1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

 
Nazorat savollari:
1.
Axborot kutubxona fondini tizim sifatida asoslang? 
2.
Axborot kutubxona tizimida fondining o‘rni nimadan iborat? 
3.
Fonddagi hujjatlar va ularning turlarini ayting? 
4.
Kutubxona fondining asosiy komponentlari qaysilar? 
5.
Axborot kutubxona fondida “To‘gridan-to‘gri aloqa” ni nima tashkil qiladi? 
6.
 
Axborot kutubxona fondida “Qaytma (aks) aloqa” hususiyatlarini 
ko’rsating?
 
 

---

131 
9.1. AXBOROT-KUTUBXONA FONDINI O‘ZIGA
XOS BELGI VA XUSUSIYATLARI 
Axborot-kutubxona muassasalari axborot-kutubxona fondlarining mazmuni va 
belgilangan maqsadiga ko‘ra universal hamda maxsus axborot-kutubxona 
muassasalariga bo‘linadi. 
Universal axborot-kutubxona muassasalari axborot-kutubxona fondlarini 
bilimning 
turli 
sohalari 
buyicha 
shakllantiradi 
va 
turli 
toifadagi 
foydalanuvchilarning axborotga bo‘lgan extiyojlarini kanoatlantiradi. 
Maxsus 
axborot-kutubxona 
muassasalari 
axborot-kutubxona 
fondlarini 
bilimning bir yoki bir necha turdosh sohalari buyicha shakllantiradi va ayrim 
toifadagi foydalanuvchilarning axborotga bo‘lgan extiyojlarini qanoatlantiradi
22
.
Har xil turdagi kutubxonalar fondini to’ldirishda umumiy xususiyatlar mavjud. 
To’ldirishning prinsiplari, ilmiy asoslangan shart-sharoitlari, turi va usullari 
hamma kutubxonalar uchun umumiy sanaladi. Lekin har bir turdagi kutubxona 
fondni to’ldirishda o’ziga xos xususiyatlarga amal qiladi. Kutubxona fondini 
to’ldirish va uni tashkil qilish nazariyasi va amaliyotida kitobxonlar tarkibini 
belgilaydigan kutubxona tipologiyasi(turi)dan kelib chiqiladi. Masalan: universal 
kutubxonalar o’z fondini keng kitobxonlar doirasiga mo’ljallasa, ilmiy va maxsus 
kutubxonalar asosan ilmiy xodimlar, mutaxassislarga mo’ljallab kitob olishga 
harakat qiladi. 
Kutubxonaning turi fondning miqdori va tarkibini, ular oladigan 
nashr turi va tipini belgilab beradi. Masalan: universal kutubxonalar ilmiy-
ommabop, badiiy adabiyot, darsliklar, texnika adabiyotlarini olsa, ilmiy 
kutubxonalar fondida monografiyalar, maxsus nashrlar, xorijiy tildagi kitoblar 
mavjud bo’ladi. Har xil turdagi kutubxonalar o’z fondi uchun kitoblar tanlashda 
ham farq qiladilar
23
. 
Tanlab to’ldirish fonddan foydalanish darajasini oshiradi. Masalan, respublika 
kutubxonalari yerli xalq tilidagi kitoblarni, viloyat kutubxonalari o’lkashunoslik 
adabitlarini, medisina kutubxonalari tibbiyotga doir kitoblarni tuliq olishga harakat 
22
O‘zbеkiston Rеspublikasining Qonuni. Axborot-kutubxona faoliyati tug‘risida // Xalq so‘zi.- 2011.-14 apr. 
23
Abdulwahab O. Fundamentals of Library and information science. chapter nine. categories of library collections.-
Issa Ilorin publisher, 2009.- p. 64 

