«shajarayi turk»dan

Muhabbat lirikasi. Ko'p asrlik badiiy tafakkur tajribalarini o'zida mujassam etgan o'zbek mumtoz adabiyotining so'nggi vakili sifatida Komil o'z ijodida an'anaviy ishqiy mavzuni aks ettirishga ham keng o'rin bergan. Shoirning muhabbat lirikasida, garchi, an'anaviy tarzda oshiqning iztiroblari, hijron azobi, sadoqat lazzati, ag'yorlarga qilingan o'rinsiz marhamat singari holatlar aks ettirilgan bo'lsa-da, muallifning davr bilan aloqasi yaqqol sezilib turadi. „ Mango qilma, ey mohi oliyjanob" satri bilan boslilanadigan g'a- zalida Komilning muhabbat domidagi oshiq holatini tasvirlash mahorati qanchalik yuqori ekanligi namoyon bo'ladi. Shoir she'rning har baytida ifodalanishi ko'zda tutilgan asosiy ma'noni aks ettiruvchi so'zni takrorlash yo'li bilan alohida bir satr holiga keltiradi. Bu usul g'azalda ko'zda tutilayotgan asosiy ruhiy holatga e'tibor tortadi. G'azal matla"sida:

Mango qilma, ey mohi oliyjanob,

Itob-u , itob-u, itob-u, itob

deya ma'shuqadan qiynamaslikni iltijo qilgan oshiq ruhiy holatining darajasi baytdan baytga ortib, kayfiyat tarangligi yuksalib boraveradi. Boshlanmada yordan qiynamaslikni o'tingan oshiq she'rning ikkinchi baytidayoq bu holatning hamishalik („mudom") ekanligini ta'kidlaydi:

Erur ishqing o'tig'a ko'nglum mudom

Kabob-u, kabob-u, kabob-u, kabob.

G'azalning keyingi baytlarida ham iltijo davom etaveradi. Boz ustiga, uning darajasi yuksalib boradi. Oshiq o'tinchlari chegara bilmaydi. U huzuriga kelgan ma'shuqadan oldin:

„Chu kelding, ketarmen deb qilma ko'b

Shitob-u, shitob-u, shitob-u, shitob", —

deya munojot qilsa, keyingi baytda uning jamoliga boqqanda ,Niqob-u, niqob-u, niqob-u, niqob " solmaslikni iltimos qiladi.

Oshiq — o'ziga yarasha o'ychil shaxs. Shuning uchun ham yorning jamoliga yetishish haqidagina o'ylab qololmaydi. U dunyoning nobopligi, adolatsizlikning kuchi, odamlar o'rtasidagi munosa- batlarning chigalligi haqida mulohaza yuritadi. Bu mushohadalar oshiqni unchalik ham ko'ngilli bo'lmagan xulosalarga olib keladi:

Binoyi jahon bordur suv uza

Hubob-u, hubob-u, hubob-u, hubob.

Shoir dunyo bor ekan, yaxshilik bilan yomonlik, go'zallik bilan xunuklik, suv bilan ko'pik borligidan shu tariqa norozilanadi. U ma'shuqani ham ana shundan ogohlantiradi. Chunki qulay va foydali ko'ringan narsalarning ko'pi luibob, ya'ni ko'pik singari omonat. Omonat narsaga ishonch kishini xarob qilishi hech gap emas:

Ango ko'b ko'ngul qo'ymakim, bo'lg'ay-o'q

Xarob-u, xarob-u. xarob-u, xarob.

Shuning uchun ham shoir bugungi kundan mag'rurlanib ketmaslik kerakligini ta'kidlab:

Sango bo'lsa ham oy-u kun qilma faxr,

Rikob-ul, rikob-u, rikob-u, rikob

deydi. Chunki dunyo moli o'limtik kabi haromdir, unga intilgan kimsa esa, albatta, „gilob"ga, ya'ni suv-u tuproqqa aylanadi. Ifodaning yengilligi, takror san'atidan ustalik bilan foydala- nilganligi g'azalning ta'sir darajasini oshirgan. Har bir baytning ikkinchi misrasi faqat takror so'zlardan iboratligi diqqat qaratilgan so'zning ma'nosini kuchaytirib berishga xizmat qilgan.

