1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

In vitro sharoitida belgilarning regeneratsiyasida genetik tizimning 
o‘rnini quyidagilarda ko‘rish mumkin:
1. Xromosomalarning ma’lum bir yelkasining tushirib qoldirilishi ta’si-
rida regenerantlar vujudga kelishi susayadi. Masalan, Triticum timopheevii 
o‘simlik hujayralarini o‘stirishda At xromosoma genomida yelkaning yo‘qo-
lishi natijasida regenerantlar vujudga kelishi susayadi.
2. Gibridlash orqali kallus to‘qimasi regeneratsiyasi samaradorligini 
oshirish imkoniyati mavjud.
3. Genlar ekspressiyasini turli darajada ta’minlovchi ozuqa muhitlari-
dan foydalanish orqali regeneratsiya jarayonidagi o‘zgarishlarni tekshirish.

---

16 
4. Genetik asosda belgilarning idora qilinishini o‘rganish, masalan 
kallus to‘qimasi hosil bo‘lishi darajasi, kallus to‘qimasida morfogenez tezligi 
kabilar bug‘doy o‘simligida dominant holatda va to‘liq dominant bo‘lmagan 
holatda, ya’ni epistaz tipida amalga oshadi. 
Bitta genetik tizim orqali barcha belgilarning idora qilinishi, ya‘ni epis-
taz, nisbatan baraqaror ko‗rinishda amalga oshadi, dominantlik holatida irsiy-
lanishi genotipga bog‗liq holatda amalga oshadi. Shuni ham qayd etish kerakki, 
kallus to‗qimasi yuzaga kelishi va o‗simlik regeneratsiya jarayoni o‗rtasida 
kuchli darajada bog‗liqlik mavjud emas. Yа‘ni bu xususiyatlar hujayrada turli 
xil genetik mexanizmlar asosida boshqarilishi mumkin. Hujayralarni o‗stirish-
da variabellik xususiyati umumiy qonuniyat hisoblanadi. Hujayralarning mor-
fogenez xususiyati yadroning holatiga ham sezilarli darajada bog‗liq. Odatda 
ozuqa muhitida o‗stirilayotgan hujayralar diploid holatda bo‗ladi. Shunday 
qilib, in vitro sharoitida morfogenez jarayoni induksiyasi hujayra va to‗qima-
larda geterogenlikni yuzaga keltirish orqali ta‘minlanadi. Kallus to‗qimasida 
hujayralarga ko‗rsatiladigan geterogenlikni yuzaga keltiruvchi har qanday 
ta‘sir natijasida differensiatsiya jarayoni va shakl o‗zgarishlari yuzaga keladi. 
Bu qonuniyatni bug‗doy, makkajo‗xori o‗simliklari kallus to‗qimalarini kosmik 
sharoitda o‗stirilgan tajribalar ham isbotlaydi. Bu tajribalar 1994 yilda M. Ka-
rabayev ishlarida qayd etilgan. Kosmik uchish sharoitida ekstrimal (noqulay) 
sharoitga nisbatan o‗simlik hujayralari ikki xil javob reaksiyasini ko‗rsatadi:
1. Eta ya‘ni moslashish bosqichi bo‗lib, bu davr 10-12 kunga cho‗ziladi. 
Bu vaqtda hujayralarning hayotchanlik xususiyati susayishi va sezilarli miqdor-
da kamayishi bilan xarakterlanadi. Bunda stress ta‘sirga nisbatan chidamli 
hujayralar soni ortadi.
2. Ikkinchi bosqichda hujayralar bo‗linishi, taqsimlanishi populyatsiya 
bo‗yicha o‗zgaradi. Shuningdek ozuqa muhiti tarkibida moddalarning gradiy-
ent qiymati va hujayralar hayotiy mahsulotlari qiymati o‗zgaradi. Kosmik uchi-
sh vaqtiga bog‗liq bo‗lmagan holatda hujayralarning strukturaviy rivojlanishi, 
differensiatsiya, embriogenez va o‗simlik regeneratsiyasi jarayonlari kosmik 
sharoitda susayadi. Bunga sabab kosmik sharoitda hujayralarning nomuvofiq 
tarzda taqsimlanishi, hujayralararo aloqaning kamayishi deb taxmin qilinadi. 
Bu olingan natijalarning tahlili gravitatsiya kuchining o‗simlik hujayralarini 
o‗stirish jarayoniga ta‘siri kuchli ekanligidan dalolat beradi.