«shajarayi turk»dan

Turdi lirikasi. Turdi ijodiy qiyofasi va adabiy merosining uslubiga ko'ra, lirik shoirdir. Lekin uning bisotida sof lirik she'r kam uchraydi. Ammo bu dalil Turdi lirik salohiyatini kamsitishga asos bo'lolmaydi. Turdi yaratgan go'zal lirik she'rlar bizga yetib kelmagan bo'lishi mumkin. Shoirning birgina baytiyoq uning lirik mahoratini namoyish eta oladi:

Har qandag'ami do'st dili porani istar,

To subh yaqo yirtmadi — mehr o'lmadi paydo.
Naqadar hayotiy, falsafiy, badiiy ma'no bor bu baytda. Do'st g'ami, muhabbati dili pora — darz ketgan, jarohatlangan, parchalangan yurakni taqozo etadi. Chunki yurakning bir parchasini do'stga berish, uning mehrini yurak chokiga joylash shart. Bu misrani sadoqatli do'st topish yurakni qon etish bilan barobar degan ma'noda tushunish ham mumkin, do'st tutishni istagan kishi yurakni keng ochishi lozim, deb talqin etsa ham bo'ladi.

Ushbu ko'p ma'noli misrani shoir badiiy asoslash uchun tabiatdan tamsil keltiradi. Ma'lumki, tongda osmonning bir cheti yorishib, oftob chiqadi. Shu holatni shoir to tong yoqa yirtmagunicha, quyosh chiqmaydi, shuningdek, do'st muhabbatiga o'rin berish uchun yurakni «yorish» talab etiladi, deya badiiylashtiradi.

Turdi she'riyatida insoniy kechinmalar ijtimoiy hodisa va muammolar talqini bilan uyg'un yo'g'rilgan holatda mujassamlashgan. She'riyatning asl vazifasi jamiyatni badiiy inkishof etish emas, albatta. Biroq, Turdi ijodiy faoliyati keskin ijtimoiy qarama-qarshilik va kurashlar girdobida kechdi. Bu shoirning badiiy olamida o'z asoratini qoldirdi. Badiiyatga ijtimoiy muammolar nuqtai nazaridan yondashish, she'riyatida ijtimoiy ruhning ustuvorligi Turdi achchiq qismatining bir qirrasidir. Ehtimolki, ixtilofsiz, osoyishta bir zamon va makonda yashaganida, Turdidan bizga dilbar she'riyat meros qolardi. Turdining ijtimoiy lirikasi Vatan va millat qayg'usi bilan qorishgan. Vatan saodati, millatning birligi va butunligi Turdining orzu- armoni edi. Turdi ijodiyoti milliy mustaqillik uchun kurash tarixining badiiy sahifalarini tashkil etadi. Ushbu mumtoz nazm durdonalari istiqlolga erishgan O'zbekiston xalqining mustaqillik mafkurasi oziqlanadigan teran tomirlardandir.

Bizgacha Turdi ijodiyotidan 434 misradan iborat jami 18 she'r yetib kelgan. Ushbu merosning tarkibi 5 muxammas, 12 g'azal, 1 farddan iboratdir. Demak, Turdi she'riyatining mavzu doirasi singari, turlari ham cheklangan. Turdi zullisonayn shoir bo'lgan. Uning 434 misra she'ridan 397 misrasi o'zbekcha, 37 misrasi tojikcha bitilgan.

Turdi Farog'iyning dunyoqarashi, she'riyatining g'oyaviy-badiiy salmog'ini quyidagi g'azal va muxammaslari tahlilida ko'rsatishga harakat qilamiz.

“Bu mulk” Turdi ijodiyotida Vatan va millat qismati eng asosiy mavzulardan biridir. Shoirning otashin asarlari ana shu mavzu tadqiqidan yuzaga kelgan. Uning «Bu mulk» radifli g'azali Vatan va millat uchun shoir o'rtanishlarining bir yolqinidir. Ushbu g'azal Subhonqulixon saltanati davrida elu yurt ahvolining ne ko'ylarga tushib qolganidan kuyinib yozilgan:

Bir sari azm ayla, joyi nomusulmondur

bu mulk,

Fitnayi avboshu zulmu kufru tug'yondur

bu mulk.

Turdi talqinicha, mustabid hukmdor qo'l ostida mulku millat shu darajaga yetganki, unda oliy insoniy orzu va fazilatlar bilan yashash imkoni qolmagan. Mamlakatda bebosh, daydi, sayoq, bezori kishilar fitnasi avj olgan, zulm zo'raygan va kufr, ya'ni g'ayriislomiy faoliyat tug'yon urgan. Oqibatda, mamlakat nomusulmonlik maskaniga aylangan. Turdidek ko'plab imonli insonlar bunday mamlakatda jon saqlashdan ko'ra, tarkidiyor etishni ma'qul ko'rganlar. Yuqoridagi matla' fuqaroning ana shunday kayfiyati badiiy aksidir.

