1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

O’timsiz fe’llar. Harakat gapning egasiga yo’nalgan fe’llarga o’timsiz fe’llar (geçişsiz fiiller) deyiladi (yat-, asık-, kalk-, dur- kabi). O yattı, asıktı, kalktı, durdu misollarida ish-harakatning boshqasiga o’tmaganligi va faqat egaga yo’nalgan ekanligi aniq ko’rinib turibdi. Demak, o’timli fe’llarda harakat boshqa predmetga o’tadi, o’timsiz fe’llarda o’tmaydi, eganing o’zida qoladi. Fe’llarning gap ichida biror bir borliq, predmetga ta’siri bo’lmaydi. Ular gap ichida vositali to’ldiruvchi (tümleç) bo’ladi: Arkadaşım Konya’dan geldi. Yarın evde oturalım. Biz Üsküdar’a geçeceğiz va hok.

Holat va bo’lishni ifodalovchi fe’llar, ko’pincha, o’timsiz bo’ladi: Her gün yazıhanede bulunurum. Yemek pişti. Biraz daha büyümelisin.

Qo’llanish o’rni va ma’no farqiga ko’ra ham fe’llar o’timli va o’timsizga ajratiladi: Kırlarda çiçek topladık. Yazın biraz dinlenmişsin. Eve bir kat çıkacağız. Yarın Uludağ’a çıkacağız.

Bunday fe’llar turk tilida o’rtoq fe’llar deyiladi. Fe’lning o’zak va negizi ish harakatni boshlang’ich shaklda ifodalaydi va bu holatda qo’llanish sohasiga chiqmaydi. Shuning uchun ularning boshlang’ich holatlari yap-, kes-, ol-, git-, ver-, otur-, uyu- shaklida yoziladi.

Xulosa shuki, o’timli fe’llar ish-xarakatning bajarilishini, o’timsiz fe’llar esa yuz berishi (bo’lishi)ni ifodalar ekan. Fe’llar boshlang’ich shaklda xoh o’timli, xoh o’timsiz bo’lsin, ma’lum va ish bajaruvchi shaxsni talab qiladi. Shu bois passiv ko’rinish qarshisida faol ko’rinish namoyon bo’ladi: kırılmak emas kırmak.

Turk tilida o’timsiz fe’llarga –dir (-tir) qo’shimchalari qo’shilganda ular o’timli fe’llarga aylanishi mumkin. Masalan: Anne beşiğin üzerinde uyudu (o’timli); Anne çocuğunu uyuttu (o’timsiz). Yoki Kız delikanlıya güldü (o’timli); Kız delikanlıyı güldürdü (o’timsiz).