1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:
1. Fondlarni to‘g‘ri tashkil etish texnologiyasi 
2.Axborot-kutubxona fondini tashkil qilish
3.ARM va AKM larning fondini tashkil qilish texnologiyasi 
9.4. AXBOROT-KUTUBXONA FONDINI
MODELLASHTIRISH 
Mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha sohalarda bo‘lgani kabi 
kutubxonachilikda, jumladan, kutubxona fondini tashkil etish sohasida ham 
katta o‘zgarishlar kecha boshladi. Axborot-kutubxona fondini modellashtirish 
yuqoridagi va boshqa bir necha masalalarni aniqlashda, yoritib berishda 
kutubxonachiga katta yordam beradi. Modellashtirishning ahamiyati shundaki, 
u fondning izchil va samarali ishlashini ta’minlaydi.
Kutubxona fondini yaxshi tashkil qilishning ilmiy asoslaridan biri uni 
modellashtirishdir. Model o‘zining oddiyligi va aniqligi bilan olingan ob’ektni 
o‘rganishni yengillashtirib beradi.
Kutubxonachi modelni ishlab chiqar ekan, o‘ziga xos o‘zgarishlar 
kiritilishiga moslangan konstruksiya yasaydi va hali bunyodga kelmagan 

---

149 
tizimni 
o‘rgana 
boshlaydi. 
O‘zi 
yasamoqchi 
bo‘lgan 
modelning 
xarakteristikasini tuzadi, sharoitni aniqlaydi, xizmat qilish jarayonlarini ishlab 
chiqadi. So‘ngra o‘z kutubxonasiga mos keladigan samarador modelni vujudga 
keltiradi. 
Kutubxonada mavjud bo‘lgan fondga real modelni, hali mavjud bo‘lmagan 
kutubxonaga esa ideal modelni ishlash mumkin. Bundan tashqari modellarni 
xilma-xil oraliq fondni xususiyati, xarakteri o‘rganilib, undan qanday natija 
chiqishi aniqlanadi. Ushbu natija yaxshi chiqishi uchun shu xususiyat yoki 
xarakter o‘zgartiriladi.
Shuning uchun ideal modelni tuzishdan oldin kutubxona fondi immitatsiyali 
modellashtiriladi, so‘ngra kelgusida ishlatiladigan haqiqiy model yasaladi.
Model va modellashtiriladigan ob’ekt o‘rtasida ichki bog‘lanish bo‘lmasa 
ham modelni asosiy belgilaridan biri originalga o‘xshashligidir. O‘xshashlikni 
100% ga yetkazish ancha mushkul. Model kutubxona fondining hamma 
tomonlarini hisobga olgan bo‘lishi mumkin, lekin uni amalga oshirish ancha 
qiyin bo‘ladi. Model oddiy va ko‘rgazmali bo‘lishi mumkin, lekin u fondning 
hamma tomonlarini hisobga olmasligi ham mumkin.
Shuning uchun birinchi navbatda model tuzayotganda uning imkoniyat 
darajasini aniqlash lozim. Modellashtirishda ma’lumotlar yozma tavsif sifatida, 
grafik (grafik model), formulalar sifatida berilishi mumkin. Kutubxonachi o‘z 
oldiga qo‘ygan vazifasiga qarab modellarning xohlagan xilini tanlab oladi. 
Agar biror bo‘lim yoki umuman kutubxona fondi qanday optimal bo‘lishi, 
qaysi holatda, qancha nusxa kitob olishi mumkinligi, qancha kitobni hisobga 
olish va qancha chiqarib tashlash kerakligini bilmoq- chi bo‘lsak, unda 
matematik modeldan foydalangan ma’qul. 
Natijada, shu birgina fond bir necha modellarda kompleks ifoda etiladi. 
Model kutubxona fondining mohiyatini, mazmunini qanchalik chuqur 
ifodalasa, u shuncha ko‘proq yashaydi, lekin qancha bo‘lmasin vaqti-vaqti bilan 
ularni isloh qilib, yangilab borishga to‘g‘ri keladi.

---

150 
Kutubxona fondi modelini tuzish bir necha bosqichdan iborat. Boshlang‘ich 
davrda fondning miqdori va tarkibi, undan foydalanish, talabga javob berish 
kabi ma’lumotlar yig‘ilib tahlil qilinadi. Bunda fond pasporti ishlatiladi. 
Ikkinchi bosqichda olingan ma’lumotlarga tayanib fondning rivojlanish 
tendensiyasi aniqlanadi. Bu holat ma’lum vaqt ichida qancha kitob olish 
mumkinligini belgilab beradi. Fondning umumiy va xususiy parametrlari, ya’ni 
umumiy fond, bo‘limlaridagi kitoblar, kitob bilan ta’minlash, aylanishi va 
hokazo malumotlar matematik modelda aks etadi.
Uchinchi bosqichda fondning struktura modeli tuziladi, ya’ni tematik-
tipologik butlash rejasi vujudga keladi. Tuzilgan modelning loyihasi kutubxona 
kengashi va rahbari tomonidan tasdiqlanib, to‘rtinchi bosqishda u haqiqiy 
hujjatga aylanadi. Beshinchi bosqichda alohida modellar asosida bir sohaga oid 
fond yoki regional fondning yagona yig‘ma modelini vujudga keltirish mumkin, 
ya’ni kutubxonalar fondini butlashning yagona muassasalararo rejasini tuzish 
mumkin. Masalan: Xorazm, Jizzax viloyati va hokazo. Kerak bo‘lsa kelgusida
fonddan foydalanishga qarab bu modellarga joriy o‘zgartirishlar kiritish 
mumkin.