1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:
1. AKM va ARMarkazlari fondini shakllantirish tushunchasi. 
2. Shakllantirishni mavzuni va maqsadi. 
3. Shakllantirish jarayoni tahlili. 
 
9.3. AXBOROT-KUTUBXONA FONDINI TASHKIL QILISH 
TEXNOLOGIYASI 
Har xil turdagi kutubxonalar fondini to’ldirishda umumiy xususiyatlar mavjud. 
To’ldirishning prinsiplari, ilmiy asoslangan shart-sharoitlari, turi va usullari 
hamma kutubxonalar uchun umumiy sanaladi. Lekin har bir turdagi kutubxona 
fondini to’ldirishda o’ziga xos xususiyatlarga amal qilinadi. 
Kutubxona fondini 
to’ldirish va uni tashkil qilish nazariyasi va amaliyotida kitobxonlar tarkibini 
belgilaydigan kutubxona tipologiyasi(turi)dan kelib chiqiladi. Kutubxonaning turi 
fondning miqdori va tarkibini, ular oladigan nashr turi va tipini belgilab beradi. 
Masalan: Universal kutubxonalar ilmiy-ommabop, badiiy adabiyot, darsliklar, 

---

145 
texnika adabiyotlarini olsa, ilmiy kutubxonalar fondida monografiyalar, maxsus 
nashrlar, xorijiy tildagi kitoblar mavjud bo’ladi. Har xil tip va turdagi kutubxonalar 
o’z fondi uchun kitoblar tanlashda ham farq qiladilar. 
Tanlab to’ldirish fonddan 
foydalanish darajasini oshiradi. Masalan, respublika kutubxonalari yerli xalq 
tilidagi kitoblarni, viloyat kutubxonalari o’lkashunoslik adabiyotlarini, meditsina 
kutubxonalari tibbiyotga doir kitoblarni to’liq olishga harakat qiladi. Adabiyotlarni 
tanlashda har bir tip va turdagi kutubxonalar turli tashkiliy-uslubiy usullarni 
qo’llaydilar. Adabiyotlarni takroriy tanlashda ham o’ziga xos xususiyatlar mavjud. 
Ilmiy kutubxonalar takroriy tanlashni amalga oshira borib kitoblarni uzoqroq 
saqlashni hisobga olsa, universal kutubxonalar takroriy saralash orqali fondini 
tezroq yangilashga harakat qiladi. Ilmiy kutubxona o’qilmaydigan kitoblarni 
depozitar kutubxonaga topshirsa, universal kutubxona uni tezroq hisobdan 
chiqarishga harakat qiladi. 
Fondni to’ldirish manbalari jihatidan ham ancha 
farq seziladi. Yirik ilmiy kutubxonalar uchun majburiy nusxa (pullik yoki bepul) 
asosiy manba bo’lib hisoblansa, boshqa kutubxonalar kollektor yoki kitob 
do’konidan oladilar. 
Yuqoridagilardan ma’lumki, badiiy kitoblar fondning yarmidan ko’pini 
tashkil qiladi, ularni ham tanlab, saralab kitobxon qiziqishiga mos keladiganini 
olish ma’qul. Kasaba kengashining kutubxonalari, bolalar kutubxonalarini 
to’ldirishda shu kutubxonalarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim.
Kasaba kengashi kutubxonasi odatda biron-bir korxona, tashkilotga, alohida soha 
kishilariga xizmat qiladi. Ushbu kutubxonada ham nashrlarni ko’p qismi badiiy 
adabiyot bo’lib qolishi bilan birga, ushbu korxonaning profiliga oid kitoblar 
bo’lishi mumkin. Kitob olishda ular boshqa kutubxonalar bilan muvofiqlashib, 
kelishib olishlari lozim.
Ilmiy kutubxonalar o’z fondini butlashning xilma-xil yo’llaridan foydalanadi. 
Yirik ilmiy kutubxonalar majburiy nusxa olish bilan birga qo’shimcha ravishda 
o’zi ham kitob xarid qiladi. Sohasiga qarab xorijiy kitoblarni oladi. Ayniqsa vaqtli, 
davom etadigan va ko’p tomli nashrlarni to’liq to’plashi lozim. 

