1-mavzu. Ma’ruza. Muomala inson borligining sharti va mohiyati sifatida. Reja

Oilada shaxslararo munosabatlar

Psixologiya fanining yosh soxalaridan biri bulmish oilaviy munosabatlar psixologiyasining predmeti - oilada yuz beruvchi psixologik xodisalar va xolatlarni, oilaviy turmushningo‘ziga xos nozik tomonlarini, oila qurishga tayyorgarlik kilayotgan yosh- larni ma’naviy-axloqiy kamolotga etishish t^trisida tushuncha- lar^ tasavvurlar, real vo^eliklar moxiyati yuzasidan muayyan bi- limlar bilan kurollantirish jarayoni. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi soxasining ob’ekti - oila va uning shakllarida yashayotgan turli yoshdagi, jinsdagi a’zolaridir.

Oilaviy munosabatlar psixologiyasining asosiy vazifa- lari:

• 
  oilani moddiy, ma’naviy, ik;tisodiy, psixologik jihatdan mustaxkamlash;
  
• 
  oilada soglom psixologik muxitni yuzaga keltirish va uni saqlash, avaylash;
  
• 
  oila a’zolarining imkoniyatlari, gender tafovutlari, individual xususiyatlari va temperament tiplarini inobatga olish;
  
• 
  a’zolarning burch va majburiyatlarini tug‘ri belgilash hamda bandligini ta’minlash (odilona mehnat tak;simotiga rioya qilish); voyaga etayotgan ugil va 1^izlarni oila 1^urishga psixologik ji^atdan tayyorlash;
  
• 
  oilaviy turmush tug‘risidagi tasavvurlarni shakllanti- rish va rivojlantirish;
  
• 
  shaxslararo munosabat nazokatini va muomala maromini barkaror tarkib toptirish;
  
• 
  YANGI mux,itga, munosabatga moslashish, kunikish mexa- nizmlari bilan tanishtirish va boshqalar.
  

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi fanini ukitishda kuyidagi turmush va o‘zaro munosabat muammolarini x,al etish mu}^im sotsial, sotsial-psixologik, umumpsixologik a^amiyatga ega:

1. 
   Oilaning kelib chi^ishn ijtimoiy zarurat ekanligini tarixiy x,akikat mo?^iyatidan turib izoxlash, tavsiflash, tushun- tirish.
   
2. 
   SHaxs va jamiyat tushunchalarining tub mazmunini ochib berish, o‘zaro uzviy bog‘liqligini xaspushlash.
   
3. 
   Buyuk ajdodlarimizning axloq, od ob, tarbiya, muomala va oilaviy turmush xususiyatlariga taallukli ta’limotlarini sharxlab berish.
   
4. 
   Oilaviy tarbiyada va maktab ta’limida yigit-kizlarni oila qurishga tayyorlab borishning ma’naviy-axloqiy jabxalarini tarkib toptirish.
   

'■ 5. YOshlarning burchlari, majburiyatlari buyicha puxta k^nikma va malakalarni shakllantirish, ongli intizomga o‘zini uzi boshqarish orkali erishish.

6. 
   Oilaviy turmushda milliy urf-odat, an’ana, rasm-rusum, marosimlar, iffat, or-nomus x;amda etnopsixologik xususiyat- lar moxiyatini ta)u1il qilish asosida yosh oilalarda ibratli turmush axloqi, odobi, ma’naviyati va rux,iyatini uzluksiz ra- vishda shakllantirish bilan birga o‘zini uzi ba^olash, nazorat qilish, vaziyatga kunikish, ex,tiyojlarini nondirishda ongli munosabatda bo‘lishni atroflicha tushuntirish, taxlil etish, talkin qilish.
   

