1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Nazorat savollari:
1.
Sistemali katalogni tashkil qilish jarayonlari qanday amalga 
oshiriladi? 
2.
Katalogni rasmiylashtirishda tematik bog‘lanishni aniqlashni 
tushuntiring? 
3.
Bir bo‘limda har xil aniqlagichlar yordamida tuzilgan bo‘linmalar 
uchrasa, ular qanday tartibda joylashtiriladi? 
4.
Sistemali katalogni rasmiylashtirish haqida qanday tushunchaga 
egasiz? 
5.
Ajratkich kartochkalar nima? 
6.
Alfavit-predmet ko‘rsatkich vazifasini ayting? 

---

122 
9-Bob. AXBOROT-KUTUBXONA FONDINI TIZIM
SIFATIDA O‘RGANISH 
Kutubxona fondi ancha qiyin tushuncha bo‘lib, uning mohiyatini kuzatish 
orqali bilib bo‘lmaydi, mohiyatini bilmasdan turib fondni jamg‘arish va 
boshqarish mumkin emas. Fondni faqatgina tuzilma sifatida o‘rganish orqali 
boshqarish mumkin. Kutubxona fondi bilan ishlash va o‘rganish uchun fond 
tuzilma sifatida olinib, umumiy va xususiy (muhim) tomonlarga, ya’ni bo‘limlar 
yoki bo‘laklarga bo‘linadi. 
Agar kutubxona fondini tizim deb olsak, unda bu tizimni tashkil etuvchi 
elementni topish lozim. Bu element — hujjatdir. Hujjat alohida kitob, matbuot, 
audivizual material bo‘lishi mumkin. Tizim tushunchasi xuddi element 
tushunchasiga o‘xshab nisbiydir. 
Agar alohida kutubxona fondini tizim deb olsak shu fondning har bir bo‘limi 
uning kichik tizimi hisoblanadi. Mazkur kutubxona fondi boshqa kugubxonalar 
fondi bilan birga qo‘shib olinsa, unda super tuzilma hosil bo‘ladi (MKS).Agar shu 
kutubxonalarning fondini bir tuzilma deb olsak, bitta kutubxona fondini esa kichik 
tizim yoki element deb olish mumkin. 
Kutubxona fondlari — kutubxona deb atalgan tuzilmaning bir qismi, ya’ni 
kichik tizim bo‘lib hisoblanadi. Lekin avvallari 
biblioteka
grekcha «kitob 
saqlanadigan joy» degan tushunchagina bo‘lgan va faqat shu vazifani bajaradi, deb 
o‘ylangan, 1930 yilgacha o‘rta kitob fondiga ega bo‘lgan joyni "biblioteka" 
deyishgan, ko‘p kitobga ega bo‘lgan kutubxonalarni esa kitob saqlanadigan joy 
(knigoxranilishe) deb atashgan. 
Bu g‘oya juda ko‘p yillar mobaynida hukmron bo‘lib,kutubxonalarni faqat 
kitob saqlanadigan joyga aylantirib qo‘ydi va uning asosiy vazifasi — 
kitobxonlarga xizmat qilishga soya soldi. «Fond» so‘zi kutubxonashunoslikda 20-
yillarda paydo bo‘lib, 30-yillarda «fondlar» atamasi qo‘llana boshlandi. 40-yilga 

