1. Олти бўғинли механимзни лойихалаш

3. Siljish diagrammasini qurish.

SHunindek diagrammani yana bir marta grafikaviy integrallab, siljish diagrammasini chiza­miz (3-shakl, v). SHunda S va ordinata masshtablari teng bo‘lishi uchun H₁ = OA₁= 57,2 mm qilib olish kerak.

So‘ngra va diagrammalari ordinata o‘qlarining masshtab koeffitsientlari ni hisoblab topamiz.

4. DIAGRAMMA MASSHTABLARINI ANIQLASH

Turtkich siljish diagrammasi ordinata o‘qining masshtabi quyidagi formuladan aniqlanadi:

bu erda —siljish diagrammasi ordinatasining maksimal qiymati, mm.

Tezlik analogining ordinata masshtabi:

Tezlanish analogining ordinata masshtabi:

SHundan keyin ordinatalar o‘qining chizig‘iy tezligi va urinma tezlanishi masshtabi ni aniqlaymiz. Nazariy me­xanika kursidan ma’lumki, yo‘lning burilish burchagi bo‘yicha birinchi xosilasi chizig‘iy tezlik ordinatasiga proporsional bo‘ladi, ya’ni:

bundan

kelib chiqadi. Demak, chizig‘iy tezlikning ordinata masshtabi

bo‘ladi, bu erda kulachokning burchagiy tezligi.

CHizig‘iy tezlanishning ordinata masshtabi quyidagicha aniqlanadi.

Abssissa o‘qiga joylashuvchi burchakning masshtab koeffitsientini aniqlaymiz:

- radianda xisoblaganimizda:

- graduslarda xisoblaganimizda:

Bu erda: L ning qiymatini quyidagicha qabul qilish tavsiya etiladi.

L=120, 180, 240, 300, 360mm.

2.3. KULACHOKNING MINIMAL RADIUSINI ANIQLASH

Grafikaviy usulda va larning diagrammalarida o‘zgaruvchi burchakni yo‘qotib, diagrammasini chizamiz (53-shakl, g). Buning uchun ning to‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasini chizib, uning ordinatalar o‘qiga turtkichning siljishi S ni va abssissalar o‘qiga tezlik analogi ni qo‘yamiz. Bunda diagram-
masinint qutbiy oraligi N₁ ni hisoblashda tezlik masshtabi ni siljish masshtabi ga teng qilib olish kerak

Silljish diagrammasidagi 1—1, 2—2, 3—3,... abssissa bo‘linmalariga tegishli ordinata qiymatlarini gorizontal chiziqlar bilan diagrammasiga ko‘chiramiz. SHu bo‘linmalarga tegishli tezlik analogi bo‘lgan ning diagrammasidan 1 —1', 2 — 2', 3 — 3' ordinatalarini yordamchi chizma vositasida 45° ga burib (53-shakl, g), yangi diagrammaning. — abssissalari o‘qiga ko‘chiramiz. Belgilangan 1°, 2°, 3°, ... nuqtalar sillik chiziq bilan birlashtiriladi. Xosil bo‘lgan egri chiziqning chap va o‘ng tomonlariga berilgan bosim burchagi = 30° bo‘yicha urinmalar o‘t-kazamiz.

Grafikning OS ordinatalar o‘qining davomida kesishuv nuqtasi O_k ni aniqlaymiz. Bu urinma chiziqlar bilan chegaralangan yuza (shtrixlangan qism) kulachokning aylanish markazini geometrik urinlarini bildiradi. Kulachokning aylanish markazi O_k ni olamiz. O nuqtani diagrammasining koordinatalar boshi 0 bilan birlashtirib, aksial kulachokning minimal radiusini ko‘rsatuvchi kesmani ola­miz. U holda, bo‘ladi. Agar turtkichning siljish chizig‘i yo‘nalishi kulachokning ay­lanish markazi O_k dan e oralikda o‘tsa, kulachokning minimal radiusi quyidagicha aniqlanadi. Ekssentrisitet e ning mas-shtabdagi qiymati quyidagicha aniqlanadi:

Bu kesmani kulachokning aylanishi bo‘yicha OS to‘g‘ri chiziq­ning o‘ng tomonida punktir to‘g‘ri chiziq bilan belgilaymiz. Uni urinma chiziq bilan kesishguncha davom ettirib, dezaksial kulachokning markazi O'_k ni aniqlaymiz. Kulachokning minimal radiusi bo‘ladi.