YOsh avlod ijtimoiy turmushning barcha soxalari xususiyat- lari bilan oila kuchogida tanishadi. Oilaviy turmushda odam- larga, mehnatga, narsalarga va uz-o‘ziga bo‘lgan munosabatlarni ifodalovchi xarakter xususiyatlari tarkib topa boradi. SHuning uchun oila jamiyatning boshlangich bugini sifatida bolalarning axloqi, qobiliyati, a1^l-zakovati, xulki, yurish-turishi, xatti- xarakati, mulokoti, e’tikodi va dunyokarashlariga yukori dara- jada tarbiyaviy ta’sir k^fsatish imkoniyatiga ega.

Oilaviy turmush inson x,ayotining eng muhim jihatlaridan biri xisoblanadi. Xuddi shu boisdan jamiyatning konun- koidalariga nisbatan munosabat x,am oilaviydagi shaxslararo turli-tuman muomalalarda, mulokotda, fikr almashinuvlarda, munozaralarda uz ifodasini topadi. Binobarin, yoshlarni va- tanparvarlik ruxida tarbiyalash, oilaning nakadar mustaxkam b^lishiga, uning a’zolarida olijanob xarakter xislatlarini, yuksak ma’naviy xislarni shakllantirishga bog‘liqdir.

Oilaga yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashdek yuksak va mas’uliyatli vazifa yuklatilgan. Darhakiqat, inson shaxsini shakllantirish oila muhitidan boshlanadi, xususan, oilada bolada xarakter xususiyatlari, iroda sifatlari, milliy odatlar, fe’l-atvor, ilk tevarak-atrofga nisbatan munosabat, e’tiqod va qarashlar vujudga keladi. Ana shulardan kelib chi1qqan holda, oilaviy turmushda insonni kamol toptirish sharoitlari, faol- lik ko‘rsatish imkoniyatlarini izchil o‘rganmay turib, shaxsning xususiyatlari va keltirib chiqaruvchi omillar tug‘g‘isida fikr yuritish mumkin emas. Ma’lumki, oila - bu ijtimoiy-tarixiy belgiga ega bo‘lgan ijtimoiy guruhning ko‘rinishidir, chunonchi uning a’zolarini qarindosh-urug‘chilik, nikoh turmush sharoiti birligi, odob-axloq umumiyligi, ma’naviy extiyoj mosligi kabi aloqalar o‘zaro bog‘lab turadi. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, ideologik va psixo­logik munosabatlarning uzviy birlashuvi natijasida vujudga keladi. SHu sababdan turmushdagi va oila a’zolarining o‘zaro mu- nosabatlaridagi o‘zgarishlar uning moddiy-maishiy, ikgisodiy negizi o‘zgarishiga bevosita bog‘liqdir.

Oilaviy turmush va oila a’zolarining o‘zaro muomalalari- ni tadqiq kilgan venger sotsiologi M.Komloshi 10-14 yoshdagi maktab ukuvchilarining uk;ishga va me^natga bo‘lgan munosaba- tiga bevosita ta’sir kiluvchi oilaviy muxit (vaziyat, sharoit) omillarini t^t guruxga ajratadi:

1. 
   ota-onalarning jamoat faoliyati (ularning siyosiy pozi- siyalari, ishga nisbatan munosabatlari),
   
2. 
   oila davrasidagi munosabatlar (ota va ona munosabati, ota-onalarning buva va buviga munosabatlari, ota-onalarning ukuvchilarga munosabatlari, aka-ukalar va opa-singillarning o‘zaro munosabatlari),
   
3. 
   ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyati (ular­ning pedagogik 1^izikishlari, maktab bilan hamkorliklari, ukuvchilarga dare tayyorlash kezida ota-onalarning yordami, ular­ning tarbiyaviy metodlari),
   
4. 
   oilada ukuvchining faoliyati (ukuvchining kun tartibi, xujalik ishlaridagi muayyan majburiyati) va boshqalar.
   

Tadqiqotchi M.Komloshi yiedan materiallarini ta?;lil k;ilib, oilaviy muxit (vaziyat, sharoit)ni uch kategoriyaga ajrata- di: ijobiy, 5^garuvchan va salbiy.

