Aylanaımızda velosiped, avto- mobil hám adamlar júriwin; aspanda qus

Mexanik háreket
Aylanaımızda velosiped, avto- mobil hám adamlar júriwin ; aspanda qus,
vertolyot, samolyot hám raketalar ushıwın
(2-súwret); suwda balıq, akula hám delfinlar
júziwin ; Jer Quyash átirapında, Ay bolsa Jer
átirapında aylanıwın baqlawımız múmkin.
Jismning háreketi belgili nızam -qoi de -
larga boysunadı. Mısalı, ilimpazlar ku-
za tıs nátiyjeleri hasası de aspan dene lari-
dıń qaysı waqıt de fa zo dıń qaysı jayında
bolıwın anıq lay ala dilar. Atap aytqanda, olar
Ay hám Qu jas dıń qa chon tutılıwın al-
dinge sıyınıw den aytıp beriwleri múmkin.
Hár qanday jismning mexanik háreketi
basqa denege salıstırǵanda gúzetiledi.
Mısalı, avtomobil kóshe boyı daǵı de -
raxt yamasa ımaratlarǵa salıstırǵanda, dárya suwı
ernek g'oq lar ga salıstırǵanda, samolyot Jerdegi
jay, aspan dagi bultlarǵa salıstırǵanda awa -
ra kat etedi. Dene háreketi kuza tuv chi-
dıń jaǵdayına qaray túrlishe boladı.
Jismning mexanik háreketi dep,
onıń basqa denelerge salıstırǵanda
keńislikgi jaǵdayınıń waqıt ótiwi
menen ózgeriwine aytıladı.
2-súwret.
Denelerdiń mexanik háreketi

9
I bap. Mexanik háreket haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

Hárekettiń salıstırmalılıǵı
Ádetde, jismning jaǵdayı jerge salıstırǵanda ózgermeytuǵına, ol tınısh turıptı,
deymiz. Tiykarınan, jismning tınısh yamasa háreket jaǵdayı salıstırmalı bolıp tabıladı. Qayiqda otırǵan
adam qayiqqa salıstırǵanda tınısh jaǵdayda bolsa, dárya qirg'og'iga salıstırǵanda
háreketde boladı. Jerdegi barlıq zatlar go'yoki tınısh turǵanǵa uqsaydı.
Lekin olar Jer menen birge Quyash átirapı de aylanadı, yaǵnıy háreketde boladı.
Belgili tezlikte ketip atırǵan poyezd ishinde yurib ketip atırǵan adam vagonga
salıstırǵanda kishi tezlikte háreketlense, sırtdaǵı temiryo'l relsine salıstırǵanda
úlken tezlikte háreketlenip atırǵan boladı. Bul adam tezligi túrli denelerge
salıstırǵanda túrlishe boladı. Basqa deneler bolmasa, jalǵız bir dene tezligi
haqqında qandayda bir fi kr júrgiziw múmkin emes.
Barlıq denelerdiń háreketi salıstırmalı bolıp, olardıń tınısh turıwı
da salıstırmalı bolıp tabıladı.
Sanaq dene
Hárekettiń salıstırmalılıǵın esapqa alıw ushın «sanoq jism» túsinigi
kiritiledi. Mısalı, adam hám avtomobillerdiń háreketi yamasa tınısh
jaǵdayı Jerge salıstırǵanda alınadı. Bul halda Jer - sanaq dene esaplanadı.
Átirapı mizdagi barlıq denelerdiń tınıshlıq jaǵdayı yamasa mexanik háreketi áne
sonday sanaq denelerge salıstırǵanda qaraladı. Eger Jerdiń Quyash átirapı dagi
háreketi qaralayotgan bolsa, Quyash sanaq dene boladı.
Jismning háreketi yamasa tınısh jaǵdayı qaysı denege salıstırǵanda gúzek a-
tileyot gan bolsa, sol dene sanaq dene dep ataladı.
3-suwretde jerge salıstırǵanda 10 m/s tezlik menen ke-
tayotgan platforma ústinde sol jóneliste 1 m/s
tez lik menen ketip atırǵan adam suwretlengen. Bul
adamdıń háreketi ushın platforma sanaq dene dep
alınsa, onıń tezligi 1 m/s boladı. Eger sanaq dene
retinde Jer tańlap alınsa, adamdıń tezligi 11 m/s
boladı (10 m/s + 1 m/s = 11 m/s). Jolda ketip atırǵan avtomobil, poyezd
hám bas qa larning háreketinde sanaq dene retinde Jer sharı ornına onıń
sırtında qo'zg'almas jaǵdayda jaylasqan jay, terek sıyaqlılardı alıw múmkin.
Mısalı, avtomobildiń háreketi jol jaǵasındaǵı terekke salıstırǵanda ku za-
tileip atırǵan bolsa, áyne waqıtta sol terek sanaq dene dep alınadı.
3-súwret.
Platforma ústindegi
adam háreketi salıstırmalı bolıp tabıladı