2.4. TURTKICH ROLIGINING RADIUSINI ANIQLASH

Kulachok profilining eyilishini va oliy kinematikaviy juftning ishqalanishini kamaytirish uchun etaklanuvchi zvenoga rolik o‘rnatiladi.

Rolikning o‘lchamlari kulachok yasashda, uning profil chiziqlarining o‘zaro kesishmaslik sharti va boshka shartlarga binoan va qilib olinadi (bu erda — kulachok markaziy profilining minimal egrilik radiusi). Bu ikki ifoda yordamida rolikning radiusini hisoblab topamiz. Uning kichik qiymati qabul qilinadi. Kulachok profilining minimal egrilik radiusini aniqlash uchun kulachok markaziy profilining egrilik radiusi eng kichik bo‘lgan qismi tanlanadi. SHu kism minimal radiusining markazi topiladi.

Buning uchun egrilik radiusi qidirilayotgan profil no‘q-tasi profilning shu nuqtaga yaqin ung va chap nuqtalari bilan tutashtirib, yoyning vatari o‘tkaziladi. So‘ngra vatarlar urta-sidan tik chiziqlar o‘tkazilib, ularning kesishuv nuqtasi belgilanadi (53-shakl, d). Ana shu nuqta egrilik radiusi-ning markazi bo‘ladi.

Aksial kulachokli mexanizmlar roliklarining radiusini quyidagicha hisoblab topiladi:

, m,

hisoblab topilgan bu radiuslarning eng kichigi, ya’ni g_r ,m qabo‘l qilinadi.

2.5. XAQIQIY KULACHOK PROFILINI CHIZISH

Kulachokning markaziy profili bo‘yicha rolikning markazini aniqlab,

,mm

radiusli bir necha aylana chiziladi va bu aylanalarning chekka nuqtalari tutashtirilib, kulachokning haqiqiy profili xosil qilinadi.

3.Тишли механизмни лойихалаш

3.1. TISHLI MEXANIZMLARNING KINEMATIK ANALIZI

Zvenolari tishli g‘ildiraklardan iborat mexanizm tishli mexanizm, deyiladi. Ikkita tishli g‘ildirak va stoykadan tuzilgan oddiy tishli mexanizm tishli uzatma deb ataladi. Tish­li uzatmalar bir valdan ikkinchi valga harakat (tezlik), kuch va burovchi moment uzatish uchun xizmat qiladi. Ular avtomo­bil va traktor, qishlok xo‘jalik va qurilish mashinalarida, metall kesish stanoklarida, o‘lchash asboblari va hisoblash mashi­nalarida va boshqa mexanizmlarda ishlatiladi. Uzatmada quyidagi afzallik va kamchiliklar bo‘ladi. Uzatmalarning afzalligi:

1) katta tezlik va nagruzkada ishlash xususiyati yuqori va keng, 2) gabarit o‘lchamlari kichik, 3) chidamliligi yuqori, 4) foydali



11.1-rasm

iщ koeffitsienti yuqori, 5) podshipnik hamda vallarga tushadigan nagruzka boshqa uzatmalardagiga nisbatan kam, 6) uzatish nisbati o‘zgarmas, 7) ishlatilishi oddiy, 8) tuzilishi ixcham, 9) ishqalanishga bo‘ladigan sarf kam, 10) talab qilingan tezlikni hosil qilish mumkin, 11) ishonchli ishlaydi.

Uzatmalarning kamchiliklari: 1) mexanizmlarni yig‘ish va tayyorlash aniqligiga qo‘yilgan talablar yuqori, 2) katta tezlikda shovqin bilan ishlaydi, 3) tayyorlanish usuli nisbatan murakkab, 4) uzatish nisbatini bepog‘ona o‘zgartirib bo‘lmaydi, 5) g‘ildiraklar aniq tayyorlanmasa, katta zarb kuchlari va tebranishlar paydo bo‘ladi.

