1-мавзу: Ўзбекистон республикасида илмий ва инновацион фаолиятни

2.3-расм. Стратегик бошқарувга ўтиш.
Бугунги жаҳон иқтисодиётида рўй бераётган кескин рақобатчилик шароитида университетнинг узоқ муддатли фаолият юритишини стратегик тасаввур этиш ва аниқлаш ва истиқболли фаолият турларини белгилаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Тадбиркорлик университетга йўналтирилган миссиялар бошқа миссия турлари билан ҳам аниқланади.
Шундай қилиб, биз университет 3.0 модели жамоавий бўлиб, ўрта асрлар ва тадқиқот университетларининг энг яхши томонларини ўз ичига олади ва университетнинг асосий функцияларига университетда билимларни тижоратлаштириш ва тадбиркорликни ривожлантириш вазифасини қўшади деган хулосага келишимиз мумкин.
Охирги йилларда дунё миқёсидаги (глобал) муаммоларга дуч келаётган классик университетнинг ҳолати тўғрисида пессимистик ташхис қўйган биринчи тадқиқотчилардан бири ўтган асрнинг 90-йиллари ўрталарида нашр этилган машҳур "Вайроналар университети" китобининг муаллифи Б.Ридингс эди. "Таълим ва фан маъбади"ни модернизация қилиш муқаррар эканлиги маълум бўлди. Бунинг натижаси янги авлод университетларининг пайдо бўлиши, уларнинг мақсади ва вазифаларининг сезиларли даражада кенгайиши эди.
Ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб, илгари жамият томонидан тан олинган университет маҳсулотларининг ўзини ўзи қадрлаши уларнинг ижтимоий фойдалилигига, ижтимоий аҳамиятлилигига йўл очиб беради, бу эса университетнинг асосий тадбирларидан бирига айланади. Мухторият институтидан у ижтимоий "ижтимоий хизмат кўрсатиш станцияси" вазифасини эгаллаб, ижтимоий фаол муассасага айлантирилди. У университет томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотларга нисбатан жамиятнинг эҳтиёжларини тез ва самарали равишда қондириш учун ишлаб чиқилган.
Ижтимоий мажбурият университет мақсадидаги туб ўзгаришларга олиб келган асосий сабабга айланди. Ижтимоий ўзгаришларнинг тўла ҳуқуқли муаллифи бўлиш ва жамият тузилишининг қабул қилинган аниқ тарихий тамойилларига мувофиқ равишда жамият ишларида қатнашиш учун янги имкониятлар яратиб, унинг субъективлиги чегараларини кенгайтирди. Бундай ҳолда, бу билим иқтисодиёти, унда университет фақат ўзи ишлаб чиқарадиган маҳсулотнинг товар-пул алмашинуви асосида жамият билан ўзаро муносабатда бўлиши мумкин. Кўрсатиб ўтилган ўзаро алоқалар жуда хилма-хил бўлиб, унинг таркибий қисмларининг йиғиндисида университетнинг янги деб аталадиган учинчи миссиясини ташкил қилади. Иккита анъанавий - таълим ва илмий билан бир қаторда, бу Ғарбда ХХ асрнинг охирида бошланган учинчи авлод университетларининг ажралмас қисми (U 3.0).
Анъанавий университетларнинг тадбиркорлик институтларига айланиши уларнинг ички институционал муҳитидаги ўзгаришларни англатади. Ушбу ўзгаришларнинг умумий моҳияти университетни бошқаришдир. Унинг моҳияти университет 3.0 ни бошқариш асоси сифатида иқтисодиётнинг хусусий секторига хос бўлган мафкуралар, усуллар ва амалиётдан фойдаланишдир. Университет бошқаруви ишлаб чиқарилган ўқув маҳсулотларини максимал даражада тижоратлаштиришга, университетни молиявий, моддий, кадрлар билан таъминлаш манбаларини излашга, тадбиркорлик миссиясини ривожлантиришга қаратилган^[28].