10
Kinematika tiykarları

Sanaq sisteması
Jismning mexanik háreketi haqqında tolıq ma'lu-
mot beriw kerek bolsın. Mısalı, avtomobil
qalanıń A punktinen B punktine barıwın analiz
qilaylik. Onıń tegisliktegi hara katini ańlatıw
ushın tómendegi usıldan paydalanıwımız múmkin.
Qala kartasın alıp, ol jaǵdayda háreket baslanǵan
A punkt, yaǵnıy sa noq jismni tabamız (4-súwret). Sol

Жазира Тілеукулова, [29.03.21 11:56]

nu q den ótetuǵın Batıstan Shıǵısqa hám Qubla -
den Arqaǵa jónelgen eki masshtabı soqır -
shelekgen kósher ótkeremiz. Bul menen eki ól chamli
koordinatalar sistemasın ónim etemiz. Avtomobil
júrgen kósheler boyınsha sızıq ótkersak, avto mobildiń koordinatalar
basına salıstırǵanda háreket jolı sızılmasın ańlatpalaǵan bólemiz. Endi háreket
dawamında avtomobildiń koordinatalar basına salıstırǵanda qay jerde hám qashan
bol gani anıq kórsetilsa, háreket haqqında tolıq maǵlıwmat berilgen boladı.
Eger ushıw daǵı raketanıń koordinatalarınıń ańlatpalamoqchi bolsaq, onıń
biyiklik boyınsha háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı da kórsetiwimiz
kerek boladı. Bunıń ushın tegisliktegi koordinatalar sistemasında joqarıǵa
jónelgen hám koordinata basınan
ótetuǵın perpendikulyar kósher ot ka za miz.
Nátiyjede úsh ólshemli koordinatalar sistema si ónim bóle di.
Raketanıń háreketin tolıq ańlatıw ushın ush parametr soqır sa tiledi:
1) sanaq dene (bul mısalda Jer sharı olina di);
2) koordinatalar sisteması (koordinata orayı Jer sharında raketa uchgan
orındaǵı noqatqa jaylastırıladı );
3) waqıt sanog'i (raketa ushıw trayektoriyasining belgili bir noqatında
qaysı waqıtta bolǵanı ).
Sanaq dene, oǵan baylanıslı koordinatalar sisteması hám sol
hárekettiń waqıt sanog'i birgelikte sanaq sistemasın tashkil
etedi. Mısalı, «Lasetti» avtomobili uydan shıǵıp, 10 minutda arqa
baǵdarında 8 km aralıqtı basıp ótken bolsın. Bunda «Lasetti»dıń úyde
bolǵan tınısh jaǵdayı da, joldaǵı háreketi da Jerge salıstırǵanda qaraladı.
«Lasetti» ushın Jer qo'zg'almas bolıp, sanaq dene esaplanadı. Shafyor
saatı hám avtomobildiń spidometri járdeminde 10 minut dawamında avtomobil
qansha aralıqtı basıp ótkenin anıqlawı múmkin. Bunda úy - koordinata
4-súwret.
Avtomobil
háreketin eki ólshemli
koor di na tada ańlatıw
y
A
0
B
x