---

123 
kelib esa fond kutubxonaning bir bo‘lagi deb tan olindi hamda kutubxona 
tizimining kichik bir tuznlmasi deb aniqlik kiritildi
20
. 
Kutubxona tizimiga kutubxona fondlaridan tashqari yana ancha tizimchalar 
kiradi, masalan, kitobxonlar (K), axborot-kutubxona mutaxassisi (KM), moddiy-
texnika bazasi (MTB) va hokazo. Bundan tashqari, paydo bo‘lib, yo‘qolib 
turadigan tizimlar ham mavjud. Kutubxona fondi vujudga kelishida ma’lumot 
qidiruv apparatining (MQA) ahamiyati katta. Kutubxona tizimida har bir tizim 
o‘ziga xos vazifani bajaradi, natijada bir tizimning tushib qolishi butun 
tuzilmaning yo‘qolishiga olib keladi. Masalan, kitobxon yoki MTB bo‘lmasa va 
hokazo. 
Kutubxona fondi kutubxonaning barcha tizimchalari bilan bog‘liq. Bu 
bog‘liqlik ikki xildir. 
1) To‘gridan-to‘gri aloqa. 
2) Qaytma (aks) aloqa. 
Kutubxonadagi hujjatlarning soni va mazmuni kitobxonlar soniga, tarkibiy 
qismiga, kitobxon talabiga juda katta tasir ko‘rsatadi. Kutubxonaning fondi katta 
bo‘lib, mazmuni kitobxonlar talabiga javob bermasa, u yerda o‘qiydigan 
kitobxonlar soni ozayib ketadi. Fondning tarkibiy qismi va mazmuni kitobxon 
talabi va qiziqishiga mos kelsa-yu, lekin kitoblar soni oz bo‘lsa, bu holda ham 
o‘quvchi talabi qondirilmay qoladi. 
Kutubxona fondidagi har bir o‘zgarish kitobxonlarning ko‘payishi va 
kamayishiga olib keladi. Masalan, umumta’lim maktabi kutubxonasida o‘quv-
uslubiy materiallarining kamligi o‘qituvchilarni boshqa kutubxonalardan 
foydalanishga majbur qiladi. 
Umuman, kitobxon kutubxonaga unda saqlanayotgan resurslarga qarab baho 
beradi. Chet elda bu muammo boshqacha hal qilinadi. Agar kutubxonada kitob 
bo‘lmasa, uni tezda boshqa kutubxonadan olib kelib berishadi yoki talab 
qilinadigan kitoblar nusxa ko‘paytirish apparatida ko‘paytiriladi, boshqa 
kutubxonadan telekanal orqali ma’lumotni ekranga tushirib berib, kitobxon talabi 
20
Yo‘ldoshеv E., Raximova M. Hujjat fondlari.-T., 2003.- 78 b 

---

124 
qondiriladi. Bugungi kunda Axborot-kutubxona muassasalarining korporativ 
tarmoqlari orqali respublikaning har bir chekkasida mavjud axborot-kutubxona 
muassasida kerakli bo’lgan resursni olish imkoniyati yaratilgan. Kutubxonada 
hujjat (H) va kitobxon (K) elementlari o‘rtasidagina uzviy aloqa bo‘lib qolmay, 
ushbu aloqada vositachi maslaxatchi bo‘lib turgan axborot-kutubxona mutaxassisi 
(KM) elementi ham aloqaning uzviyligiga javob beradi. 
Demak, kutubxona fondi hujjat (H), kitobxon (K), axborot-kutubxona 
mutaxassisi (KM) elementlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzviy bog‘liq ekan. Hujjat 
o‘zining mohiyatiga ko‘ra ikki xil: birinchidan, ma’naviy, g‘oyaviy, badiiy 
xususiyati bo‘lsa, ikkinchidan, u predmet xususiyatiga ega bo‘lib, o‘ziga xos 
xonalarda saqlanadigan, hisobga olinadigan, qayta ishlanadigan, qidiriladigan va 
foydalanadigan moddiy buyum hisoblanadi. 
Shuning uchun ham har bir kutubxona binosi fondning tarkibiy qismi, 
mazmuni, xizmat ko‘rsatish tarkibi va hokazolarga qarab qurilishi, bino 
arxitekturasida ana shu talablar hisobga olinishi kerak. Bundan tashqari fondni 
risoladagidek joylashtirish uchun binoni moslashtirish lozim. 
Demak, kutubxona fondi kutubxonaning faoliyat ko‘rsatishi uchun eng 
muhim tuzilma bo‘lib hisoblanadi, shu sababli ham: 
1). Axborot-kutubxona muassasasini fondsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. 
2). Axborot-kutubxona fondi orqali kutubxona o‘zining ijtimoiy vazifasini 
bajara oladi. 
3). Axborot-kutubxona fondining soni va mazmuni ijtimoiy hayotning 
rivojlanishiga, taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. 
4). Axborot-kutubxona fondi va uning mazmuni Axborot-kutubxona 
muassasasining turi va xilini aniqlab beradi
21
.