---

132 
qiladi. Adabiyotlarni tanlashda har bir tip va turdagi kutubxonalar turli tashkiliy-
uslubiy usullarni qo’llaydilar. Yirik kutubxonalar, ARM da bu ish bilan alohida 
bo’lim va bo’limchalar shug‘ullansa, kichikroq ommaviy kutubxonada bu ishni bir 
odam ya’ni mudir bajaradi. Adabiyotlarni takroriy tanlashda ham o’ziga xos xususi 
yatlar mavjud. Ilmiy kutubxonalar takroriy tanlashni amalga oshira borib kitoblarni 
uzoqroq saqlashni qisobga olsa, ommaviy kutubxonalar takroriy saralash orqali 
fondini tezroq yangilashga harakat qiladi. Ilmiy kutubxona o’qilmaydigan 
kitoblarni depozitar kutubxonaga topshirsa, ommaviy kutubxona uni tezroq 
hisobdan chiqarishga harakat qiladi. Fondni to’ldirish manbalari jihatidan ham 
ancha farq seziladi. Yirik ilmiy kutubxonalar uchun majburiy nusxa (pullik yoki 
bepul) asosiy manba bo’lib hisoblansa, boshqa kutubxonalar kollektor yoki kitob 
do’konidan oladilar. 
Respublikamizda eng ko’p tarqalgan kutubxonalar - bu Universal axborot
kutubxona muassasalaridir. Kitobning o’rtacha aylanishi umuman 1.5 marta, 
qishloqda esa 1,7 ni tashkil etadi. Ushbu kutubxonalarga asosan yosh boladan 
tortib keksalargacha a’zo bo’lib, aholining barcha qatlamlarini o’z ichiga oladi. Bu 
kutubxonalarning maqsadi va vazifasi ushbu toifa kitobxonlarining xilma xil 
talablariga javob berishdir. Shuning uchun ham uning fondida xilma xil sohalariga 
oid kitoblar bo’lishi lozim. O’zbekiston Universal axborot kutubxona muassasalari
aholini kitobga bo’lgan xilma xil talablarini bajarishdan tashqari asosiy axborot 
markazi vazifasini ham bajaradilar. Demak, ushbu omillarni hisobga olgan holda 
ishbilarmonlarni, xilma xil sohalarda faoliyat ko’rsatayotgan kishilarni, matbuotga 
bo’lgan talab va qiziqishni qondirishni ham o’ylab kitoblar tanlash lozim. Bundan 
tashqari ilm va fanning turli sohalari, ishlab chiqarishning ilg‘or texnologiyasiga 
oid kitoblar ham fondda bo’lishi lozim, chunki ilm va fanni rivojlantirmay biron-
bir natijaga erishish mumkin emas. Shuning uchun ilg‘or tajribalar, texnologiyalar 
yoritilgan xorijiy mamlakatlarning tarjima kitoblariga e’tibor berish lozim. 
Xalqimizning milliy, ruhiy, an’analarini yorituvchi, ularga o’zligini tanituvchi 
tarixi, badiy asarlar fondda bo’lishi tabiiy. Yuqoridagilardan ma’lumki, badiy 
kitoblar fondning yarmidan ko’pini tashkil qiladi, ularni ham tanlab, saralab 

