2.3. Фан, ихтирочилик ва технологиялар трансферини ривожлантириш ва инновацион фаолиятни молиялаштириш тизимини такомиллаштириш. Жамият келажаги - бу билимлар ва инновациялар жамияти. Замонавий университетнинг бош функцияси – инноваторларни тайёрлаш. Тадбиркорликнинг муҳим шакли – фан, таълим ва маданият интеграцияси асосидаги билимга асосланган тадбиркорлик ҳисобланади. Шу боис бугунги кунда интеллектуал тадбиркор концепцияси яратилмоқда.
Юқори сифатли таълим хизматларига замонавий шароитда фақатгина профессор-ўқитувчиларнинг нафақат таълим жараёнидаги балки илмий, маслаҳат ва инновацион фаолиятдаги фаол иштироклари ҳисобига эришилади. Бизда фаннинг фундаментал ва амалий тадқиқотларга бўлиниши тушунчаси илдиз отган ҳолда “соф фан” нинг тадбиркорлик фаолияти имкониятлари деярли мавжуд бўлмаган.
Тадбиркорлик университети аввало, амалий тадқиқотларга ва инновацияларни яратишга йўналтирилганлиги сабабли унда фаолият юритувчи профессор-ўқитувчилардан назарий масалалар доирасидан чиқиш ва муваффақиятли корпорациялар ва мамлакатларнинг реал стратегияларини ва амалиётини ўрганишлари талаб этилади. Бозор иқтисодиёти ривожланишида илмий фаолиятнинг инновацион салоҳияти устувор эҳтиёжлардан ҳисобланади. Тадбиркорлик университети шуниси билан фарқланадики, ғоялар ва тадқиқот натижалари маҳсулотларда ва хизматларда ўз аксини топади. Тадбикорлик университетидаги илмий тадқиқот йўналишлари ўз навбатида иккита, яъни муҳандислик-техник ва ижтимоий-гуманитарга бўлиш мумкин.
Асосийси бундай университетларда ўқитувчилар ва талабалар учун яратувчан инновацион-тадбиркорлик атмосферасини пайдо қилиш лозим. Фаннинг пулга айланиши борасида тасдиқлар мавжуд. Инновация – билимнинг катта пулларга айланишини англатади. Бу борада биздаги муаммо – билимнинг пулга айланмаслиги. Шу сабабли бугунги кунда барча даражалардаги бошқарувчиларнинг инновацион ва лойиҳали дастаклардан фойдалана оладиган, инновацион фикрлайдиган янги турини тайёрлаш масаласи кун тартибида турибди. Бунинг ечими янги институт – “профессор-тадбиркор” (фаундерлар) клубини яратиш ҳисобланади. Шунингдек, текин маслаҳатлар ташкил этиш, бизнес модуллар ва семинарларни, тренинг дастурларини ташкил этиш, фанлараро акселаторлар жамоасини шакллантириш каби вазифаларни ҳал этиш лозим бўлади.
Тадбиркорлик университетлари корпорациялар ва бизнес билан ўзаро муносабатларни кенгайтиришга интилмоқда ҳамда технологияларни тижоратлаштириш ҳамкорликнинг янги турларидан бирига айланмоқда. Тадқиқот ўтказишда кўпинча бизнес ва университетлар ўз олдига турли хил мақсадларни қўядилар: тадқиқотлар натижаси ва ундан қўшимча фойда олиш имконияти бизнес учун муҳимдир; университет илмий изланишларнинг сифатига, уни жамоатчилик ва талабалар томонидан қабул қилинишига ва натижаларни даромад олишдан кўра ўқув жараёнида қўллаш имкониятига кўпроқ эътибор беради. Тадқиқот мақсадларидаги тафовут ва технологияларни тижоратлаштириш истаги йўқлиги баъзи университетларнинг тадбиркорлик моделига ўтишига имкон бермайди, аммо, университетлар ва бизнес ўртасидаги ҳамкорлик юзага келганда, жараённинг иккала иштирокчилари ўзаро ҳамкорликдан катта фойда олишади, улардан бири технологияни муваффақиятли тижоратлаштиришдир. Технологияларни тижоратлаштириш моделларини ўрганишга ўтишдан олдин, асосий назарий тушунчаларнинг таърифи берилиши керак. Кўпинча "технология" атамаси техник билимлар ва "моддий объектларни ишлаб чиқаришга имкон берадиган янги самарали ва иқтисодий ишлаб чиқариш жараёнлари" тўғрисидаги маълумотларга асосланган билим ёки интеллектуал фаолият натижаси (ИФН)[36]. Технологияларни тижоратлаштириш жараёнида учрайдиган иккинчи муҳим атама бу "инновация"лар бўлиб, улар 1912 йилда Ж.Шумпетер томонидан "янги комбинациялар ва ривожланишнинг ўзгариши" сифатида қуйидаги ҳолатларда аниқланган: янги бозорни очиш, янги маҳсулотнинг пайдо бўлиши, янги ишлаб чиқариш усулини жорий этиш, янги хомашё манбасини ишлаб чиқиш, янги ташкилий тузилмани жорий этиш[37]. Инновацияларнинг пайдо бўлиши жараёни иккита асосий ёндашувга асосланади: технологияни ривожлантиришга асосланган ва бозор эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Р.Ротвелл инновацион менежментнинг ҳаётий циклининг бешта моделини таклиф қилди, аммо уларнинг барчаси битта компания ичида инновацияларни яратишга асосланган ва тадқиқот ташкилотлари билан ҳамкорлик қилишни талаб қилмайди[38].