Shoir ishqiy lirikasining diqqatga sazovor namunalaridan biri:

Tokay yuray yo'lingda ko'zum yoshin oqturub,

Tindur yoshim, ko'zumni jamolingg'a boqturub

matla'li g'azalidir. She'r bir qaraganda an'anaviy yo'sindagi ishqiy g'azallarga o'xshab ko'rinsa-da, unda oldiniga shoirning falakdagi malakka emas, balki yerdagi go'zalga muhabbati aks etganligini payqab olish mumkin. Chunki unda mavhum tuyg'ular emas, oshiqning aniq istaklari aks etgan. Oshiq ma'shuq ortidan hamisha ko'z yoshini oqizib yurishni istamaydi va yoridan jamolini ko'rsatib, bu holga barham berislmi so'raydi. Keyingi baytda shoirning mumtoz salaflaridan ta'sirlanganligi yaqqolroq namoyon bo'ladi. U ma'shuqadan lining visoli yo'lida o'rtangan jon bilan dilni uloqtirib yubormaslikni o'tinadi:

Jon-u dil o'ldilar talabi vasling ichrakim,

Hijronda qo'ymag'il bu ikovni uloqturub.

Shoirga ishq azoblari komillik yo'lidagi sinovlar kabi ta'sir qiladi. Shuning uchun ham u yorga qarab:

Avvoraman havo-u havas dashtida mudom,

Sudra tanobi ishqni sen bo'ynumg'a toqturub

deya murojaat etadi. G'azalning keyingi baytlarida majoziy ishqning ishqi haqiqiy darajasiga o'sib o'tayotganligi namoyon bo'ladi:

Ich bodayi haqiqat, tark aylagin majozni,

Oqil kishi qaroni pisand etmas oq turub.

Lirik qahramon juda mantiqli fikr yuritadi. Oqil odam oq o'rniga qorani tanlamagani singari oshiq ham majoziy muhabbatning emas, balki ilohiy ishq mayini ichnioqni ma'qul ko'radi. Chunki ilohiy muhabbatgina kishini saodatga yetaklaydi. G'azalning o'rtalaridan oshgach, oshiq iltijo etayotgan yor shunchaki bir sanam emas, balki yaratgan Alloh ekanligi oydinlashib boradi. Negaki, bu o'rinda faqat muhabbat muammosi emas, oxirat tashvishi ham qahramonni bezovta qila boshlaydi. U agar Yaratgan marhamat ko'rsatmasa, qilgan gunohlari ko'pligidan qo'rqib, qiyomatda og'zi quruqshab, tili tutilib qolishidan xavotirini shunday izhor etadi:

Komimg'al quy karam mayi, yorab, chu havli hashr,

Biltak tilimni aylasa og'zim quroqturub.

G'azalning maqta'sida shoir ilohiy visolni emas, balki umri tugagach, jismi qurt-qumursqalarga yem bo'lmasligini iltijo qiladi. G'azalning shu o'rinlarida shoirni yuksak falsafiy o'ylardan ko'ra jo'ngina insoniy tashvish bezovta qilayotgani she'rning samimiyligini orttirishga xizmat qilgan.

Komilning ishqiy lirikasida salmoqli badiiy ahamiyat kasb etgan g'azallaridan yana biri „Yorim uzori avji saodat mahi erur" satri bilan boshlanadigan she'ridir. G'azal an'anaga muvofiq boshlanadi va shu maromda davom etadi. Shoir ma'shuqaning „saodat mahi", „husn eli shahanshahi", „husn osmonining mahi" ckanini, uning baland sifatlarining aytar ekan, odatga ko'ra o'zining miskin va e'tiborsiz ahvolidan shikva qiladi. Chunki yor „g'ayr" (begona)ni oshiqdan „beh" (yaxshi)roq ko'radi:

Behroq ko'rar chu mandin ul oy g'yrni, netong,

Gar chehra sorg'orib mango rashki behi erur.

Bu hol oshiqni og'ir holatga soladi va siqilganidan uning yuzi sarg'ayib, behining rashkini keltirar darajaga yetadi. Shoir baytda „beh" va „behi" singari biro'zakli so'zlarni qo'llab, shuningdek, yorning oydek yuzini, o'zining sarg'aygan yuziga zid qo'yib, ta'sirli badiiy manzara yaratadi.