---

133 
kitobxon qiziqishiga mos keladiganini olish ma’qul. Universal axborot kutubxona 
muassasalari tizimiga kasaba kengashining kutubxonasi, bolalar kutubxonalari 
ham kiradi. Ushbu kutubxonalarni to’ldirishda ham shu kutubxonalarning o’ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olish lozim. Kasaba kengashi kutubxonasi odatda 
biron-bir korxona, tashkilotga, alohida soha kishilariga xizmat qiladi. Ushbu 
kutubxonada ham nashrlarni ko’p qismi badiy adabiyot bo’lib qolishi bilan birga, 
ushbu korxonaning profiliga oid kitoblar bo’lishi mumkin. Kitob olishda ular 
boshqa kutubxonalar bilan muvofiqlashib, kelishib olishlari lozim. 
Bizda universal kutubxonaning eng kuchli tizimi bu ARM dir. Markaziy 
kutubxona ham huddi shu vazifani bajaradi, lekin uning xizmat qilish masofasi 
ancha keng. Bu kutubxonada abonement, o’quv zali, kitob saqlash bo’limi va 
qokazolar bo’lib, keng tabaqaga xizmat qiladi. Ilmiy kutubxonalar o’z fondini 
butlashning xilma-xil iullardan foydalanadi . Yirik ilmiy kutubxonalar majburii 
nusxa olish bilan birga qo’shimcha ravishda o’zi ham kitob xarid qiladi. Sohasiga 
qarab xorijiy kitoblarni oladi. Ayiiqsa vaqtli, davom etadigan va ko’p tomli 
nashrlarni to’liq to’plashi lozim. Universal ilmiy kutubxonalar o’zlarining 
murakkab tuzilishga qarab kitob, jurnal, gazeta, xilma-xil atlaslar, kartalar, 
chizmalar va hokazolarni oladi. Strukturali bo’limlar kitob taqsimlashning aniq 
rejasiga rioya qiladi. Bu kutubxonalar faqatgina yangi adabiyotlar olmasdan 
kitobxon talabiga ko’ra ilgari nashr qilingan kitoblarga ham ko’proq ahamiyat 
beradi. 
Maxsus ilmiy kutubxonalar tipiga ko’p sohali akademiyalar, oliy o’quv 
yurtlari, ilmiytexnika kutubxonalari kiradi. Ular fan-texnika, qishloq xo’jaligi va 
boshqa sohalar bo’yicha ilmiy axborot berish markazlari bo’lib xizmat qiladi. Ko’p 
sohali ilmiy kutubxonalar fondini butlashni xususiyatlaridan biri- har bir mavzu 
bo’yicha kerakli kitoblarni olishdir. Chunki mazkur kutubxonalar mana shu 
sohadagi kitobxonlarga axborot markazi sifatida xizmat qiladi. Masalan: 
O’zbekiston ilmiy-texnika kutubxonasi yoki Kibernetika instituti kutubxonasi va 
hokazo. Bunday kutubxonalar nafaqat axborot beradi, balki faktografik 
ma’lumotlar ham berishga qodir. Natijada bu kutubxonalar mutaxassislar uchun 

---

134 
katta axborot tizimiga ega bo’lgan oz tiratli buyurtmali va bepul nashrlarga ham 
alohida ahamyat beradilar. Shunga muvofiq kitob va jurnal fondidan tashqari ko’p 
sohali kutubxonalar maxsus sanoat kataloglarini, xorijiy ilmiy va ilmiy-texnika 
adabiyotlarining, mashinkalangan tarjimalarning, idoraviy adabiyotlarning, 
algoritmlar hamda dasturiy mahsulotlarning, ba’zan e’lon qilinmaydigan 
materiallarning kam nushali fondlarini ham tashkil etadilar. Oz nusxali majburiy 
nushalar (pullik va bepul) ko’p sohali kutubxonalarni butlashning asosi bo’lib 
xizmat qiladi. Ko’p sohali kutubxonalar xorijiy adabiyotlardan birinchi navbatda 
chet eldagi fan yutuqlari to’g‘risida yakuniy materiallarni olishga harakat qiladilar. 
Bunda, albatta, monografiyalar, ilmiy tadqiqot muassalar, konferensiya, 
simpozium materiallarini sotib olishga qiziqadilar.
O’zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi kutubxonalarni butlash 
xususiyatlari shu bilan belgilanadiki, bu tarmoq bir necha un yilliklar davomida 
markazlashgan sharoitda ishlamoqda. Akademiya muassasalari barcha fan va bilim 
sohalarini qamrab oladi va bu unga kiradigan kutubxonalardan olinadigan kitoblar 
mavzusini puxta chegaralab olishni talab qiladi. Fanlar akademiyasi institutlari har 
bir kutubxonasining o’z butlash sohasi bo’lib, u olimlarning faol ishtirokida ishlab 
chiqiladi. Butlashning bunday takomiliga boshqa kutubxonalar erishgan emas. 
Fanlar akademiyasining asosiy kutubxonasi fondida umumiy xarakterdagi ilmiy 
adabiyotlar, ayniqsa asl manbalar, ilmiy s’ezdlar, konferensiya, kengashlar 
materiallari, ma’lumot va noyob nashrlar, qo’lyozmalar keng jamlanadi. Alohida 
institutlarning kutubxonalari esa markaziy kutubxonadan farq qilib, o’z sohasiga 
oid va ma’lumot xarakteridagi adabiyotlarni oladi. Markaziy kutubxona o’z 
tizimidagi kutubxonalar uchun ayrim nashrlarni mikrofilm, kserokopiya qilib 
beradi.
Akademiya kutubxonalari tizimi xorijiy nashrlar bilan butlashda qator o’ziga 
xoslikka ega. Bu ancha murakkab jarayon, chunki juda katta miqdordagi jahon 
bosma adabiyotlari bilan ish olib borishga to’g‘ri keladi. Ayniqsa, vaqtli bosma 
nashrlarni sotib olish butlashda katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Xorijda har yili 
hamma sohalarga oid 150-200 yangi nomda jurnallar paydo bo’ladi, ularning 