2003 йилда Г.Чесбронинг "Очиқ инновациялар. Технологияларни яратиш ва ундан фойдаланишнинг янги усули "инновацияларни яратишнинг янги модели -"очиқ инновациялар", бу тадқиқот харажатларини камайтириш ва инновацияларнинг ҳаётий цикли давомида юзага келадиган хатарларни сезиларли даражада камайтиришга имкон беради. Г.Чесбро томонидан аниқланган очиқ инновация моделининг асосий хусусиятлари[39]:
– бошқа соҳалар ва компаниялардан истеъдодли одамларни янада ҳар томонлама ва тажрибали жамоани жалб қилиш учун жалб қилиш; – ташкилотнинг тадқиқотларидан фойда олиш учун уни ўзингиз ўтказишингиз шарт эмас; – бозорда пайдо бўлиш тезлигига эмас, балки бизнес моделини яратишга кўпроқ эътибор берилади; – нафақат янги ғояларнинг пайдо бўлиши, балки уларни ташқи муҳитда излаш ҳам содир бўлади; – ташкилотлар интеллектуал мулк ҳуқуқларини сотиш ва таъминлаш орқали технологияларни оммавий тижоратлаштиришга интилишади; – тегишли интеллектуал мулк компанияси бозорда пайдо бўлганда, компания уни ўз фойдаланиши учун сотиб олади. Инновацияларни яратиш учун янги моделнинг пайдо бўлиши туфайли компанияларнинг шерик тармоғи сезиларли даражада кенгаймоқда, яратилган инновациялар ва потенциал тижорат муваффақиятли технологиялар сони сезиларли даражада ошмоқда. Очиқ инновациялар, саноат ва университетларнинг ўзаро ҳамкорлиги мумкин бўлганда, компаниялар университетларга тижоратлаштириш учун мавжуд бўлган янги технологиялар ва янгиликларни излашда, шунингдек янги истиқболли ишчиларни излашда мурожаат қила бошлайдилар. Университетлар ва бизнес биргаликда яратган инновацияларнинг ҳаётий цикллари ҳақида гапирганда, биз қуйидаги босқичларни ажратишимиз мумкин: – Асосий (фундаментал) тадқиқотлар – бу аниқ амалий ёки тижорий мақсадларсиз (фан учун фан) экспериментал ёки назарий тадқиқотлар. Ушбу турдаги тадқиқотлар бизнес учун алоҳида қизиқиш уйғотмайди, чунки бу жуда қийин ёки молиявий фойда олишнинг иложи йўқ. – Амалий тадқиқотлар - "техник ва ижтимоий муаммоларни амалий ҳал этишга қаратилган илмий тадқиқотлар"[40] . Ушбу турдаги тадқиқот амалий иш муаммоларини (бизнеснинг амалий масалаларини) ҳал қилиш учун қўлланилиши мумкин. – Тажриба-конструкторлик ишлари (ТКИ) - бу “техник шартларга мувофиқ янги маҳсулот турини яратишда бажариладиган маҳсулотнинг намунаси учун конструкторлик ва технологик ҳужжатларни ишлаб чиқиш бўйича ишлар мажмуи”[41]. Ушбу турдаги иш университетлар ва бизнеснинг инновацион ҳамкорлигида устунлик қилади. Бизнес-тузилмаларнинг тадбиркорлик таълими ривожланишидаги иштироки кадрлар тайёрлаш соҳасида университетлар билан уларнинг ўзаро фаол хатти-ҳаракатлари орқали аниқланади; ИТИ ва ИТТКИ олиб бориш соҳасида; инновацияларни ишлаб чиқиш ва тижоратлаштириш; фан ва инновацияларни доимий ва тизимли равишда молиялаштиришда. Шундай қилиб, тадбиркорлик университетларининг асосий мезонлари - яратилган стартаплар, улар томонидан яратилган иш ўринлари, инновацион инфратузилманинг мавжудлигидан иборат бўлиши лозим. Тижоратлаштириш қачонки ишланган технология мавжуд бўлганида, илмий тадқиқот ишлари тугалланганида ва маълум бир маҳсулот ёки хизмат тижорат мижозлари томонидан баҳоланган ва уларнинг синовларидан ўтган ҳолда бошланади. 2.7- расмда кўрсатилганидек, иқтисодий муносабатларнинг бозор модели шароитида таълим бозори ва илмий хизматлар ривожланишида ва ўқув муассаси рақобатбардошлигининг кучайишида ўқув адабиётларини яратиш, патентларни сотиш, “ноу-хау”, илмий ишланмалар муҳим рол ўйнайди. Бундай фаолиятнинг мақсади – эҳтиёжларни бир мунча самарали қондириш: шахсларни – таълимда; таълим муассасини – унинг профессор-ўқитувчилари ва ходимларининг яшаш шароитлари ва ривожланишида, юқори даражада мутахассисларни тайёрлашда; жамиятда – шахсий ва ителлектуал салоҳиятни яхлит кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда[42].
