«shajarayi turk»dan

Uyg'ur elining zikri

Uyg'urning ma'nosi yopishqur temak bo'lur. Ayturlar sut uyidi. Sut erkaninda biri-birindin ayrilur, uyig'andin so'ng ayrilmas. Uyidi, ya'ni yopishdi. Taqi ayturlarki, imomga uydim. Imom o'ltursa o'lturaturur, tursa turaturur. Bas, yopishqani bo'lur. Anda qaytatururlar kim mo'g'ul yurtinda ikki tog' bo'lur uzuni kun tug'ishidin kun botishiga benihoyat ulug' tog'lar turur Birisining oti To'qratubuzluq va taqi birining oti Uskunluq. Tangrim bu ikki tog' orasinda, Mo'g'ul yurtining kun botishindan taqi bir tog' bor turur. Ani Qut tog' derlar. Bu aytilg'an tog'larning orasinda bir yerda oqaturg'on o'n soy bor turur. Bir yerda to'qquz soy barchasi ulug' suvlar turur. Qadim uyg'ur eli shu soylarning orasinda o'lturur erdi.

O'n soyda o'lturg'anni uyg'ur derlar erdi. To'qquz soyda o'lturg'onni to'qquz uyg'ur derlar erdi. Shaharlari, kentlari va ekinlari ko'p bo'lur erdi. Yuz yigirma uruq el edilar. Bir kishini podshoh ko'tarib, aning og'zina boqmaslar erdi. Bu sababdin buzulurg'a keldilar. Bir kun barchasi yig'ilib kengashtilar. Taqi aytdilar: «Biz ikki bo'lmak elmiz: har qaysimiz bir oldursin va boshin oldursin tedilar. Taqi o'n uyg'ur uruqindin Mangutoy otliq kishini to'ra ko'tarib, El-elitar laqab qo'ydilar. To'qquz uyg'ur O'zqandar uruqindin bir kishini to'ra ko'tarib, Kulankir laqabini qo'ydilar. Bu ikkisining o'g'lonlari yuz yilg'acha to'raliq qildilar. Andin so'ng taqi bir uyg'ur bo'ldi. O'n uyg'urg'a har kim to'ra bo'lsa, El — elitar terlar. To'quz uyg'urg'a har kim to'ra bo'lsa, Kulerkin terlar. Ko'p yillar to'ralarning otlarini shundaq derlar erdi. Andin so'ng har kim to'ra bo'lsa, anga Ayduq (Iduqit) terlar. Aydining ma'nosin barcha bilursiz, yubodi temak bo'lur.

Ayturlarkim yibni «Ey yubor!»-tegan bo'lur. So'g'ir edi, ya'ni sutni saqlamadi yubodi. Jonni turk xalqi qut der. Bir kishiga ayturlarkim oting va yo to'ning qutli bo'lsun. Jonli bo'lsun temak bo'lur. Ikkisining joni bo'lmasa, ul nechuk muborak bo'lur edi. Qut, ya'ni barcha xalq jonini yuborgan kishi turur temak bo'lur. Bu vaqtda o'zbek erlik kishi Dey turur, ikkisining ma'nosi bir bo'lur. Uch ming yilg'a yaqin ushbu aytilg'an yurta o'lturdilar, andin so'ng buzuldilar. O'lja-yu asir bo'lub to'q edilar. Bir nechasi yurtinda o'lturib qoldi. Bir nechasi Irtish suvining yoqasina keldilar. Taqi uch bo'lak bo'ldilar. Bir bo'lagi Irtishning to'g'ina hech mol saqlamay baliq va qunduz va kesh va savsar va tin ovlab, etin yeb, terisini kiyarlar erdi. Tirik molni vn yipak bo'lg'on va paxtadin bo'lg'on qumochni umirlarida ko'rmaslar erdi. Onalari agar qizlarini qarg'asalar ayturlar erdi: «Yilqili va qo'yli kishiga tushub, et yeb va qimiz ichub boshing'a yomon kunlar to'g'g'ay», teb. Chingizxon zamonida Bavarchiq tegan Aydiqut erdi. Ul Chingizxonga kishi yuborib, boqinib, har yilda mol berur erdi. Chingizxon otlanib Movarounnahr ustiga kelganda Bavarchiq Aydiqut lashkari birlan kelib, yo'lda Chingizxonga qo'shilib yaxshi xizmatlar qildilar. Uyg'ur xalqinda turkiy tili birlan o'qig'on kishilar ko'p bo'lur erdi. Daftardorlikni va devon hisoblarini yaxshi bilurlar erdi. Chingizxonning nabiralarini zamoninda Movarounnahr, Xuroson va Iroqda devonlar va daftardorlar barchalari uyg'ur erdi. Xitoyning yurtlarinda ham Chingizxon o'g'lonlari devon va daftardorlarini uyg'ur xalqidin qo'yib erdilar. Chingizxon o'zining o'rninda o'lturg'on o'g'li O'gaday qoon Xuroson, Mozondaron va Gilonini uyg'ur Ko'rko'z teganga topshirib erdi. Ul yaxshi hisobdon erdi. Uch yurtning molini yaxslii zabt qilib har yilda Ugaday qoonga yuborur erdi.

Abulg'ozixonning podshohliqni va Xevaqni olg'onin zikri

Tarix hijriy ming taqi elli ikkida, yilon yilinda yurtimiz va elimizga keldim. Olti oydin so'ng yilqi yilining avvalinda Asfandiyorxon vafot topdi.

Asfandiyorxon o'lgandin bir yil so'ng Amu suvining tengizga quyg'on yerinda, ul yemi Orol derlar erdi, tarix hijriy ming taqi ellik to'rtda qo'y yilining avvalinda faqimi xon ko'tardilar.