Rus psixologi V.I.Selivanov oilada shaxsni shakllan- tirish jarayonini urganib, baxtli bolalik - bu oiladagi kuvonchli x,amji?^atlikning admda ota-onalarning uz bola- lariga gamx^fligining samarasidir, degan xulosaga keladi. Oilalarning yunalishiga karab uch toifaga mansub ekanli- gini kursatib beradi: sotsial-progressiv taraediyparvar yunalishdagi oila, ziddiyatlik yunalishiga ega oila, past dara- jadagi ijtimoiy yunalishga munosib oila.

Birinchi toifaga xos bo‘lgan oilalar mamlakatimiz oila- larining ko‘pchilik 1^ismini tashkil qiladi. Bunday oilalarda shaxslararo munosabatlar milliy, umumbashariy, xakchil ta- moyillardan kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi, shuning- dek, xar tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali nazarda tutiladi. Sotsial-progressiv yunalishdagi oilalar­ning voyaga etgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxonada, ja­moat ishlarida faol ish^girok etadilar, ilgor madaniyatga nisbatan kizikishlarini namoyish kiladalar, shuning bilan birga, bu narsalarga uz farzandlarida x;am ?{;avas uygotadilar. Oilada go^o namoyon bo‘ladigan ziddiyatlarni juda kiska mud- datda osoyishta yusinda )^al qiladilar. Ushbu toifaga man­sub oilalarda xujalik ashyolari, asboblari, kimmatbaxo ma- teriallar >^ar xil extiyojlarni qondirish vositasi sifatida karaladi, bu narsalar shaxsning kelajak istikboli bilan mutla1^o boglanmaydi.

Ikkinchi toifadagi oklada umumbashariy, milliy yunalish uzil-kesil xal kilinmagan bo‘ladi. Oilaviy turmush munosa- batlari uzluksiz ravishda biron-bir goyaning boshk;a goya bilan o‘zaro nikoblangan kurash bosqichida bo‘lib, u yoki bu karashlar, akidalar ustunligi, istikboli xech qanday ax,amiyat kasb etmay- di. Bunday xolatning kuzga tashlanishi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi kurashni aslo anglatib kelmaydi. Balki er-xotinning yoki boshqa voyaga etgan sila a’zolarining murosasiz nuktai na- zarlari ko‘pincha ularning xarakter xususiyatidagi tafovut negi- zida bog‘liq bo‘lib, mutlako eskilik sarkiti moxiyatidan kelib chikmaydi. Oilada so‘z bilan ish birligi masalasi bir-biriga karama-karshi yunalishli ikki markazga va ikki xil intilishga ega. Fakat burch xissigina, muayyan majburiyat bajarishgina oila a’zolarini birlashtirib turadi, xolos. Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir utkazish uchun kurashi, rakobati yavdol namoyon bo‘ladi.

Uchinchi toifaga mansub oilalarda ko‘pincha meshchanlik udu- mi va ideallari xokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga b)shsundirilgan, ya’ni mol-dunyo tuplashga, moddiy- maishiy jihatdan ustunlikka erishishga karatilgan. Voyaga etgan oila a’zolarining, ota-onalarning korxonada, muassasada, tash- kilotda mehnat qilishi ana shu kuzlangan maqsadga erishish vo- sitasi sifatida, xar qanday mehnat esa ish xaki mikdori bilan ulchanadi. Ushbu toifa katoriga yana fanatizm xususiyatli kishi- lar, ruxoniylar oilalari kiradi. Xox meshchanlikka oggan oilada bulmasin, xox ruxoniy oilasida, baribir eski akidaparastlik munosabatlari kudratli kuchga ega. Jumladan, oila boshligining zuravonligi, zolimligi, unga kur-k)fona va so‘zsiz buysunishlik, sajda qilishlik, zaif va nimjon a’zolar faolligini poy- mol qilishga intilish va xokazo. Meshchanlik ideali va diniy e’ti1