11
I bap. Mexanik háreket haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

bası, odan 8 km alıslaw aralıǵı bolsa koordinata basına salıstırǵanda
basıp ótilgen jol esaplanadı. Bunda «Lasetti»dıń háreketinde Jer -
sanaq dene, úy - koordinata bası, shafyor daǵı saat - jismning háreket
waqtın o'lchaydigan ásbap bolıp tabıladı. Olar birgelikte sanaq sistemasın tashkil
etip, bul háreket haqqındaǵı maǵlıwmatlardı tolıq ańlatıwǵa járdem beredi.
Tayansh túsinikler:
mexanik háreket, hárekettiń salıstırmalılıǵı,
sanaq dene, koordinatalar sisteması, sanaq sisteması.
1. Grek alımı Ptolemey Quyash Jer átirapında aylanadı, dep esaplaǵan. Polshalıq
alım Kopernik bolsa Jer Quyash átirapında aylanadı, degen pikirdi ilgeri súrgen.
Sizdińshe, qaysı alımdıń pikiri tuwrı? Óz pikirińizdi tiykarlab beriń.
2. Bir qıylı bekkemlikke iye bolǵan, pısırılgen eki bir qıylı máyek alamız.
Olardıń bir qıylı táreplerin bir-birine tuwrılap, birinshisin tınısh jaǵdayda tutıp
turamiz hám ekinshisi menen birinshisine soqqı urıw beremiz. Sizdińshe, bunda tınısh
turǵan máyek sinadimi yamasa soqqı urıw bergen máyekpe?
2-§. FAZO vA vAQT
Keńisliktiń sheksizligi
Dunyada ámeldegi bolǵan barlıq zatlar keńislik jaylasqan. Keńislikti
iyelemegen hám keńislikn sırtda bolǵan qandayda-bir da obiekt ámeldegi
emes hám bolıwı da múmkin emes. Basqasha aytqanda, keńislik materiya
menen úzliksiz baylanısqan. Keńislik sheksiz hám shegarasız bolıp tabıladı. Keńislik haqqındaǵı
qıyallarimizni tek matematikalıq kóriniste - sanlar menen ańlatıwımız
múmkin. Sonday eken, aspan deneleri arqasında jáne de uzaq jaylasqan basqa
deneler bar. Biz aspan daǵı juldızlardan tek 3 mıńın kóre
alamız, tek. Jaqtılıq nurı 1 sekundda 300 000 km aralıqtı basıp ótedi.
Sonday tezlikte eń jaqın juldız (centavr) dıń nurı bizge 4 jılda jetip
keledi. Bul aralıqtıń qanshellilik úlkenligin tek esap -kitaplar kórsetedi.
Sol juldızǵa shekem bolǵan aralıqtı esaplab kóreylik:
Berilgen: Formula : Yechilishi:
t =
4 jıl ≈ 126 230 400 s; s = υt. s = 300 000 km/s · 126 230 400 s =
υ = 300 000 km/s. = 37 869 120 000 000 km.
Tabıw kerek: Juwap : s = 37 869 120 000 000 km.
s =?

Жазира Тілеукулова, [29.03.21 11:56]