Andin ikki yil burun bars yilining oyoqinda, hutning avvalinda kichik inimiz Sharif Muhammad Sulton vafot topib erdi.

Asfandiyorxondin ikki o'g'il qolib erdi. Ulug'ining oti Yushan Sulton, kichigining oti Ashraf sulton. Ul vaqtda Imomqulixon o'lub, inisi Nodir Muhammadxon og'asi Imomqulixon yeriga xon bo'lub erdi.

Biz turkmandin og'amizning o'g'lonlarin va viloyatini tiladuq, bermadi. Taqi Nodir Muhammadxonning otina xutba o'qub Ashraf sultonni yubordi. Biz yov bo'lub Xevaqni ikki martaba chopduq. Andin so'ng Nodir Muhammadxon Xevaq birlan Hazoraspning amalotini Asfandiyorxon kimga bergan bo'lsa, Nodir Muhammadxonning kelgan ilg'or beklari shul kishidan ayurmadi. Ilg'or kelganning barchasi har qaysisi bir viloyatning hokimi va yo qurlarning boshi erdi. Hech qaysisini bilgulik muayyan sen liokim bo'l teb ta'yin qilmay yuborib erdi. Ul sababdin viloyatning amaloti va hosili turkman qo'linda turdi.

Biz Xevaqni Oroldin otlanib kelib ko'p chobduq. Bu voqeotdin besh oy o'tgan so'ng Nodir Muhammadxon Xisrav sulton otli o'g'lining o'g'li Qosim sulton teganni Xevaqg'a yubordi. Ul ham Xevaqning amalot va mahsulina hech dal qilmadi. Burunqidek turkman qo'linda turdi. Qosim sulton keldi teb eshitkandin so'ng faqir Oroldin otlanib kecha yurub namoz vaqti Xevaqning darvozasining og'zinda Gandumkon tegan kendina kelib chopo'g'il yubordim. Taqi aytdim, Tosliko'prikdan nari ketganingiz Xonqohda suv labinda Oroldin kema kelturib erduk, kema turgan yerga yig'iling teb aytdim. Chopo'g'il ketdi. Qatimda meni qarab yuz yaxshi kishi qoldi. Ot yetgan sadaqsiz yosh o'g'lon va yo yovg'a zarari tegmas, qari va qo'shdaqi nari-berini saqlamak uchun chopo'g'ilning keyinindin bora erduk, Xevaqdin yov chiqdi. Xevaqg'a kelgan ulug' ariqning shimol tarafinda biz yurduk. Qibla tarafindin yov yurdi. Yov yetmasdin ilgari ulug' ariqlar o'tub yovg'a qarshi yurib yasaduq. Bizning yaxshi yomonimiz uch yuz kishi yuz yigirmasi sadaqlini yaravul, yigirma sadaqlini o'n yasovning oldinda qo'ydim. Yigirma sadaqlini so'l yasovning oldinda qo'ydim. Munlardin boshqa yigirma besh miltiqchimiz bor erdi, o'tkan ulug' ariqo'n qo’linda bo’ldi. Miltiqchilarni piyoda qilduq. Onlar borib bizning birlan barobar turdilar. Biz yasab bo'ldik. Ul vaqtda yov yetishdi. Bizday bo'lak-bo'lak yasamadi. Piyoda tushmadi. Ko'plikina orqa berdi. Bir bo'lak qaz qanati yasab keldi. Taqi turdi. Qorasi ming bor. Ammo yetti yuz-sakkiz yuz sovutli va qo'yoqli va chahoroyna va dubulg'a va butlug' va tezlik ko'zindin o'zga ochiq yer yo'q. Shundaq kishisi bor. Bizda besh sovutli kishi bor. Ul besh yigit bizning erovulga chopti. Toyma bahodir toyma teb qichqirib bizning bir ikki yigit birlan sanchishib qaytdi.

Ul qaytib yerina bormasdin burun o'n besh kishi chopdi. Bizning erovul ani-da qaytardi. Ul qaytib yerina borg'anda yuz kishi chopti. Ul yetmasdin burun bizning erovul qochti. Taqi piyoda ichiga kirdi Piyodaning oldi men erdim. O'rgatib qo'yib erdim, o'zga piyodalarg'a bir ko'zingiz yovda bo'lsa, bir ko'zingiz menda bo'lsun teb.

Yov o'ttiz qadam yerga kelguncha o'lturdim. Andin so'ng tura kelib kelgan kishilarni o'qg'a tutduq. Shul vaqtda ariq ichinda yotqan bizning miltiqchining bir nechasi bizga chopqan yovni otquladi, va bir nechasi yasovini bizga chopqon yov aralasha bilmadi. Futduq, shabog'a qocha berdi. Keyinindin ohista-ohista yururduk. O'ng buyranchi, so'l buyranchi, erovul barchasi mening oldimga keldilar. Biz piyoda yuruduk. Tug'ini ariq ichindagi miltiqchi miltiqg'a tutdi.

Biz otli va piyoda o'qg'a tutduq. Yasov terina boshladi. Yana bir o'n qadam yurugandin so'ng buzulub yuriy berdi, bizda otli borg'uncha qarab turduq. Taqi andin otlanib Toshko'prik kelduk. Tur tegan yerda bir alamon yo'q. Andin suv labina kema turgan yerga kelduk. Alamonning barchasi o'ljasi birlan yig'ilib turur va bir nechasi et pishurub yeb o'lturur. Xoni va oqsoqollari ko'nglinda va o'q. Ul kun suv labinda yotduq. Sabo suvdin o'tub, bir necha kundin so'ng evga borduq.