1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Adgeziya, 
ya‘ni hujayralarning bir-
biriga va o‗stiriluvchi qurilma devorlariga, aralashtirish uskunalari yuzasiga va 
turli datchik tizimlariga yopishib qolishi jarayon samaradorligini sezilarli 
kamaytiradi. O‗stirish muhiti yuza qavatida hujayralar moddalar almashinuvi 
mahsuloti hisoblangan oqsil va polisaxarid molekulalarining yig‗ilishi hisobiga 
ko‗pik hosil bo‗ladi. Bu ko‗pik tarkibida hujayralar to‗planishidan esa qattiq 
qobiq ko‗rinishidagi qatlam yuzaga keladi. Bu esa aralashtirish jarayoniga 
salbiy ta‘sir ko‗rsatadi, natijada hujayralarning nobud bo‗lishiga olib kelishi 
mumkin. O‗simlik hujayralari mikroorganizm hujayralariga nisbatan fiziologik 
metobolizm jadalligi sust borishi bilan xarakterlanadi. Shuningdek o‗simlik 
hujayralarining generatsiya davri, ya‘ni ikkiga bo‗linish davri oralig‗ida o‗tgan 
vaqt qiymatiga ko‗ra mikroorganizmlarga nisbatan 60-100 marotaba farqqa 
ega. O‗stirish muhitida hujayralaralarning proliferatsiyasi 50-60% dan oshmay-
di. Bu qayd etilgan ko‗rsatkichlarning barchasi hujayralarni davriy o‗stirish 
tizimlariga taalluqli hisoblanadi. Hujayralar davomiy tarzda o‗stirilgan tizim-
larda muhit sterilligini ta‘minlash masalasi ham texnik jihatdan muhim 
ahamiyatga ega hisoblanadi.
Hujayralarni o‗stirishda, davomiy ravishda o‗stirish usuli keng miqyosda 
qo‗llaniladi. Bu usul nisbatan oddiy hisoblanib, hujayralar suspenzion muhitda 

---

21 
ikkilamchi metabolitlar olish maqsadida o‗stiriladi. O‗simlik hujayralari 
tomonidan ikkilamchi metabolit sifatida ishlab chiqarilgan moddalar tibbiyot-
da, pardoz - andoz sanoatida, o‗simlikshunoslik va shu kabi ko‗plab sohalarda 
ishlatiladi. Bularga alkaloidlar, terpenoidlar, glikozidlar, polifenollar, polisa-
xaridlar, efir moylari, turli xil pigmentlar, antikanserogen moddalar (ptotetsin, 
xarringtonin), peptidlar (fitovirus ingibitorlari) kabi moddalar misol bo‗ladi. 
Hozirgi kunda dunyo miqyosida yuzdan ortiq o‗simlik turi biosintetik jarayon-
larda keng ishlatiladi. Bu kabi o‗simlik turlari ichida jenshen, rauvolfiya, 
agava, mak kabi bir qator qimmatbaho mahsulot olinuvchi turlar mavjud.
Olingan ikkilamchi metabolitlar o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Hujayralar-
ni o‗stirish muhitida bo‗linish va ikkilamchi metabolitlar hosil bo‗lishi jarayonlari 
vaqt bo‗yicha ma‘lum bir aniqlikda amalga oshadi. Masalan, hujayralarning 
o‗sish, susayishi va barqarorlik fazalarida ikkilamchi meta-bolitlar hosil bo‗lish 
jarayoni kuchayadi. Ammo bir qator alkaloidalar o‗simlik hujayralarining ekspo-
nensial o‗sish fazasida sintezlanadi. Bu kabi jarayon qonun-yatlarini chuqur 
o‗rganish o‗z navbatida jarayon mahsuldorligini boshqarish imkonini beradi. 
Hujayralarning o‗sishini susaytiruvchi moddalar ta‘sirida ikkilamchi metabolitlar 
sintezi kuchayishi kuzatiladi. Spetsifik ta‘sirga ega bo‗lmagan stress omillar 
hujayralar rivojlanishining eksponensial bosqichida ta‘sir ettirilganda, bevosita 
ikkilamchi metabolitlar hosil bo‗lishi ko‗payganligi aniqlangan. Shuningdek, 
bunday ta‘sir ettiriluvchi omillar hujayrada kechuvchi birlamchi metabolitlar 
sinteziga ham ta‘sir etishini e‘tibordan chetda qoldirmaslik kerak.