12
Kinematika tiykarları
Boljaw etip kóreylik. Saatına 1000 km tezlikte uchadigan samolyotda
Jerden sol juldızǵa barıwımız kerek bolsın. Esaplawlar sonı
kórsetedi, bunıń ushın 4300 jıldan kóbirek waqıt dawamında keshe-yu
kunduz toqtamasdan ushıwımız kerek boladı.
Bizge kóringen juldızlar artında taǵı san-sansız juldızlar bar. Keńislik
bir-birine baylanıslı túrde háreket etetuǵın juldızlar sisteması galaktikani
tashkil etedi. Biz eń kúshli ásbaplardan paydalanıwimizga qaramastan,
keńisliktiń kishi bir bóleginigine gúzete alıwımız sebepli, galaktikalarning
anıq sanın anıqlaw qıyın. Ilimpazlar esabına kóre, Quyash sisteması orın
alǵan biziń galaktikamizda 200 den 400 milliardǵa shekem juldız bar ekenligi boljaw
etińip atır. Jaqtılıq tezliginde háreket etilse, galaktikamizning bir shetinen
ekinshi shetine barıw ushın 100 mıń jıl kerek bo'lar eken. Sheksiz
keńislik bolsa 100 den 200 milliardǵa shekem galaktikalar ámeldegi bolıp, hár bir
galaktikada júz milliardlap juldızlar bar dep esaplanıp atır. Eń uzaqta
tabılǵan galaktikaning jibergen nurı bizge derlik 10 milliard jıldan keyin
jetip keledi. Keńisliktiń qanshellilik keńligin oyda sawlelendiriw etip kóriń. Sonday eken,
keńislik sheksiz.
Keńislikti úsh ólshemli koordinatalarda súwretlew
Tegis tuwrı jolda ketip atırǵan avto-
mobil háreketin sızılmada ańlatıw ushın
masshtabı kórsetilgen bir tuwrı sızıq
jetkilikli (5-súwret). Temir joldıń tuwrı chi-
ziqli bólegindegi po yezd dıń háreketin ańlatpa -
lash ga da bir ól cham li koordinata o'qi
kerek. Bunda háreketlenip atırǵan dene oń
yamasa shepke, sonıń menen birge, joqarı yamasa tómenge
háreketlenbegenligi sebepli qosımsha koordinata oqlarına hájet joq,
onıń háreketin bir ól chamli ko ordinatalarda súwretlewdiń ózi jetkilikli.
Tuwrı jolda ketip atırǵan avtomobil patsha rahaga kelgeninde shepke yamasa
ońǵa búklemi, yaǵnıy tuwrı sızıqlı
háreketinen chetla shi mum ashıw. Jer sırtın
úlken bolmaǵan aralıqlarda tegislik dep
alsaq, sol tegis likda adam, velosiped,
avtomobillerdiń awa ra katini súwretlew ushın
eki ólshemli ko ordinata lar ke rak boladı.
Sonday eken, tegislikte jaǵdayı ózgerip atırǵan
jismning háreketin, masa lan, avtomobildiń
5-súwret.
Tuwrı sızıqlı háreketti
bir ólshemli koordinatada súwretlew
x
6 -súwret.
Tegisliktegi háreketti eki
ólshemli koordinatada súwretlew
y
x
o

13
I bap. Mexanik háreket haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

háreketin koordinata lar tegis ligi de tas-
virlash qolay (6 -súwret).
Qus jerde, yaǵnıy tegislikte júriwi,
yamasa aspanda, yaǵnıy keńislik ushıwı
múmkin. Onıń jer dagi háreketin eki
ólshemli, aspan dagi ushıwın bolsa úsh
ólshemli koor dinatada ańlatıw qolay.
Samolyot ushıwı háreket baǵdarına
salıstırǵanda tańlap alınǵan úsh ólshemli
koordinatalar sistemasında suwretlenedi
(7-súwret). Hawa sharınıń aspan daǵı, teńiz haywanlarınıń bolsa suw astındaǵı
háreketin ańlatıw ushın da úsh ólshemli koordinatalar sisteması kerek.
Keńisliktiń tiykarǵı ózgeshelikleri: rasında da, bar ekenligi, materiya
menen ajıralmaytuǵınlıǵı (dunyada keńislik menen baylanıspaǵan bir
da obiekt joq ), sheksizligi, úsh ólshemliligi (barlıq fizikalıq
obiektlerdiń boyı, eni hám bálentligi ámeldegi).
waqtın bir ólshemli koordinatalarda súwretlew
Hár qanday process, waqıya, hádiyse belgili bir mákan (keńislik) hám zaman
(waqıt) de júz boladı. Dene háreketlenedi, yaǵnıy óz jaǵdayın tekǵana
keńislik, bálki waqıt boyınsha da ózgertiredi. waqtın ólshew ushın
tákirarlanıp turıwshı hádiysediń tákirarlanıw dawam etiw waqtınan paydalanıladı.
Má sa lan, Jerdiń óz o'qi átirapında Quyashqa nis batan bir ret aylanıw
waqtın 24 saat dep yamasa Jerdiń Quyash átirapında bir ret aylanıw waqtın
bir jıl dep alıwǵa kelisip alınǵan. Bir jıl 31 556 926 sekundga teń.

