1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

4-Tema : “Erkinlik hám ıntızam”.
Anıq erkin adam kim?
Óz intaları hám ózgelerdiń biymánilik
háweslerine qul bolmaǵan kisigine erkin bolıp tabıladı.
F. N. Glinka
Erkinlik hám ıntızam, bul túsiniklerdi hár bir kisi túrlishe talqin etedi, yaǵnıy erkinlik degende ayırım kisiler óziniń barlıq minnetlerden, juwapkershiliklerden ozodligini anglasa, ıntızam dep, ózine salıstırǵanda basqalardıń juwapkershilik menen jaqınlawın túsiniwedi. Kimdir bul pikirlerdi biykar etiwi múmkin biraq hár insannıń qaysı bolıp tabıladı dárejede kewilinde sonday oy - hayollar kechsa ajabmas. Nemis penen alımı Lyudveg Berne: «Erkinlikti jaqsı kórmeytuǵın adam joq, biraq haqıyqatshıl adam onı barlıq ushın, naxaq bolsa tek ózi ushın talap etedi» degen edi. Jámiyette ayırım insanlardıń perzentlerin erkalab, olardıń qálew - tileklerin ámelge asırıwda, jámiettiiń túrli nızam qaǵıydaların buzushi, pisand etpesligi sıyaqlı jaǵdaylar ushırasıp turatuǵın haqıyqat bolıp tabıladı. «Tek ladanlarǵana beboshlikni erkinlik deydilar» anıqlama bergen edi áyyemgi dúnya tariyxchilaridan biri Tatsit. Beboshlik menen erkinliktiń úlken ayırmashılıǵı bar.
“Beboshlik - bul hesh bir nızam qaǵıydaǵa ámel etpeslik, etika normalarına ámel etpeslik yamasa olardı pisand etpeslik” diya ápiwayı etip tariyplew múmkin. Italyan tariyxchisi Karlo Juzeppe Bottaning erkinlik haqqında haqılı tariyp bergen tómendegi sózlerin aytıp ótiw kerek: «Erkinlik - barlıq ushın ádil hám teń bolǵan jámiyet nızamlarına basdan oxir iyiwmay ámel etiwden bólek zat emes»
Álbette, kisiler ortasındaǵı munasábetler erkinshegi etika -ádep normaları, diniy isenimler hám mámleket tárepinen ornatılǵan nızam -qaǵıydalar tiykarında tártipke solinadi. XX - asrga kelip rawajlanıw sol dárejede ósdiki, keleside jáhán boyınsha ulıwma bolǵan túrli shólkemler dúzılıwdı, deklaratsiyalar, paktlar, islep shıǵilıwın talap etdi. Sonday deklaratsiyalardan biri «Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasi»bolıp tabıladı. Bul deklaratsiya dúnyadaǵı barlıq insanlardıń teń hám erkin ekenliklerinen dárek beretuǵın hújjet bolıp tabıladı. «Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasi»dıń birinshi statyasında :
«Hámme adamlar óz salawatı hám de huqıqları boyınsha erkin hám teń bolıp tuwıladılar... » dep belgilep qoyılǵan. Ózbekstan Respublikası 1991 - jıl 30 - sentyabrde «Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyasi»ni rásmiy túrde tán aldı.
Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında hám nızamlarda birinshi náwbette insanlardıń erkinshegi, teń huqıqlarǵa iye ekenligi belgilengen. Konstituciyamızda shaxs mápi onıń erkinlikleri, jámiyet hám mámleket máplerine salıstırǵanda ústin turatuǵınlı belgilep qoyılǵan. Qomusimizning 2-statyasında «Mámleket xalıq erk-ıqrarın ańlatpa etip, onıń máplerine xızmet etedi. Mámleket shólkemleri hám lawazımlı shaxslar jámiyet hám puqaralar aldında juwapkerli» delingen bolsa, 18 - elementda «Ózbekstan Respublikasında barlıq puqaralar bir qıylı huqıq hám erkinliklerge iye bolıp, jinsi, ırqı, milleti, tili, dini, social kelip shıǵıwı, ıqtıqatı, shaxsı hám social poziciya'idan qatań názer, nızam aldında teńdirlar. Jeńillikler tek nızam menen belgilep qóyıladı hám de social ádalat principlerine uyqas penen bolıwı shárt» dep qatań bekkemlengen. Mine sol qaǵıydalar Ózbekstan mámleketiniń bas penen iskerlik kriteryaın belgilegen bolıp, teń, erkin puqaralıq jámiyeti qurıwda programmaulamal bolıp xızmet qılıp atır. Konstituciyamızda Ózbekstan puqaralarina huqıq hám erkinlikleri atqarılıw tarawları boyınsha úsh túrge bólinedi:
Birinshi: Jeke huqıq hám erkinlikler ( vII bap, 24-31- elementlar )
Ekinshi: Siyasiy huqıqlar ( vIII bap, 32-35- elementlar )
Úshinshi: Ekonomikalıq hám social huqıqlar (IX bap, 36 -42- elementlar )
Konstituciyamızdıń 20 - statyasında «Puqaralar óz huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwda basqa adamlardıń mámleket hám jámiettiiń nızamlı mápleri, huqıqları hám erkinliklerine ziyan etkazmasliklari shárt» dep aytıp ótken. Sonday eken, hár birewimiz óz huqıq hám erkinliklerimiz sóylew, dem alıw, bilim alıw, ıqtıqat erkinshegi, turar -jay tańlaw sıyaqlılardı ámelge asırıwda menmenlikke jol qo'ymasligimiz talap etiledi. Konstituciyamızdıń 29 - statyasında : «Hár kim pikirlew, sóz hám ıqtıqat erkinshegi huqıqına iye. Hár kim ózi qálegen informaciyanı izlew, alıw hám onı tarqatıw huqıqına iye, ámeldegi konstituciyalıq basqarıw princpına qarsı qaratılǵan informaciya hám nızam menen belgilengen basqa sheklewler bunnan tısqarı bolıp tabıladı.
Pikir júrgiziw hám onı ańlatıw erkinshegi tek mámleket siri hám basqa sırlarǵa tiyisli bolǵan táǵdirdagina nızam menen shekleniwi múmkin» dep ataladı.
Sóylew hám pikirlew menen insan jer júzindegi basqa barodlardan parq etedi. Insanlar bolsa bilim dárejesi, dúnyaǵa kóz qarası keńligi menen bir-birine salıstırǵanda parıq etedi.
Insanlar pikirlerin bayan etıwde ózgelerdiń ózligine, sha'niga salawatına tegadigan dárejede sóylewleri múmkin emes. Tap sonıń menen birge, mámlekettiń sırları, xızmet sırları hám áskeriy sırlardı ashiq jarıya etiw da múmkin emes.
Bunday sırlardıń ashılıwı mámleket máplerine, qawipsizligine, rawajlanıwına salıstırǵanda úlken zálel alıp keliw qáwpin vujudga keltiredi. Nemis penen adibi Klaudius penen Mattias penen erkinlikke bergen tariypi tuwrı bolıp tabıladı. Ol sonday degen: «Erkinlik - ózgelerge zıyan jetkezmay turıp, barlıq zatlardı ete alıw huqıqıdir».
Konstituciyamızda puqaralardıń erkinlikleri mámleket tárepinen qorǵawı kepillik berilgenligi belgilengen. 19 - elementda sonday dep ataladı : «Ózbekstan Respublikasınıń puqarası hám mámleket bir-birine salıstırǵanda bolǵan huqıqları hám minnetleri menen baylanıslılar. Puqaralardıń Konstitutsiya hám nızamlarda bekkemlenip qoyılǵan huqıq hám erkinlikleri qol qatılmas esaplanadı, olardan sud sheshimisiz juda etiwge yamasa sheklep qoyıwǵa hesh kim haqılı emes» dep qatań bekkemlengen. Milliy ǵárezsizlik ideologiyamızda shaxs erkinshegi ideyası bar. Óz aqsha -huqıqın teńiytuǵın, áyne waqıtta óz máplerin mámleket hám xalıq mápleri menen uyqaslashtiradigan insanǵana milliy ideyamız principlerıni tuwrı bahalay aladı.
