«shajarayi turk»dan

Muqimiy lirikasi
Muqimiy merosining katta qismini g'azal, murabba va mu- xammaslar tashkil etadi. Shoirning juda ko'p g'azallari uning tirikligidayoq qo'shiq qilib kuylangan. Ma'rifatchi shoir she'rlarida go'zal insoniy tuyg'ular yoqimli va tushunarli ifodalangani uchun xalq orasida tez yoyilardi. Muqimiy she'rlarida Mamajon makay, Nizomxon, Farzincha, Ismoil naychi singari o'z davrining taniqli san'atkorlarini tilga oladi. Muqimiy ijodi san'atkor zamondoshlari
Turdi Farog'iy

■ (XVII asr o 'rta/ari - 1699/1700)

llayoti va ijodi Turdi Farog'iy Buxoro adabiy

muhitining yirik namoyandalaridan I l>ni«lir. Turdining taijimai holiga oid ma'lumot juda kam. U XVII 1 ii Mil.i yashab, taxminan 1699 yoki 1700-yilda vafot etgan. Slioirning iiiuri ashtarxoniylar sulolasidan 1640-yili Buxoro taxtiga o'tirgan [ Nmlir Muhammadxon, 1645-yili xon etib ko'tarilgan Abdulaziz- huii. 1680-yili hokimiyatni qo'lga kiritgan Subhonqulixon saltanati I jliivrida kechgan. Turdi yashagan asrda Markaziy Osiyo uch I Minlikka bo'lingan, xonlar, beklar, ota-o'g'ilu og'a-inilarorasidagi ii hki nizolar avjiga mingan, mamlakat va millat parokandalik I lliimda inqirozga yuz tutgan edi. Turdining hayoti va ijodi ana liimday jangu jadallar jarayonida, ijtimoiy-madaniy muhitning lii'.likun bir pallasida o'tgan.

Nodir Muhammad Xorazm istilosiga kirishgan paytda, o'zining iluvlati sarhadlaridagi Yuz urug'i vakiilari Boqibiy boshchiligida \o'jandda isyon ko'tardilar. Nodir Muhammad isyonni bostirish iicliun to'ng'ich o'g'li Abdulazizni yubordi. Boqibiy va boshqa Yuz [ Urug'i a'yonlari Xo'jandga kelgan Abdulaziz bilan til topishib, uni l>odshoh etib ko'tardilar. Abdulazizxon Yuz isyonchilari ishtirokida oV otasiga qarshi yurish qildi va Buxoro taxtini zabt etdi. O'sha yillari Turdi Yuz urug'ining nufuzli namoyandalaridan edi. Abdulazizning shaxsiyati hamda uning saltanatni egallashi Turdida katta umidvorlik uyg'otdi. G'alabadan ruhlangan shoir o'zi orzu rtgan davlat boshlig'i fazilatlarini Abdulaziz sha'niga shoyon bitadi:

Shoh Abdulaziza bo'ldi jahonbonlig' xatm, Ahdi shohanshahiyu fursati xoqonlig' xatm, Shar'i insofu karampcslialig'u xonlig' xatm, Rasmi dodu ravishoyini musulmonlig' xatm, Yaxshi ot yetti alam arsayi davri ofoq.

Turdi orzulagan «jahonbonlig'», «insofu karampeshalig'», ♦rasmi dodu ravishoyini musulmonlig'* fazilatlari Abdulaziz

siymosi va faoliyatidan ayon bo'la qolmaydi. Aksincha, shajaraviy I kurash keskinlashadi, mulku millat daraxti ichidan chiriy boshlaydi. I Avvaliga, Subhonqulixon otasi Nodir Muhammadxon bilan birga | akasi Abdulazizxonga qarshi jang qiladi. Orada Subhonqulixon akasi Qutlug' sultonni qatl etadi va ota-o'g'il ittifoqidan putur I ketadi. Keyin Abdulazizxon va Subhonqulixon ittifoq tuzib, otaga I qarshi kurashadilar. O'g'illari dastidan Eronga jo'nab, bir qadar ] kuchlanib, Balxni egallagan Nodir Muhammad baribir farzand- I lari zabtiga bas kelolmay, taxtu baxtga etak silkib, Makkayi mu- I karramaga qochib qutuladi. lindi Abdulaziz bilan Subhonquli bir 1 saltanat sarhadiga sig'may qoladi. Subhonquli xonadonining eng I yaxshi farzandi, o'n ming misrali she'riyatidan «Devon» tuzgan I jiyani Qosim Sultonni qatl eltiradi. Subhonquli Balxda o'ttiz yildan I ortiq hukmronlik qiladi. Bu yillar mobaynida u doimo Buxoroni akasi bilan talashib-tortishadi. Xiva xonlari va Ba!x o'rtasida ham 1 doimo qirg'inbarot unishlar bo'lib turadi. 1680-yili Abdulazizxon | saltanatidan umidini uzadi, tarki diyoretib, Madinayi munawaraga 1 jo'naydi. Shundan keyin ham Subhonqulixon Buxoro va Balxda 1 yana yigirma to'rt yil hukm suradi.

Turdining murakkab hayoti va ijodi sahifalarini mana ] shunday mojarolar dog'lab o'tdi. U Rahimbiy va Oqbo'tabiy 1 kabi hukmdorlarni ham ko'rdi. Ulardan ham o'ziga, yurtiga, I millatiga najot istab, osoyishtalik, adolat, fuqaroparvarlik, 1 himmat, saxovat so'radi. Ammo sarson-sargardonlikdan o'zga 1 farog'at ko'rmadi, armondayu darmonda ketdi.

Shoirning she'riyati yalpisiga isyonkor ijtimoiy ruh kasb etishiga 1 uning davroni sabab bo'ldi. Slie'riyatining norozilik nidolari, afsus- I nadomatlar, qaqshatqich hajvu fosh ctish uslubi bilan yo'g'rilishiga 1 uning alamzadaligi va armoni sabab bo'ldi. Shoirning amalda ] janggohga aylanganjamiyatda ko'rgan-kechirganlarining bari she'r- ] larida timsoliy tarzda muhrlandi. Uning hayoti haqida ma'lumot saqlanmagan bo'lsa-da, she'rlari mutolaasidan shoir siymosi va ] hasbi holi xususida yetarli tasawur hosil qilish mumkin.

Turdi Farog'iyning ijtimoiy-madaniy muhitda tutgan o'rni, j adabiy mavqei va qudrati haqida uning quyidagi she'ri yaqqol tasawur uyg'ota oladi:

Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman,

Kclturan amvojg'a bahri talotum Turdiman.

Qirq, yuz, ming aqrabolar etdilar mandin nufur.