Жазира Тілеукулова, [29.03.21 11:56]

Sol sebepli 1 s ótiw dáwiri Jerdiń Quyash átirapında bir ret aylanıw
dáwirdiń 31 556 926 den bir bólegine teń. Házirde waqtın úlken anıqlıqta
o'lchaydigan kvars hám molekulyar saatlar
isletiledi. Olar waqtın sekundning trillionnan
bir bólegishe anıqlıqta ólshewi múmkin. waqıt
ózi bir ólshemli koordinatalarda ańlatılıp,
ol ótken zamannan keleshekke tárep ósip baratuǵın
shama retinde qaraladı (8-súwret).
Deneler háreketin keńislik hám waqıttan ajratgan halda oyda sawlelendiriw etip
bolmaydı. Sonıń ushın da denelerdiń bar ekenligi hám olardıń
háreketleri keńislik hám belgili waqıt dawamında júz boladı, dep qaraladı.
8-súwret.
waqtın bir ólshemli
koordinatada ańlatıw
ótken zaman
házir
keleshek
7-súwret.
Samolyot háreketin úsh
ólshemli koordinatada súwretlew
z
x
y
o

14
Kinematika tiykarları

waqıt hádiyselerdiń izbe-iz ózgeris rejimin hám process-
lar dıń dawam etiw waqtinı ańlatatuǵın fizikalıq shama bolıp tabıladı. waqıt
xalıq aralıq birlikler sisteması (XBS) de sekundlarda olshenedi.
Bizni, tiykarınan, dene keńislikgi jaǵdayınıń waqıtqa baylanıslılıǵı qızıqtiradi.
Tayansh túsinikler:
keńislik, galaktika, waqıt, bir ólshemli koordi-
natada, eki ólshemli koordinatada hám úsh ólshemli koordinatada
ańlatpalanatuǵın háreket, úsh ólshemli koordinata daǵı keńislik.
1. Boljaǵan halda 99 -betdagi maǵlıwmatlardan paydalanıp, samolyotda Jerden Ayǵa
hám Quyashqa barıw ushın qansha waqıt ushıw kerekligini esaplań.
3-§. KINEMATIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI
Mexanikanıń dene háreketin onıń massası jáne onı háreketke
keltiretuǵın sebepler esapqa alınbaǵan halda úyrenetuǵın
bólimine kinematika dep ataladı.
Kinematikanıń tiykarǵı wazıypası denelerdiń qálegen waqıttaǵı ko or dina ta -
larini anıqlawdan ibarat. Dene koordinatalarınıńń waqıtqa baylanıslılıǵı haqqındaǵı
maǵlıwmatlar túrli kóriniste: mısalı, grafik, keste yamasa formula kórinisinde
beriliwi, sonıń menen birge, sózler menen ańlatılıwı múmkin. Bul maǵlıwmatlardı
bilgen halda sol jismning qálegen waqıttaǵı keńislikgi ornı anıq aytıp beriledi.
Bunıń ushın bir qatar jańa túsinikler menen tanısıp alıwımız kerek.
Materiallıq noqat
Uzaqta ketip atırǵan avtomobil forması anıq kórinbeydi, ol júdá kishkene,
hátte noqat bolıp kórinisi múmkin. Tiykarı kishkene qumırsqaǵa mikroskop
arqalı qaraganimizda bolsa ol bahaybat jırtqısh bolıp kórinedi. Denelerdiń
háreketin úyreniwde bir qatar ápiwayılastırıwlardan paydalanamız. Bunday
usıllardan biri
hara kat lanayotgan
dene dıń ólshemlerin esapqa almastan,
onı ko'rilayotgan process yamasa sızılmalarda materiallıq noqat dep alıwdan ibarat.
Arnawlı bir sharayatta ólshemi hám forması esapqa alinbasa de
bolatuǵın dene materiallıq noqat dep ataladı.