Uzatmalar vazifasiga ko‘ra kuch, tezlik va hisoblash turlariga bo‘linadi. Tishli uzatmaning tishlari kam g‘ildiragi shesternya deb, tishlari ko‘pi esa tishli g‘ildirak deb ataladi.

3.2. Tishli g‘ildiraklarning asosiy geometrik parametrlarini aniqlash.

1. Korreksiyalangan tishli g‘ildirakni loyixalash.

1. 
   Tishli g‘ildiraklarning markazlari orasidagi masofani aniqlash:
   

Ushbu formulani aniqlash uchun X₁ va X₂ siljish koeffitsienti qiymatlarini aniqlash kerak bo‘ladi.

3-jadval

siljish koeffitsientlari

Z2	Z1
	12			15			18			22			28
	X1	X2	X1		X2	X1		X2	X1		X2	X1		X2	X1		X2
18	0,57	0,25	0,64		0,29	0,72		0,34	-		-	-		-	-		-
22	0,62	0,28	0,73		0,32	0,81		0,38	0,95		0,39	-		-	-		-
28	0,7	0,26	0,79		0,35	0,89		0,38	1,04		0,4	1,26		0,42	-		-
34	0,76	0,22	0,83		0,34	0,93		0,37	1,08		0,38	1,3		0,36	1,38		0,34
42	0,75	0,21	0,92		0,32	1,02		0,36	1,18		0,38	1,24		0,31	1,31		0,27
50	0,58	0,16	0,97		0,31	1,05		0,36	1,22		0,42	0,22		0,25	1,25		0,2

4-jadval

K1		11	13	15	18	21	24	27	30
K2		0,75	1,0	1,3	1,79	2,35	2,94	3,6	4,3
K1		32	34	36	38	40	42	44	46
K2		4,78	5,27	5,8	6,32	6,86	7,44	8,01	8,59

Keltirilgan jadval yordamida X_1, X_2., K_1, K₂ va quyidagicha tanlaymiz:

Masalan: Z₁=18 va Z₂=40 bulsin. U xolda 3-jadvaldan X₁=1,02 , X₂=1,02 kabul kilamiz.

4-jadvaldan foydalanib bulsa, u xolda

K₂=3,6 va K₂¹=4,3 aniыlanadi va kuyidagi formula yordamida siljishni tenglashtirish koeffitsienti aniklanadi.

Formulalar uchun koeffitsientlarni aniqlab olganimizdan so‘ng, tishli g‘ildirakning qolgan parametrlarini aniqlaymiz:

1. 
   Tishning balndligini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:
   

2. 
   Bo‘luvchi aylana diametrlari quyidagicha aniqlanadi:
   

;

;

3. 
   Boshlang‘ich aylan diametri:
   

;

:

4. 
   Tish uchi diametri quyidagicha aniqlanadi:
   

5. 
   Tish tubi diametrini quyidagicha aniqlanadi:
   

6. 
   Tishning bo‘luvchi aylanasi bo‘yicha tishning enini aniqlash quyidagi formula yordamida bajariladi:
   

7. 
   Tish yuzasining egrilik radiusini aniqlash formulasi:
   

8. 
   tishli uzatma shesternya va g‘ildiragining sifat ko‘rsatgichini aniqlaymiz:
   

1. 
   Qoplash koeffitsientini aniqlash:
   

2. 
   Tishning sirpanish koeffitsientini aniqlash:
   

;

3. 
   bosim koeffitsienti quyidagicha aniqlaymiz:
   

;

4. 
   Kontaktda bo‘ladigan tish yuzasining kontakt kuchlanishi quyidagicha aniqlanadi:
   

12.2Normal tishli g‘ildirakning asosiy geometrik parametrlari quyidagicha aniqlanadi.

1. Tishlar soni yi\indisi.

=

2. SHesternya va \ildirak tishlar soni.

; =

butun songa aylantirilsin va tish tubi kesilishini oldini olish uchun va =

3. Xakikiy uzatish soni

=

4. Asosiy geometrik kursatkichlari.

1) buluvchi diametrlar

5) chukkilar aylanasi diametri

6) Tish tubi diametri

7) Gildirak eni.