Huqıqıy demokratiyalıq jámiyet júzege keliw jetip atırǵan ekenbiz álbette erkinlik degen túsinikti nızamlarǵa ámel qılıw dep túsiniw tuwrı bo'lar edi. Zero, fransuz filosofi Sharl Lui Montesening «Erkinlik nızam jol qoyǵan barlıq zatlardı ete biliw huqıqıdir» degen haqılı mulohozasi házirde biz qurıp atırǵan jámiettiiń hár bir aǵzasın erkinlikke nızam noqatı názerinen jaqınlaw kerekligin talap etedi.
Erkinlik degen túsinik menen yonma - qaptal ıntızam degen túsinik da birge yuradi. Íntızam kim ushın bolıp tabıladı oǵada áhmiyetli túsinik bolsa, kimga bolıp tabıladı ózi izzetlegen túsiniklerden keyinde turıwshı túsinik bolıp tabıladı. Qattı ıntızam ornatılǵan Iskandar Zulqarnay armiyası, Chingizxon, Ámir Temur hám Suvorov komandirlik etken armiyalar dúnyanıń eń qúdiretli mámleketlerin ózlerine bo'ysundirishgan. Oyshıllar insan kámallıqqa jetiwinde on tórtew qaǵıydaǵa ámel etiwi kerekligini o'qtirishgan. Usılardan biri ıntızam bolıp tabıladı. Olar: «Kisi óz jumıs penen hám ámellerin málim tártip - qaǵıyda tiykarında ámelge asırıwı kerek. Eger kisi bir kúnlik iskerligi dawamında óz maqsetin anıq etip, háreket etpese hesh zatqa erise almaydı. Hár kúni uyqı aldından bir kúnde etken jumısların eslab, tabıs hám kemshiliklerdi analiz etiw hám de ertangi kúnde ámelge asırıw kerek bolǵan islerdi joybarlaw aqli raso kisiniń ishidir» deyiwgen. Hár birewimiz óz maqsetimizni anıq etip, ózimiz joba dúzgen halda kúnlik iskerligimizni ámelge asırıwımız talap etiledi.
Ózbek xalqiniń ardaqlı adibilari da erkinlik hám ıntızam haqqında óz qarawların bildiriwgen. Dáwirmiz oyshıllarınan biri Ótkir Hoshimov bul temaǵa tiyisli óz qarawların «Dápter xoshiyasidagi jazıwlar» shıǵarmasında ańlatpalaǵan. Ol:
«Insan tábiyaatı sol: hámme erkni árman etedi. Hámme azatlıqqa ıntıladı. Shunaqa-g'oy.... Hesh oylap kórgenmisiz? Ne ushın Jer kurrasi óz o'qi átirapında nuqo'l bir tárepke qaray aylanadı? Búgin bir tárepke, erteń basqa tárepke aylansa, ne bolar edi?
Ne ushın Jer óz o'qi átirapında 24 saatta bir aylanadı? Búgin 24 saatta, erteń 30 saatta aylansa ne boladı?
Ne ushın Jay Quyash átirapın 365 kunu, 6 saatta bir ret aylanıp shıǵadı? Bir jıl 365 kunu, 6 saatta, ekinshi jılı 200 kúnde aylansa ne bolar edi?
Ne ushın Jer kurrasi hár jılı 22 - iyunda Quyashqa eń jaqın aralıqqa baradı, 22 - dekabrde Quyashdan eń uzaq aralıqqa ketedi? Sonda da kereginen artıq jaqın barmaydı, kereginen artıq uzaq da ketpeydi?
Bul nızamlardı, anıqrog'i nizamlıqlardı kim jaratqan? Alla emespe?
Insan bolsa Allanıń bandasi emespe?
Mutloq erkni árman qılıw Tangriga da huwısh kelmeydi... Tangri jámi tirilik dúnyasın oǵada anıq bir ıntızam menen háreketlantirib qoyıpdı. Biz bolsa mine sol ıntızam menen háreketlenip atırǵan dúnyada yashay atırmız hám óz kózimiz menen kórip, guwası bolıp, ıntızamdıń mevasidan payda alıp atırmız.