Komilning ishqiy g'azallaridan biri:

Kelgil, shomi hajringda holatim xarob o'lmish,

Orazing bu shomimg'a misli oftob o'lmish

matla'si bilan boshlanadi. Anduh girdobiga tushgan oshiq holati g'azalda juda ta'sirli ifoda etiladi. Hajrning zulmati tufayli oshiq hayoti shomdan iborat bo'lib qolgan. U ma'shuqadan kelib, zulmat hayotini oftobday yoritishni iltijo qiladi. Keyingi baytda shoir yorning keliboq ketib qolishidan ozorlanganini bayon etadi. Xuddi umr kabi tez yurish ma'shuqaning odati ekani oshiqni ajablantiradi:

Kelmaging hamon bazmim ichra, ketmaging dag'i,

Umrdek nedin, jono, odating shitob o'lmish.

G'azalning keyingi baytlarida odatdagidek, ma'shuqaning begonaga oshnoligi, oshiqqa begonaligidan yozg'iriladi. Garchi ruhiy holat odatiy bo'Isa-da, ifoda juda o'ziga xos ekanidan tasvir esda qolarli chiqqan:

Toki g'ayrni qilding bodano'shlig'din shod,

Dil mango kabob o'lmish, ko'z mango purob o'lmish.

Suyuklining o'zgaga mehribonligi sabab oshiqning dili „kabob", ko'zi esa „purob", ya'ni yoshga to'la ekanligi aytiladi. Shoir g'azalning keyingi bir necha baytida yorning beparvoligidan shikoyat qilib boradi-da, to'satdan unga qarata ijtimoiy da'vo bilan chiqadi:

Mahfiling aro har tun jam' o'lur bori noahl,

Donish ahlidin ishing nega ijtinob o'lmish.

Oshiqni ma'shuqaning aqlli („donish ahli") kishilardan uzoqlashishga tirishayotgani xavotirga soladi. Keyingi baytda shoir an'anaviy timsollarga murojaat qiladi:

Soqiyo, may-u nuqling minnatin mango qo'yma,

Qatra ashk-u xuni dil nuql ila sharob o'lmish.

Yor ishqida o'rtanib, ko'zi yoshga, dili qonga to'lgan oshiq uchun may va gazak topish tashvish emas, zero istagan vaqtda ko'z yoshidan may, yurak qonidan gazak („nuql") tayyorlay oladi.

Komil she'rning keyingi baytida norozilik ohangini yanada kuchaytirar ekan, e'tiborni ma'shuqadan elga ko'chiradi. Dastlab shoirning bu ko'chishi tushunarsizday tuyuladi. Lekin yakpora g'azalning oldingi qisnilarida ifoda etilgan ruhiy holatni ko'nglida tutib qolgan she'rxon buning mantiqiy asosi borligini ilg'aydi. Zero, ma'shuqa „ag'yor"larga e'tiborli, mehribon edi. U begonaning ko'nglini olish mumkin emasligini bilmasdi. Shu bois oshiq uni ogohlantirish lozim deb sanaydi:

Elga yuz qilib xizmat, birin aylasang ta'xir,

UI yuzini yod etmay, bu biri hisob o'lmish.

Bu misralarda odam tabiatiga xos unutuvchanlik, noshukurlik xususiyatlari mahorat bilan ko'rsatib berilgan. Chindan ham shunday: yuz marta yaxshilik qilgan odamga biror bir sabab bilan biror marta yaxshilik qilinmasa, avvalgi yuzta esdan chiqarilib, keyingi bitta hisobga o'tib qoladi.

Komilning an'anaviy muhabbat yo'lida bitilgan she'rlaridan biri:

„Har qachon kulbama falon jonim

Kelsa o'tru, chiqar anga jonim"

matla"li g'azalidir. Hijron tufayli ma'shuqa kulbasiga kelsa, joni chiqib ketadigan darajada abgor bo'lgan oshiq holati baytdagi Jonim" so'zining tajnisligi hamda ohangning sokinligi sababli oldin uncha bilinmaydi. Qahramon keyingi baytda holatini oshkora bildiradi:

O'lgudekman firoqidin emdi,

Kelmasa bo'yniga erur qonim.