Учинчи авлод университетининг шаклланиши ва унинг мақсади илмий адабиётларда қизғин муҳокама қилинади. Асосий оҳангни экономоцентрик (бошқарув, технологик, иқтисодий) муҳокамалар тарафдорлари белгилайди, унга кўра Гумболдт типидаги университетни U 3.0 га айлантириш сабаби ижтимоий-иқтисодий вазиятнинг қайтариб бўлмайдиган кучи. Шу нуқтаи назардан, Университет 3.0 нинг мақсади умуман таълим ва илмий миссияларни ўз ичига олган бўлиб, асосан сервелистик тарзида изоҳланади: жамиятнинг ҳозирги долзарб амалий эҳтиёжларини қондириш, унинг жорий манфаатларини қондириш, жамиятнинг тарихан вақтинча талабларига жавоб бериш. Шундай қилиб, университетнинг мавжудлиги иккинчи даражали табиат, унумдорлик ва унинг ижтимоий-иқтисодий муҳитига тўғридан-тўғри боғлиқлик мақоми берилади, унинг анъанавий пойдеворлари - бепул таълим ва мустақил илмий изланишлар дахлсизлиги шубҳа остига олинади, яъни асрлар давомида шаклланган университетнинг ўзига хослиги йўқ қилинади.
Ушбу талқин нимани англатади? Ўзларининг idée fxe ғояси билан, яъни ҳаммани ва барчани "иқтисод қилиш" ва университетни бозор ва истеъмолчиларнинг ҳаёти гарови ҳолатига тушириб, уни ижтимоий хизматнинг ролидан бошқа нарса билан чеклайдиган экономоцентрик суҳбатларнинг чекланиши ҳақида? Ёки ҳақиқатан ҳам университетнинг тарихий йўқолиб кетиш тенденцияси - инсониятнинг буюк ижтимоий-маданий ихтироси билан боғлиқми? Ёки бу мунозаралар ўтиш давридаги университетнинг "болалик касаллиги"ни қайд этади ва бу муаммони енгиб, охир-оқибат янгиланган шаклда ўз шахсиятининг хусусиятларини қайта тиклай оладими?
Ушбу саволлар экспертлар ҳамжамиятининг кун тартибида доимий равишда пайдо бўлиб келмоқда, улар нафақат танқидий мавзуларга айланган экономоцентрик нуқтаи назаридан, балки турлича нуқтаи назарлардан ҳам ҳар томонлама муҳокамага муҳтож^[29]. Университет 3.0 нинг сервелистик талқинларидан узоқлашишга уринишлар қилинмоқда. Шундай қилиб, яқинда русча таржимада³⁴ чоп этилган фундаментал асарда унинг муаллифи Й.Виссема U 3.0 вазифасини ҳозирги ижтимоий сўровларга хизмат кўрсатиш воситаси сифатида эмас, балки янги шароитда университетнинг ички суверен (мустақил) вазифаларини ҳал қилиш усули сифатида изоҳлайди^[30]. Худди шундай позицияни Европа Иттифоқининг узлуксиз таълим дастури доирасидаги Европа университетларининг ҳамкорлиги натижаларини сарҳисоб қиладиган ҳисобот муаллифлари ҳам таъкидлашади^[31].
Учинчи миссиянинг талқинлари юз беради, бу унинг экономоцентрик талқинини мутлақо рад этади. "Сиз келажакнинг муаммоларига назар ташлаганингизда, 3.0 модели бу бошланғич (стартап) инкубатор модели эмаслигини тушунасиз", дейди О.В.Хархордин. "Гарвард университети ректори Дрю Фаустнинг сўзларига қарасак, унинг фикрига кўра Гарвард буюкдир, чунки улар Гейтс сингари одамларни ишлаб чиқаришгани учун эмас, балки у маданиятни қўриқчиси ва ҳаётнинг маъносини ишлаб чиқарувчиси бўлгани учундир"^[32] .
Умуман олганда, жамият ва иқтисодиётнинг ривожланиши билан университетлар функцияларининг ривожланиш жараёнлари ҳам маълум бир тенденцияларга эга бўлган ҳолда вақт ўтиши билан улар ўзгариб ва такомиллашиб борган ва бу ҳолат ҳозир ҳам давом этмоқда.