1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

6 -Tema : “Ana tilim - joni dilim”.
(21 - oktyabr Ózbek tili mámleket tili mártebein alǵan kunga baǵıshlanadı.)
Derlik barlıq maxluqotda til bar. Ol ıssı -suwıqtı, dám-mazani biluvchi, awqatlanıwda qatnasıw etiwshi aǵza. Adamda bolsa bulardan tısqarı sóylew dawısların ónim etedi, yaǵnıy insannıń sóylew qábileti til arqalı ámelge asadı.
Jer júzinde qansha millet, xalıq, elat, qáwim bolsa, sonsha til bar. Tilsiz xalıq joq. Xalqsiz bolsa til da bolmaydı. Bular egiz túsinikler bolıp tabıladı, birinen birin ayırıp bolmaydı, olardı ayırıp qóyılsa, ikkisi da o'zligini joǵatadı.
Mámleket tili belgileniwi haqqında gápiradigan bolsaq, mámleket tili ádetde úsh jol menen belgilenedi:
a) tariyxıy dástúr tiykarında bul mámleket aymaǵında jasaw etiwshi barlıq xalıqlar ámeldegi tillerden birin umum til dep tán aladılar ; bunday til kóbinese, sol mámleket degi eń iri yamasa húkimran millettiń tili boladı ;
b) húkimet, prezident, parlament yamasa baslıq organlar tárepinen mámlekettiń rásmiy tili dep daǵaza etilgen xalıq aralıq yamasa jáhán tillerinen biri; mámleket shólkemlerinde, húkimet keńselerinde hám rásmiy shólkemlerde, kórsetpege qaray, jazıwmalar tek sol tilde qabıl etiledi yamasa jónetiledi, barlıq ushırasıw, talqılaw, muboxasa, jıynalıs hám sol sıyaqlılar áne sol rásmiy tilde ótkeriledi;
v) mámlekettiń nızam shıǵarıwshı organı tárepinen yamasa mámleket prezidenti tárepinen jámiyet ómiriniń barlıq tarawlarında qollanılıwı kerek dep daǵaza etilgen til.
Shvetsiya, Norvegiya, Angliya, Kanada, Yaponiya, Kitay, AQSh sıyaqlı kópshilik mámleketlerde hesh qaysı til mámleket tili dep daǵaza etilmegen. Lekin áyyemginen olarda mámleket xalqın kóbisin tashkil etiwshilerdiń tili mámleket tili, rásmiy til dep tán alınadı. Ekinshi gruppaǵa («B» gruppaǵa ) kiretuǵın mámleketlikler tiykarınan ótken zaman daǵı koloniyalar bolıp tabıladı (mısalı, Gvineya, Gana, Kongo sıyaqlılar ). Sebebi olardıń hár birinde o'nlab qáwimler ámeldegi bolıp, birinshiden, qáwimlerden birewiniń tilin mámleket tiline aylandırıw ishki tartıs hám óz-ara g'arazga baslawshı bolıwı múmkin, ekinshiden bolsa, qáwim tilleri házirgi zaman talaplarına sózlik hám terminologik tárepinen juwap bermeydiler. Bul mámleketlikler mámleket tili retinde burınǵı kolonizatorlarınıń tilin, mısalı, ingliz yamasa fransuz tilin qabıl etkenler.
Til ásirler dawamında qáliplesedi, rawajlanadı, ısıwlanadı. Hár bir milletti áwele onıń tili arqalı keyin milliy lipası, úrp-ádetine qaray parıqlawımız múmkin. Orıs penen jazıwshısı A. N. Tolstoy: Til millionlarsha áwladlar tárepinen jaratılǵan tiri jon bolıp tabıladı dep tilge haqılı tariyp bergen.
Hár bir millet yamasa elatning milliy tili olardıń pikir almaslaw hám baylanıs quralı, zárúrli rawajlanıw faktorı. Milliy til millet yamasa elatning tariyxan tashkil tabıw processinde qáliplesedi. Milliy til millet yamasa elat menen birgelikte ósip, ózgerip baradı hám málim waqıt ótkennen keyin, jańa áwladlarǵa bir neshe ásir aldınǵı milliy til túsinikli bolmay qaladı. Áne sol sebepten hár bir milliy tillerde eń áyyemgi, hám jańa zaman formaları bar. Milliy til, jaǵdayǵa kóre, milletleraro til, hátte jáhán tili yamasa xalıq aralıq til wazıypasın da orınlawı múmkin. Mısalı, ózbek tili Ózbekstanda jasaw etiwshi turkiyzabon puqaralar ushın milletleraro til bolıp xızmet qılıp atır.
Ózbek tili turkiy tiller shańaraǵına kiredi hám sóylesiwshiler sanı tárepten turk tili hám ozorbayjon tilinen keyin úshinshi orında turadı. Ózbek tili eń áyyemgi turkiy jazba tillerden biri bolıp tabıladı. Házirshe úyrenilgen dereklerge kóre, ol derlik bir yarım mıń jıllıq tariyxga iye.
Házirgi zaman ózbek tili tiykarınan úsh kóriniske iye bolıp, birinshiden, dialektlerden, ekinshiden, ulıwma milliy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilden hám, úshinshiden, olardıń qarıwmasi bolǵan kúndelik janlı baylanıs tilinen tashkil tapqan.
XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, XX ásirdiń 30 - jıllarına shekem ózbek tili jańa zaman ózbek milletiniń tili retinde qáliplesti, óz rawajlanıw jolların anıqlap, rawajlana basladı.
Ókiniw menen aytamız, SSSR Xalıq Komissarlari Soveti hám vKP (b) MKning 1938 - jıl 13 - fevral daǵı «Orıs penen tilin milliy respublikalarda májbúran oqıtıw tuwrısında» sheshimi shıqqannan keyin burınǵı kebiro mámleketinde keń kólemde ruslashtirish siyasatı ámelge asırıldı, ózbek tili turmıstıń tiykarǵı tarawlarınan uyań - aste siqib shıǵarıla baslandı.
Sovet birlespesi dáwirinde ózbek tiline salıstırǵanda húrmetsizlik menen qaralib, ol «xonadon tili» dárejesine túsip qalǵan edi. Sovet kisisin tárbiyalawda ózbek tili milliy úrp-ádetler menen birgelikte eskilik faktorı dep shetke surildi.
Orıs penen jazıwshısı A. N. Tolstoyning til tuwrısındaǵı taǵı bir hikmeti yodimga tústi:
Til - millettiń kewili. Til ideya, sezim, oylawdıń janlı sáwlelengeni bolıp tabıladı.
Tilimizde yaǵnıy sóylewishimizda, biz mudami ne haqqında sóylemeylik qanday sóz dizbegi isletmaylik óz ruwxıylıqimizni hákis penen ettiremiz. Biz ongimizda qáliplesken sezimlerdi, túrli ideyalarımizni bul sózlerge bay tilimiz bolmaǵanda qanday ańlatpalardik? Álbette turmısıńızde sóyley almaytuǵın insanlardı kórgensiz, geyde baylanısde da bolǵansız. Adam qaysı jaǵdayda bolmaydıin ana tili menen birge boladı.
Qansha kóp tildi bilseńiz, sonsha jaqsı. Biraq adam ana tilinde oylaw etedi, ana tilinde tús penen kóredi, ana tilinde yig'laydi... Ólim aldından onasini ana tilinde joqlaydı.
Ótkir Hoshimov.
Zalım basqarıw princpı dáwirinde biz óz tilimizdi esten shıǵarıp, orıs penen tilin úyreniwge, ol jaǵdayda baylanısde bolıwdı biliwi ushın millet perzentleri orıs penen tilinde sabaq beretuǵın mekteplerge, gruppalarǵa hám jámáátlerge milletdoshlarimiz tárepinen jaylastırılǵan. Ullı adibimiz Abdulla Avloniy «Turkiy gúlistan yoxud etika» shıǵarmasında sonday deydi: «Hár bir millettiń bar ekenin kórsetedurgan oyinai turmısı til hám ádebiyat bolıp tabıladı. Milliy tildi yuqatmak millettiń ruhini yuqatmakdur. Bizge na boldı? Babalarimiz jolınan shıǵıp kettik, «yaxshi qushningdan olguncha jaman úyingni qıdır»-demishlar. Babalarimiz jetiwgen hám jaratqan múqaddes til hám ádebiyatmızǵa hesh kemlik etpes. Óz úyimizni qıdırsak hám axtarsak, joǵalganlarini da tabamız «Joǵalsa joǵalsin, ózi basımga tar edi»,- dep Ovrupo qalpog'ini kiyip, kúlki bo'lmak zor ayıp hám uyatdur.
Shayırımız Abdulla Oripov «Ana tilimga» qosıqında :
Mıń jıllarkim, búlbil sózi
Ózgermeydi, pútin bárháma.
Biraq bıyshara totınıń holi
Ózgelerge eliklew bárháma.
Ana tilim, sen barsan, buljıtpastan
Búlbil kuyin qosıqǵa solaman.
Sen joǵalǵan kúniń, shubhasız,
Men da totı bolıp qalaman... óz tilin unutpay onı abaylap, saqlap kiyatırǵan xalıqlardı búlbilge, óz tilin esten shıǵarıp, ózge tillerde sóylesiwchilarni totına salıstırıwlaydı. Totın jaǵdayındaǵı xalıqlar, zomona zayliga qaray óz tillerin geyde ol geyde bul millet tiline almastırıp turıwlarına belgi etken.
Sovet birlespesiniń sońǵı jıllarında 1989 - jıl 21 - oktyabrda ózbek xalqiniń ásirlik ármanı ámelge asdı. Ózbek tili - mámleket tili dep belgileniwi haqqında nızam qabıl etildi. Bul sáneden baslap Ózbekstanda mámleket hújjetleri, ilimiy ánjumanlar, jay atları rásmiy ózbek tilinde júritiletuǵın boldı. 1995 - jıl 21 - dekabrde «Mámleket tili haqqında»gi Nızamnıń jańa redakciyası ámelge kirgizildi hám «Ana tili bayramı» kúni dep daǵaza etildi. Konstituciyamızdıń 4 - statyasında tómendegi qaǵıydalar bekkemlengen: «Ózbekstan Respublikasınıń mámleket tili ózbek tili bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası óz aymaǵında jasaw etiwshi barlıq millet hám xaliqlardiń tilleri, úrp - ádetleri hám dástúrleri húrmet etiliwin támiyinleydi, olardıń rawajlanıwı ushın sharayat jaratadi». Puqaralarǵa mámleket tilin oqıtıw biypul ámelge asıriladı.