---

135 
ichidan keragini tanlab olish ancha mushkul. 
Oliy o’quv yurti ARMlarining 
fondlarini butlashda mazkur kutubxonalarning o’ziga xos vazifalari o’quv-tarbiya 
jarayoni, talaba va o’qituvchilarni zarur kitoblar bilan ta’minlash zarurati bilan 
belgilanadi. Bundan tashqari mazkur kutubxonalar talabani komil inson va yaxshi 
mutaxassis bo’lib yetishishi uchun ham qayg‘uradi. Mazkur kutubxona fondida shu 
o’quv yurtining sohasi bo’yicha o’quv adabiyotlari, ko’rgazmali manbalar ham 
to’planadi. Bundan tashqari mazkur kutubxona maxsus, ilmiy, texnika, badiiy 
hamda ma’lumot nashrlarini ham oladi. Keyingi yillarda bu kutubxona fondlari 
sezilarli ravishda o’zgarmoqda, ya’ni mazkur sohaga oid ilmiy nashrlar axborot 
vositalari ham olinmoqda. Ayniqsa, o’quv adabiyotlariga katta ahamiyat 
berilmoqda. Odatda har bir talabaga o’quv predmeti bo’yicha bittadan (1:1) kitob, 
qo’shimcha adabiyotlar (1:2) bo’lishi lozim. Mazkur kutubxona o’z fondini 
butlashda kafedralar, o’qituvchilar, talabalar bilan hamkorlikda ish olib borishi 
lozim. Bundan tashqari o’quv jarayonining o’zgarishi, yangi predmetlarning joriy 
qilinishi, darsliklarning yetishmasligi yoki yaratilmaganligi kabi muammolarni hal 
qilishga tayyor turishi lozim. Maxsus axborot-kutubxona muassasalari fondlari 
asosan xodimlar malakasini oshirish hamda mehnatning progressiv usullarini 
o’zlashtirishda ishlab chiqarishga yordam berish, texnikaning umumiy masalalari 
bo’yicha adabiyotlarni targ‘ib qilishga moslangan. Bu kutubxonalar odatda ilmiy-
texnika axborogi tizimining tarkibiy qismi sifatida shakllanga adabiyot tanlashda 
o’ziga xos turlar: standartlar, sanoat kataloglari, ixtirolar tavsifi va hokazolarga 
ahamiyat beradi. Odatda texnika adabiyotlari tez eskirib yangilanib turadi, natijada 
mazkur kutubxona fondlari ham shunga monan, bo’ladi.
Hozirgi davrda texnika kutubxonalarining tor ixtisoslashgan fondlari 
tematikani kengaytirish tendensiyasiga ega va bu qonuniydir, chunki ayrim 
masalalarni ishlab chiqish fan va texnikaning yondosh tarmoqlariga doir 
axborotlardan foydalanishni talab qilmoqda. Bu esa fondning tez o’sishini 
ta’minlamoqda. Ba’zan alohida maxsus kutubxonalar tashkil etishni talab 
qilmoqda. Masalan, O’zbekiston Republikasi Patent kutubxonasi. Mazkur 

---

136 
kutubxonaning kitob olish manbasi xilma-xil bo’lib, asosiy manba shu mavzuni 
nashr qiladigan tashkilotdir.