---

146 
Universal ilmiy kutubxonalar o’zlarining murakkab tuzilishga qarab kitob, 
jurnal, gazeta, xilma-xil atlaslar, kartalar, chizmalar va hokazolarni oladi. 
Strukturali bo’limlar kitob taqsimlashning aniq rejasiga rioya qiladi. Bu 
kutubxonalar faqatgina yangi adabiyotlar olmasdan kitobxon talabiga ko’ra ilgari 
nashr qilingan kitoblarga ham ko’proq ahamiyat beradi.
Maxsus ilmiy kutubxonalar tipiga ko’p sohali akademiyalar, oliy o’quv 
yurtlari, ilmiy-texnika kutubxonalari kiradi. Ular fan-texnika, qishloq xo’jaligi va 
boshqa sohalar bo’yicha ilmiy axborot berish markazlari bo’lib xizmat qiladi. Ko’p 
sohali ilmiy kutubxonalar fondini butlashni xususiyatlaridan biri- har bir mavzu 
bo’yicha kerakli kitoblarni olishdir. Chunki mazkur kutubxonalar mana shu 
sohadagi kitobxonlarga axborot markazi sifatida xizmat qiladi. Masalan: 
Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi yoki Kibernetika instituti kutubxonasi va 
hokazo. Bunday kutubxonalar nafaqat axborot beradi, balki faktografik 
ma’lumotlar ham berishga qodir. Natijada bu kutubxonalar mutaxassislar uchun 
katta axborot tizimiga ega bo’lgan oz tirajli buyurtmali va bepul nashrlarga ham 
alohida ahamyat beradilar. Shunga muvofiq kitob va jurnal fondidan tashqari ko’p 
sohali kutubxonalar maxsus sanoat kataloglarini, xorijiy ilmiy va ilmiy-texnika 
adabiyotlarining tarjimalarining, idoraviy adabiyotlarning, algoritmlar hamda 
dasturlariy mahsulotlarning, ba’zan e’lon qilinmaydigan materiallarning kam 
nusxali fondlarini ham tashkil etadilar. Oz nusxali majburiy nusxalar (pullik va 
bepul) ko’p sohali kutubxonalarni butlashning asosi bo’lib xizmat qiladi. Ko’p 
sohali kutubxonalar xorijiy adabiyotlardan birinchi navbatda chet eldagi fan 
yutuqlari to’g‘risida yakuniy materiallarni olishga harakat qiladilar. Bunda, albatta, 
monografiyalar, 
ilmiy 
tadqiqot 
muassasalar, 
konferensiya, 
simpozium 
materiallarini sotib olishga qiziqadilar.
O’zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi kutubxonalarni butlash 
xususiyatlari shu bilan belgilanadiki, bu tarmoq bir necha o’n yilliklar davomida 
markazlashgan sharoitda ishlamoqda. Akademiya muassasalari barcha fan va bilim 
sohalarini qamrab oladi va bu unga kiradigan kutubxonalardan olinadigan kitoblar 
mavzusini puxta chegaralab olishni talab qiladi. Fanlar akademiyasi institutlari har 

---

147 
bir kutubxonasining o’z butlash sohasi bo’lib, u olimlarning faol ishtirokida ishlab 
chiqiladi. Butlashning bunday takomiliga boshqa kutubxonalar erishgan emas. 
Fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasi fondida umumiy xarakterdagi ilmiy 
adabiyotlar, ayniqsa asl manbalar, ilmiy konferensiya, kengashlar materiallari, 
ma’lumot va noyob nashrlar, qo’lyozmalar keng jamlanadi. Alohida institutlarning 
kutubxonalari esa markaziy kutubxonadan farq qilib, o’z sohasiga oid va ma’lumot 
xarakteridagi adabiyotlarni oladi. 
Akademiya kutubxonalari tizimi xorijiy 
nashrlar bilan butlashda qator o’ziga xoslikka ega. Bu ancha murakkab jarayon, 
chunki juda katta miqdordagi jahon bosma adabiyotlari bilan ish olib borishga 
to’g‘ri keladi. Ayniqsa, vaqtli bosma nashrlarni sotib olish butlashda katta 
qiyinchiliklar tug‘diradi. Xorijda har yili hamma sohalarga oid 150-200 yangi 
nomda jurnallar paydo bo’ladi, ularning ichidan keragini tanlab olish ancha 
mushkul. 
Oliy o’quv yurti kutubxonalarining fondlarini butlashda mazkur 
kutubxonalarning o’ziga xos vazifalari o’quv-tarbiya jarayoni, talaba va 
o’qituvchilarni zarur kitoblar bilan ta’minlash zarurati bilan belgilanadi. Bundan 
tashqari mazkur kutubxonalar talabani komil inson va yaxshi mutaxassis bo’lib 
yetishishi uchun ham qayg‘uradi. Mazkur kutubxona fondida shu o’quv yurtining 
sohasi bo’yicha o’quv adabiyotlari, ko’rgazmali manbalar ham to’planadi. Bundan 
tashqari mazkur kutubxona maxsus, ilmiy, texnika, badiiy hamda ma’lumot 
nashrlarini ham oladi. Keyingi yillarda bu kutubxona fondlari sezilarli ravishda 
o’zgarmoqda, ya’ni mazkur sohaga oid ilmiy nashrlar axborot vositalari ham 
olinmoqda. Ayniqsa, o’quv adabiyotlariga katta ahamiyat berilmoqda. Odatda har 
bir talabaga o’quv predmeti bo’yicha bittadan (1:1) kitob, qo’shimcha adabiyotlar 
(1:2) bo’lishi lozim. Mazkur kutubxona o’z fondini butlashda kafedralar, 
o’qituvchilar, talabalar bilan hamkorlikda ish olib borishi lozim. Bundan tashqari 
o’quv jarayonining o’zgarishi, yangi predmetlarning joriy qilinish, darsliklarning 
yetishmasligi yoki yaratilmaganligi kabi muammolarni hal qilishga tayyor turishi 
lozim. 

---

148 
Ilmiy-texnika axborot-kutubxona muassasalari fondlari asosan xodimlar 
malakasini oshirish hamda mehnatning ilg’or usullarini o’zlashtirishda ishlab 
chiqarishga yordam berish, texnikaning umumiy masalalari bo’yicha adabiyotlarni 
targ‘ib qilishga moslangan. Bu kutubxonalar odatda ilmiy-texnika axborogi 
tizimining tarkibiy qismi sifatida shakllangan adabiyot tanlashda o’ziga xos turlar: 
standartlar, sanoat kataloglari, ixtirolar tavsifi va hokazolarga ahamiyat beradi. 
Odatda texnika adabiyotlari tez eskirib yangilanib turadi, natijada mazkur 
kutubxona fondlari ham shunga monand bo’ladi. 
Hozirgi 
davrda 
texnika 
axborot-kutubxona 
muassasalarining 
tor 
ixtisoslashgan fondlari tematikani kengaytirish tendensiyasiga ega va bu 
qonuniydir, chunki ayrim masalalarni ishlab chiqish fan va texnikaning yondosh 
tarmoqlariga doir axborotlardan foydalanishni talab qilmoqda.