«Bu mulk» — keskin tanqidiy ruhdagi asar. U davrning hayotiy haqiqatini tanqidiy nuqtai nazardan aks ettiradi. Shoirning Vatan haqidagi faxriya asarlaridagi har bir misra va baytlar mulku millatning biror fazilatini ulug'lashga bag'ishlangan bo'lsa, ushbu g'azal foje illatlarni izchil fosh etishga qaratilgan:

Bir kalima hurmatidin lek islom oti bor, Mutlaqo kirdori xayli kofiristondur bu mulk.

Turdi zamonasida ulus e'tiqodi va davlat rusumlari islomga tayangan edi. Biroq, Turdining tanqidiy fikriga ko'ra, ulus e'tiqod inqirozi sababli nomigagina islom mamlakati bo'lib turgandi. Birgina «islom» kalimasi hurmati mamlakatga tayanch bo'lib turardi, xolos. Ammo, aslida, davlat ishlari kofirlar to'dasining qilmishlariga o'xshab qolgan edi.

G'azalda o'zbek ulusi fe'lidagi ayrim qusurlar xolis jonkuyarlik bilan oshkor etilganki, bu istiqlol va istiqbol uchun ham saboq bo'larlidir:

Durahdu, tangchashmu besaru ya'jujvaz', Muxtalifmazhab, guruhi o'zbekistondur

bu mulk.

Tanqid qilinayotgan insoniy kamchiliklar bugungi butun o'zbek xalqining umumlashma sifatlari emas, albatta. Odamlar orasida vatanimiz O'zbekistonning nomini birinchi bo'lib Turdi qo'llagan, degan yanglish tushuncha bor. Agar g'azal faxriya bo'lganida, «O'zbekistondur bu mulk» iborasi, shubhasiz, juda mag'rur jaranglagan bo'lardi. Afsuski, g'azal taassufnoma ruhida bitilgan. Bundan tashqari, «O'zbekiston» bu o'rinda bugungi shakllangan o'zbek millati vatanini emas, balki XVII asrdagi turkiy xalqlarning o'zbek urug'ini anglatadi. Binobarin, Turdi mana shu o'zbek urug'i tabiatidagi ba'zi qusurlarni qoralagan. Turdi davri o'zbeklar qavmi fe'lidagi mazkur illatlar batamom barham topmagan, ularning urug' belgilari bugungi hur o'zbek qonida ham ma'lum darajada saqlanganki, bu hamisha mulku millat ravnaqiga ozgina bo'lsa-da, to'siq solib turadi. Shuning uchun ham ulardan Turdi avlodlari ogoh bo'lmoqlari kerak: durahd — o'z ahdidan uzoq bo'lish, ahdiga vafo qilmaslik; tangchashm — ko'zi tor, xasis, qitmir bo'lish; besar— boshsiz, bebosh bo'lish; ya'jujvaz' — ya'juj ko'rinishli, ya'ni afsonaviy yovuz, yirtqich maxluq singari bo'lish; muxtalifmazhab — mazhabi, ya'ni yo'li, ta'limoti kelishmovchilik, qarama-qarshilik, janjaldan iborat bo'lishi. Mana shu manfiy sifatlar Turdi davri o'zbek ulusidan insofu diyonatni, xayru barakani ko'tardi, elni parokandalikka giriftor etdi.

Shoir zamonasida oddiy fuqaro, ayniqsa, haqgo'y va xalqchil ijodkorning taqdiri ayanchli edi:

Naqdi jon bersang, topilmas, istasang, bir dona aysh, Mehnatu anduhdan so'rsang, farovondur bu mulk.

Nasibasi mehnatu anduhdan iborat ijodkordan anduhgin she'rlar meros qolganligi tabiiydir.

Raiyatu mamlakat ma'murchiligi sultonning siyosatiga munosib edi. Turdi talqinicha, Subhonqulixon saltanatidan rohat-farog'at istash, islomu musulmonchilik barqarorligini kutish, sarobga umid bog'lashdek gap edi:

Joyi islomu musulmonlig', Farog'iy,istama,

Poytaxti kishvari Subhonqulixondur bu mulk.

Mulku millat taqdiridan taassuf tortib yozilgan bu g'azal o'zining ixcham shakli, nihoyatda aniq va mag'zi to'q ifodalari bilan go'zaldir. Unda birorta ortiqcha so'z yo tagzamini bo'sh misra yoxud tahlil doirasiga tortmaslik mumkin bo'lgan bayt yo'q. G'azal asr haqiqatini yoritishi, dardchil va xalqchil ruhi bilan mustaqil O'zbekiston avlodlari uchun qimmatlidir.