Tasvirdan kelib chiqadigan ma'noning g'alatiligi shundaki, oshiq ma'shuqani ko'rsa jon beradigan holda. Ayni vaqtda, kelmaydigan bo'lsa, yana uvoli ma'shuqaning bo'yniga. Demak. uning ruhiy holati shundayki, mahbubasini ko'rsa shodlikdan, ko'rmasa g'amdan o'ladi. Hijronda kuyayotgan oshiq holatining o'ta nozik tasviri berilgan g'azalning maqta'si kutilmaganda:

Hajridin jam' o'lur edi ko'nglum,

Desa gar: „Komili parishonim!"

tarzida tugallanadi. G'azalning oldingi baytlaridagi fojiaviy ohang, og'riqli azoblar tasviridan, oshiqning vasldan ham, hijrondan ham o'limi naqd qilib qo'yilgan ruhiy manzaralar ifodasidan keyin she'riy bayonda keskin burilish yuz beradi. Oshiq yorning kichik bir marhamati bilan ko'ngli xotirjam ekanligini bildiradi.

Komil ijodida „ Ey, la 'li labing mening hayotim " satri bilan boshlanadigan g'azalning ham o'ziga yarasha o'rni bor. Unda shoirning oshiq ruhiyatidagi nozik va murakkab holatlarni mahorat bilan tasvirlash salohiyati namoyon bo'ladi. Birinchi baytdayoq shoir tazod san'atidan ustalik bilan foydalanib, yor labining hayot, ko'zining esa mamot ekanini tasvirlaydi. Ya'ni yor oshiqqa labidan hayot berib, ko'zi bilan o'ldiradi. Keyingi baytlarda an'anaviy tarzda yor yuzining quyosh ekani-yu unga tikilishga toqat yo'qligi, ishqiga band bo'lib qolgani bois undan qutulolmasligi, shunga qaramay, ma'shuqa mutlaqo begunoh bo'Igani uchun, uni malak emas, odam deyish xato ekanligi tasvir etiladi. G'azalda oshiqning yor hajrida o'lib qolmay, tirik yurganidan uyalgani aks ettirilgan bayt, ayniqsa, kishi e'tiborini tortadigan yo'sinda ifoda ctilgan:

Hajringda xud o'lmadim g'amingdin,

Ko'rsam yuzingni o'lturur uyotim.

Oshiqning ma'shuqaga sadoqati, unga bo'lgan muhabbatining miqyosi maqta'da yanada to'laroq namoyon bo'ladi. She'r so'ngida lirik qahramon yorga qullikda nom chiqarish unga shohlikdan afzal ekanligini ta'kidlaydi:

Xushroq mango chiqsa shohliqdin,

Komil kibi qulluqingda otim.

Muhimi shundaki, Komil, garchi badiiy obraz yaratishda an'¬anaviy timsollardan foydalangan bo'lsa-da, ularga o'ziga xos yondasha olgan. Shuning uchun ham u oshiqning holatini chizganda salaflarni takrorlab qo'ymay, uning ruhiyatidagi sezilmas yangi chizgilarni ko'rsata biladi.

Komilning:

To gulshani jamoling ochar gul chaman-chaman,

Zulfi muanbaring sochar anbar suman-suman

matla'li g'azalida oshiq va ma'shuqa munosabati yangicha rakursda, borliqdagi eng qimmatbaho, asl narsa-hodisalar bilan qiyoslash orqali aks ettiriladi. Unda ma'shuqa og'zidan Adan durlari sochi- lishi, sochidan Xo'tan iforlari anqishi, labi Yaman aqiqlariga o'xshashi aks ettirilar ekan, so'zlarni takror qo'llash orqali tas- virning ta'sir kuchini oshirishga erishadi.

Shoirning „Garchi men oni qilurman subh Ha shorn orzu", „ Ey, lahing hasratidin qon g'uncha ", „ Rahm etib hajrida holimg'a nigor bu kecha", „Sanamlar manga ko'b sitam qildilo" singari g'azallarida ham jafokash oshiq holati va beshafqat ma'shuqa mojarolari aks ettiriladi. Ularda shoirning ulkan she'riy iste'dodi yaqqol namoyon bo'ladi. Komil mumtoz adabiy an'analardan foydalanish bilangina kifoyalanmay, ularni isloh etishga, yangi an'analar yaratishga urinadi. Shuning uchun ham u Xorazmdagi katta adabiy maktabning chin ma'nodagi rahnamosiga aylandi. Komilning zamondoshlari va keyingi avlod shoirlar bevosita uning ijodiy ta'siri doirasida bo'lganlar.