15
I bap. Mexanik háreket haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

Uzınlıǵı 4 m bolǵan avtomobildiń 10 km aralıqtı basıp ótiwdegi
háreketin úyreniwde onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Sebebi avto-
mobil basıp ótetuǵın aralıq onıń uzınlıǵınan 2500 ret úlken. Sol
sıyaqlı, samolyottıń uzaq aralıqqa ushıwı qaralayotganda, onı materiallıq
noqat dep esaplaw múmkin. Áyne bir dene bir halda materiallıq noqat dep
qaraladı, basqa halda bolsa onı materiallıq noqat dep qaray bolmaydı. Mısalı,
oqıwshı mektepke bara jat ganida uyidan 1 km aralıqtı basıp o'tsa, bul
háreketde onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Lekin sol oqıwshı úy
ishinde azandaki gimnastika shınıǵıw larini atqarayotganida, onı materiallıq noqat
dep bolmaydı. Kitaptı sumkadan alıp stolga qoyıw procesin suwretde
ańlatıwda kitaptı qaysı tárepi menen qoyǵanligimizni kórsete alamız.
Lekin mektepke alıp ketilip atırǵan kitap sızılmada júdá kishkene noqat
retinde suwretlenedi. Bul halda onı materiallıq noqat dep alıw múmkin.
Materiallıq noqat túsiniginen háreketlenip atırǵan dene ólshemi basıp

Жазира Тілеукулова, [29.03.21 11:56]

ótilgen aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵan haldaǵana emes, bálki analiz
qılınıp atırǵan dene ólshemi oǵan salıstırǵanda qaralayotgan basqa bir denegeshe
bolǵan aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵanında da paydalanıladı. Jer
sharınıń ólshemleri júdá úlken. Lekin Jer planetasınıń Quyash átirapında
aylanıwı úyrenilip atırǵanda, olar arasındaǵı aralıq jáne de úlkenligi sebepli,
Yerni materiallıq noqat dep qaraw múmkin.
Trayektoriya
Dos kaga pormenen chizganda, qorli jolda
avtomobil júrgende, aspan daǵı tas bóle -
gi - meteor atmosferadan ot ganda, olar
ız qal diradi (9 -súwret). Por, avtomobil hám
meteor dıń qaldırǵan izi olardıń awa rakat
trayektori yasi bolıp tabıladı.
Deneler óz hara katida hár mudam da ız
qaldıravermaydi. Mısalı, aspan de uchayot -
gan meteor ız qal dirsa, tramplindan sakrayotgan sportshı bolsa ız qo l dirmay -
di. Sportshı, top, adam, mashina, qus hám samolyotlardıń óz háreketi
dawamında izi kórinbesa-de, olardıń izini úzliksiz sızıq dep oyda sawlelendiriw
qılıw múmkin.
Materiallıq noqattıń óz háreketi dawamında basıp ótken noqatların
birlestiruvchi sızıq háreket trayektoriyasi dep ataladı.
9 -súwret.
Meteor jismning háreket
trayektoriyasi

