jıl Iogann Guttenberg kitap basıw dáskein kashf etdi. Onıń jańa ashılıwları kitaptı ǵalabalıq tarqalıwina múmkinshilik jarattı. Kitap islep shıǵarıw arzanlashgandan keyin kitaptıń bahası arzanlasdı.
Ózbekstan aymaǵında Xorezmshohlarning Topıraqqal'adagi saraylarına ta'luqli imaratlardıń qazib alınǵan úlgileri, kóp sanlı úy inventarları hám kórkem óner buyımları menen bir qatarda saray arxivı hújjetlerinde eramızdıń III asriga tiyisli basqarıw - xojalıq mazmunı daǵı 80 ga jaqın tekst bar ekenligi anıqlandi. Bul hújjetler teri hám aǵashqa tús penen menen shıraylı sulıw jazıwda pitilgen.
Orta Aziyada kitap islep shıǵarıwda háttetlar xızmetinen keń paydalanılǵan. Kitaplar qolda kóshirilgen. Qolda kóshirilgen kitaplar tekǵana mazmunan, bálki sırtqı kórinisi hám bezegi tárepten da kıtapxanlardıń talap - mútajlikleri hám didiga juwap beriwi, adamlarda ruwxıy hám estetik dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwge xızmet etiwi kerek edi. Sol sebepten da háttetlik ullı kórkem óner dárejesine kóterilgen. Bul elegant kitap jaratıw procesiń misilsiz dárejede quramalı hám salmaǵı túrli qıylı kásip - óner iyeleri miynetiniń málim bir dáste sıyaqlı jıynanishi menen belgilenedi. Sebebi, kitap jaratıw processinde qaǵaz kesetuǵın háttet, musavvir, lavvoh (taxta chizuvchi), túplewshi (muqabashı ) qatnasıw etedi. Áke - babalarimiz tárepinen elegant kitap jaratıwda isletilingen Samarqand, Buxara qaǵazlarınıń hawazası dástan bolǵan. Kitaplardı jaratıwda oǵan túrli qıylı suyıqlıq elementlar hám reńler isletilingen. Kitaptan jaǵımlı hám xosh iyisli iyis penen kelip turıwı ushın júdá sapalı gulob yamasa jupar sıyaǵa qosılıp jazılǵan. Musavvirlar isletetuǵın boyawlarda altın hám gúmis eritpeleri aralastırılǵan, muqavaning gózzal bolıwı ushın charimlardan ustalıq menen paydalanılǵan.
Salmaqli hám mashaqatlı miynetler ornına jaratılǵan hár bir kitaptıń ózi shubhasız úlken bir kórkem óner shıǵarması edi. Bunday kitaplar tiykarınan shohlar, ámirler, xonu sultanlar buyırtpaları tiykarında jaratılǵan hám arnawlı kitapxanalarda izzetlab saqlanǵan.
XIv - XvI ásirlerde elegant kitap hám háttetlik kórkem óneriniń ullı wákilleri ósip jetiwedi. Bular Mir Ali Tabriziy, Abdurahmon Xorezmiy, Sultan Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqalam, Sultan Ali Kúlip turǵan, Halvoiy, Rafiqiy, Mirak Zerger, Behzod, Shoh Jeńimpaz hám basqalardirlar.
1871 - jılı Turkistonda ózbek tilinde chop etilgen dáslepki baspa kitap “Kalendar” dep atalǵan. Bul bir ádewir násiyxatlar hám máslahátlar kiritilgen kalendar bolıp, onı Sh. Ibrohimov dúzgen. Turkiston úlkesinde baspa ádebiyattıń tiykarǵı bólegi litografiya (Toshbosma ) usılında chop etilgen.
Dáslepki litografiya 1874 - jıl Xivada ózbek baspashısı Otajon Abdalov tárepinen ashılǵan hám 1910 - jılǵa shekem iskerlik kórsetken. Áne sol kárxanada 40 ta dóretpe baspa etilgen. Olar arasında ózbek hám shıǵıs ádebiyatı dóretpeleri hám tariyxıy dóretpeler bar. 1883 - jıl basqa bir ózbek baspashısı Esonboy Husanboyev Tashkentte litografiya tashkil etdi. Bul kárxanada dáslepki mártebe Alisher Navaiy “Hamsa”si, 1893 - jılda bolsa ullı shayırdıń “Toplam” eski janirdagi qosıqları kompleksi litografiya usılında chop etildi. 1880 - jıllarda kommerciya maqsetlerin gózlegen jeke litografiyalar payda bóle basladı. Litografiyalarda tiykarınan medreseler hám mektepler ushın zárúr bolǵan sabaqlıqlar hám basqa ádebiyatlar chop etilgen.
