Ba`d deganlaridek. Bu taxallusqa o`xshar ul jihattinkim, hamdu salovotin so`ng bir yo`la maqsudg`a ko`chmasdin bir so`z bila kalomning olding`isi va keying`isi orasinda bir aloqani rioya qilurlar. Ba`zilar ammo ba`d

Iqtizoblarning ba`zisi taxallusqa yaqindur ul jihattinkim, agarda muloyamatu munosabatin biroz bordur, masalan, hamdu salovot adosidin so`ng ammo ba`d deganlaridek. Bu taxallusqa o`xshar ul jihattinkim, hamdu salovotin so`ng bir yo`la maqsudg`a ko`chmasdin bir so`z bila kalomning olding`isi va keying`isi orasinda bir aloqani rioya qilurlar. Ba`zilar ammo ba`dni faslu-l-xitob, ya`ni kalomni bir biridan ayiruvchi derlar, taxallusqa yaqin ixtizoblardan yana maktublarda salomu duodin forig` bo`lg`ach bitilguvchi hazo(bu kim) lafzidur o`shal vaqtda bitilguvchi ba`dahu (andin so`ng ) lafzi ham o`shandog`dur. Dag`i muqaddama, bob, fasl, xotima va shular ma`nosindag`I o`zga lafzlar ham ushbu jumladindur.

Iqtizob lug`atta darhol bir nima demaktur va tuyani minmakka o`rgatmaktin oldin cho`ktirmaktur. Har 2 ma`nog`a ko`ra atash vajhi zohirdur.

Husin-I matlab. Ani husin-i talab, baroati talab, adabi talab va husin-I suol ham derlar. Alloma debdur: ul andog`durkim, alfoz muhazzab, ya`ni pokiza bo`lg`ay va mamduhni ulug`lamoqqa qaratilg`an bo`lg`ay.

Rashid deptur: bu san`at andog`durkim, shoir bir baytta mamduhtin bir nima tilag`ay, ammo latif vajhu Shirin uslub bila; maoniyu alfosni pokiza qilmoqqa sa`y etib ulug`lamog`u ehtirom shartlarin rio qilg`ay, andog` kim matlayi husin-I matla`da maskur bo`lg`an qasida-da voqiy bo`lg`ani yanglig`(bayt):

Shudiy salmon-I ahdat dar sanoyi banda, gar o`ro

Nabudi fikr-I qarze g`ayr-I arzi-sh-sher chun salmon.

“Tibyon” sohobi debtor: vosita taqdim etilgandir so`ng g`araz ishorig`a kirish maktur, andoqkim(bayt):

G`amom-I lutfat azg`am merahonat dafmandonro,

Bibin dard-i dilamu zi fayz-I lutf-i xesh kun darmon!

Husin-i maqta. Ani husin-i intiho, husin-i xotima va baroat-i maqta ham derlar. Ul andog`durkim kalonni lafzu ma`no jihattin xobu marg`ub bir nima bilan tugaturlar, zeroki eshitguvchining qulog`iga yetgan ul oxirg`i nima yaxshi bo`lsa, aning latofatu lazzati aning xotirinda qolur. Agar olding`I baytlarda qusur voqi bo`lsa ham, ul taomlarning oxirinda yeyilgan lazizu Shirin taomdek bo`lur. Agar maskur bo`lg`andek bo`lmasa, ahvol aning aksincha bo`lur va olding`I baytlardin hosil bo`lg`an har lazzatu halovat tabiat bemazayu yoqimsiz nimaga aylanur. Yaxshisi ulkim kalomning tugaganiga ishora bo`lg`ay va eshitguvchi andin so`ng yana bir nimani kutmag`ay.

Muning alloma husin-i maqtada shart qilibtur. Husin-i maqtaning misoli husin-i matlada mazkur bo`lg`an qasidaning ushbu baytlarning oxirg`isidur(sher):

Suxan ko`tah kunam, harchand chun fazlu kamolatash

Nadorad vasf-I johu hashmatu iqbol-i o` poyon.

Hamesha toki boshad mulku millat dar jahon boqiy,

Hamesha toki dorad izzudavlat dar jahon imkon.

Baizzu davlat az bahir-i saloh-i mulku din, yo rab,

Bidoriy on mador-i mulku millatro, to dar davron!

Rashid deb turkim. Ushmundoq falon bo`lguncha falon bo`lsun kibi duoni fors shuarosi duo-yi taabid derlar.

Shams-i Qays deptur nomaqul ibtidolardandin uldurkim, Abulfaraj deptur:

Ey Sarafroz-iy olam, ey Mansur

V-ey ba sadr-i tu ixtilof-i sudur.

Mamduhni nomi va nodo siyg`asi bila chaqiribturkim, mahduhqa ey falon, demak yaramas, agar ey podshoh-iy olam, ey sadir-iy jahon va hokazo yanglig` madih sifatlari bo`lmasa. No`maqul parchalardin yana bir ulkim, Azraqiy deptur(She`r):

Hamesh to na buvat sad fuzuntar az ponsad,

Hamesh to na buvat panj bartar az panjoh.

Ba dastu tab-i tu to zinda bod jomu adab,

Ba farru nom-i tu poyanda bod afsaru goh.

Ma`bod go`sh-i tu be bonk-i rud solba sol,

Ma`bod dast-i tu be jom-i boda mohba moh.

Bu duoda ikki ayb bordur, biri ma`naviy, ikkinchisi lafziydur. Ma`naviy uldurkim, hamesha qahramonliq ishida bul, hazlu ishsizlik bila mashg`ul vaqting hech bo`lmasun dep tur va hol bukim, madhiya nafsoniny fazilarlarg`a bamanduhqa duo aning nafsoniy soadat hosil qilmog`I qaratilg`an bo`lmog`I keraktur.

Lafzi aybi uldurkim, bo`lmasun qulog`ing, bo`lmasun qo`lu deptur. Mundoq suxan nopisandidadur. Yaxshi shoiru fozil kotib o`zining Nasrin bo`laklarin bir-biridin ayirg`anda qabih bo`lg`uvchi ikki ko`runushka ega alfozdin pok tutqay. Agan munga zarurat tug`ulsa duo lafziy bila mamduh zikri orasig`a fosila kiritgay, masalan majlising maysin bo`lmasun, qulog`ing naysiz bo`lmasun degan.

Aning kalomin naql etmaktin maqsad uldirkim butun kalonkim xususan iptidovu intiodan so`zlaguvchida to`liq mulohaza vojibdur nogoh aning kalomnda ma`naviyu lafzi aybilardin bir nima voqiy bo`lmag`aykim, bu zamonda so`z bilguvchi eshitguvchiga malol kelib, Sham-i Qays Abulfalaju Azraqiyga oncha yildin ta`na qilg`anidek, xalq ta`nasig`a boyis bo`lmag`ay.

Bu san’atning qasida-yi masnudag’i misoli aks-i tavil-i maqbus, ya`ni mafoiylun fauvlun mavoiylun fauvlun bahridin ushbu bayttur:

Gushoda davr-i gardun bibasta dahr-i riyman,

Gushoda dast-i hikmat, bibasta poy-i dushman.

Ba`zilar bu baytni mazkur san`at qabilidin deb bilmapturlar va muroatu-n-nazir qabilidin dep bilipturlar. Zohiran andohdur.