16
Kinematika tiykarları

Jol hám kóshiw
Dene trayektoriyasini muǵdar tárepten bahalaw ushın fizikalıq shama - jol
qabıl etilgen.
Jismning háreket trayektoriyasi boylap basıp ótken aralıǵı,
trayektoriya uzınlıǵı jol dep ataladı hám s
hárıbi menen belgilenedi.
Joldıń, ulıwma, uzınlıqtıń ólshew birligi etip metr qabıl etilgen.
Onıń úlgisi - etaloni etip Parij daǵı Xalıq aralıq Ólshewler Byurosida
saqlanatuǵın platina-iridiydan tayarlanǵan arnawlı sterjen uzınlıǵı alınǵan.
Birpara jaǵdaylarda jismning basıp ótken jolı emes, bálki ol háreketti qaysı
noqattan baslap, qaysı noqatda toqtatgani áhmiyetlilew bolıp tabıladı.
Dene háreketindegi baslanǵısh hám aqırǵı jaǵdayın tutastiruvchi
jónelisli kesma kóshiw dep ataladı.
Siz kól qirg'og'idagi sógip atırn yurib, A nuq-
den B noqatqa iymek sızıqlı trayektoriya boylap
100 m joldı basıp ótiwińiz múmkin (10 -súwret).
Bunda kóshiw A noqattan B noqatqasha bolǵan
aralıqqa, yaǵnıy 40 m ga teń boladı. Dosıńız
bolsa qayiqda A noqattan B noqatqa tuwrı sızıq
boyınsha júzip o'tsa, trayektoriya hám kóshiw
ústpe-úst túsip, onıń uzınlıǵı 40 m boladı.
Tashkentten Andijanǵa shekem kóshiw 245 km
bolǵanı halda, avtomobil Tashkentten Andijanǵa
barıw ushın 380 km joldı basıp ótedi. Tuwrı sızıqlı háreketde bolsa jol
hám kóshiw bir-birine teń boladı.
Mexanik háreket
Ápiwayılastırıw maqsetinde dene lar háreketi
úsh túrge bo' lib uyreniledi: ilgerilenbe, ay-
lanma hám tebranma. Avtomashinanıń kár pusi
ilgerilen má háreket qilsa, dóńgelekleri ay lan má
háreketlenedi (11-súwret). Motorındaǵı por sh en lari
bolsa teb ranma háreket etedi, deyiw múmkin.
10 -súwret.
Jol hám kóshiw
kóshiw
jol
A
B
11-súwret.
«Matiz»dagi
ilgerilenbe hám aylanba
háreket baǵdarı

17
I bap. Mexanik háreket haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

Ilgerilenbe háreket
Eger dene ilgerilenbe háreket qilsa, onıń
háreketin ańlatıw ushın jismning bir noqatı
háreketin ańlatıw jetkilikli. Mısalı, stol ústi-
dagi kitaptı bir orından basqa jayǵa túrlishe
kóshiriw múmkin (12-súwret). (a) halda onıń
qırları túrlishe háreket etedi. (b) halda kitap
qırlarınıń háreket trayektoriyasi bir qıylı boladı,
yaǵnıy kitaptıń tórtewla qırı trayektori yalarini
ústpe-úst qoyıw múmkin. Kitap dıń ekinshi
haldaǵı háreketi ilgerilenbe háreket ge mısal bóle
aladı. Bunda kitaptıń qırlarigina emes, basqa
qálegen noqatları da bir qıylı háreket etedi.
velosired yamasa motorlı qayiqdagi adam
ilgerilenbe hara kat etedi. Lekin velosiped
dóngelegi hám motor párikleriniń háreketi buǵan mısal bóle almaydı.

Жазира Тілеукулова, [29.03.21 11:56]

Háreket dawamında jismning hámme noqatları birdey ko'chsa,
bunday háreketke ilgerilenbe háreket dep ataladı.
Ilgerilenbe háreket qılıp atırǵan jismning qálegen
eki noqatınan ótkerilgen hár qanday sızıq
ózine ózi parallel túrde kóshedi.
Tepaga kóterileip atırǵan lift, ushıp ketayot gan
samolyot hám raketa ilgerilenbe háreket etedi.
Dem alıw baǵı daǵı shıǵır sebeti aylanba
háreket etedi (13-súwret). Lekin sol menen bir
waqıtta ol ilgerilenbe hara kat da etedi. Sebebi
sebettiń ixti yoriy eki noqatınan ótkerilgen
tuwrı chi ziq óz-ózine parallel túrde kóshedi.
Ilgerilenbe háreket qılıp atırǵan jismning háreketi
úyrenilip atırǵanda, onıń tek bir noqatı
háreketin úyreniw jetkilikli bolıp tabıladı. Sol sebepli ilgeri lanma háreket qılıp atırǵan
jismni materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Ilgerilenbe háreket tuwrı sızıqlı
hám qıysıq sızıqlı bolıwı múmkin.
Dene lar háreketin úsh túrge: ilgerilenbe, aylanba hám tebranma háreketlerge
bo' lish shártli bolıp, bul quramalı háreketlerdi analiz qılıwdı ańsatlashtiradi
hám matematikalıq kóriniste ańlatıw imkaniyatın beredi