Házirgi zamande texnika taraqiyyoti jedellashgan dáwirde kitap islep shıǵarıwdıń túrli quralları hám kitaplardıń hár qıylı formaları payda bolǵan.
Qullası, insaniyat jazıwdı kashf etkenden tap házirgi kunge shekem ózi iyelegen bilimdi keleshek áwladlarǵa qaldırıw ushın kitap sıyaqlı jańa ashılıwdı jaratıp, onı islep shıǵarıwdı rawajlanıwlashtirib barǵan.
Áziz oqıwshılar mine kitap tariyxı haqqında ozmi ko'pmi bilip aldıńiz, al sizdek jaslar qanday kitap tańlaǵanları maqul, ilimiy yamasa kórkem, ko'ngil ochar yamasa detektiv dóretpeler. Insaniyat tájiriybesinen kelip shıǵıp sizge tek paydalı kitap oqıw etiwińizdi so'rardik. Muborak ádislerde aytılǵanı sıyaqlı : Alladan ilmni paydalısın so'ranglar. Paydasızınan panoh tilenglar.
Zero, jaslıqta alınǵan bilim toshga o'yilgan naǵıs kabi bolıp tabıladı. Siz “paydalı ılım qaysılıǵın qanday biliw múmkin?” deysiz. Paydalı ılım bul sizdiń qábiletińiz jetetuǵın, sizdiń ortalıq hám sharayatıńızde ózlestira alatuǵın bilim bolıp tabıladı. Áyne jaslıqta tańlaǵan kásipińizge tiyisli dóretpelerdi oqıǵanıńız maqul. Ruwxıy dárejeńiz tómen bolıp qalmawı ushın jasıńızǵa uyqas penen kórkem dóretpeler da oqıw etip turing. Aytaylik, siz óz ongingizga maqul keletuǵın kitaptı tańladingiz, odan úlkenlew payda alıw, oqıw qılıw qaǵıydaların bilesizbe?
Álbette, oqıw qılıw qaǵıydaların bilseńiz kerek. Kitaptı 30 sm uzaqlıqta tutıp, jaqsı kórsetilgen orında, qáwmetti tik tutqan jaǵdayda oqıw qılıw kerek.
Sizge Deyl Karnegining kitaptan úlkenlew payda alıw boyınsha máslahátların ózińiz oqıtıp atırǵan kitapǵa salıstırǵanda nátiyjeni ámelde qollanıw etiwińizdi usınıs etar edik.
1. Eger siz kitaptan úlkenlew payda olmoqchi bolsańız - bir zárúr shárt, hár qanday qaǵıyda hám usıllardan áhmiyetlilew bir ámeliy talap bar ekenligin esapqa alın. Mabada, bul tiykarǵı talapǵa juwap bere almasańız, ol jaǵdayda kitaplardı úyreniw boyınsha qaǵıydalardıń mıńı da sizge payda bermeydi.
Tilsimli kúshke iye shárt - ne? Mine ol: tereń inta menen oqıw qálewi.
2. Aldın kitaptan ulıwma tásirler alıw maqsetinde onıń hár bir bobiga kóz yugirtirib shıǵıń. Kiyengisiga ótiwden aldın hár qaysı bobni keminde eki retten oqiń.
3. Qolıngizga qızıl qálem yamasa ápiwayı qálem alıp oqiń. Hár qaysı zárúrli pikirdi belgilengenler etiń.
4. Oqıǵan kitaplarıńızdı qaytaldan hár ayda oqılıwından erinbeń. Zero, Beruniy aytqanları sıyaqlı, “tákirarlaw bilimdiń onasidir”.
5. Ózińiz degi ósiwdi hár hápte gúzetib barıń. Qanday qáte etkenińiz, qanday tabısqa eriskenińiz, qanday saboq alǵanıńızdı ózińizden sorap turing.
Bernard Shou aytqan eken: “Eger kisin qandayda zatqa jaysha uyretse, ol hesh zattı ilg'amaydi”. Shou aqsha edi. Úyreniw - bul aktiv process. Ádislerde:
Ílım sıyınıwdan ábzal bolıp tabıladı taqvo dinning ústini bolıp tabıladı. Ílım talap etiw hár bir musulman ushın farz bolıp tabıladı. Ílım izleniwshii ushın hámme zat, hátte teńizdegi balıqlar da istehfor búydesedi.