Tarakkiyparvar jaxon psixologiyasi fanida oilaviy tur- mush munosabatlarining juda ko‘p kirralari urganilgan. Jum- ladan, ?^ar bir oila a’zosining yashayotgan mikromut^itda tutgan urni va erishgan obrusi, yangi va tajribali oilalarda er- xotin munosabatlari, ota-onalarning farzandlarga nisbatan muomalalari, turli yoshdagi farzandlarning o‘zaro mulokoti, farzandlarning ota-onalariga nisbatan munosabatlari, oila a’zolarining begona kishilar bilan mulokotga kirishish xusu- siyatlarining dinamikasi, oila a’zolari o‘rtasida uy-ruzgor yumushlari taksimoti, ular o‘rtasida }^ordik chiqarish xukuki va uning kafolati, oila a’zolarida mulokot ko‘lamining ken- gayishi (oila doirasidan tashkari chiqish) kabi shaxslararo munosabatlarning rang-barang jix,atlari tadqiq; kilingan. SHunga karamasdan, oilaviy turmush munosabatlarining ko‘pgina tomonlari chukur tekshirilmagan, oilaviy turmushda okilona munosabatni amalga oshirish uchun tayyor andozalar etarli emas.

Oilaviy munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan tor- tib mustakillik, istiklolga nisbatan sodiklik, vatanpar- varlik, sharkona an’ana, shaxsiy kizikishni jamiyat, mamlakat kizikishiga buysundirish xislati, katiyatlik, kadr-kimmat X.ISSI kabi yuksak insoniy xislar shakllana boshlaydi. Asta- sekin tug‘ishganlarga gamxurlik, aka-ukalik va opa-singillik me)^ri, ota-onaga mux;abbat va shafkat singari teranlik tuygulari namoyon bula boradi.

17-mavzu. Ma’ruza. Shaxs etukligi va oilaviy munosabatlarning ko’rinishi.

Reja:
Oilaviy turmushda samimiy va okilona munosabatlar, ilik psixologik muxit ta’siri natijasida oila a’zolarida kamtarlik, kungilchanlik, iltifotlilik, sabrlilik, tug‘rilik, yaxshilik, uyatchanlik, yumshoklik, dilkashlik, mexribonlik, ta- labchanlik, me^natsevarlik, vijdonlilik, mehnatga mas’uliyat- lilik, ozodalik, izzat-nafslilik, tejab-tergashlik kabi shaxs xislatlari tarkib topadi. Agar oilaviy turmush munosabatla­ri ko‘pollik, andishasizlik negiziga kurilgan bo‘lsa, u x,olda oila a’zolari ruxiy dunyosida kekkayishlik, pismiklik, jamo- atchilik ma’kullagan narsalarni va ko’pchilik tomonidan kabul kilingan xatgi-xarakat koidalarini sezmaslik, yalkovlik, mas’- uliyatsizlik, ifloslik, ayamaslik, shuxratparastlik, magrurlik, o‘zini katta olish, dimogdorlik singari illatlar yuzaga keladi, shakllanadi.

SHaxslararo munosabatlarning bir necha tiplari mavjud ekanligi sotsial pedagogik psixologiyada kayd qilib o’tilgan. Dastavval mikro va makro ijtimoiy guru?^ a’zolari 5ftasidagi munosabtlarning xilma-xil ekanligi tadqiqotlarda atrofli- cha urganilgan bo‘lib, ular “demokratik”, “avtoritar”, “libe­ral” kabi toifalarga ajratilgan. Dozirgi zamon psixologik tadщkotlari oila muxitida munosabatalarning kushimcha “dif- fuz”, “anormal” toifalarni kursatadi.

Oilaviy munosabatlarning “demokratik” toifasi - oila azolariga, aynitssa, maktab yoshidagi ugil-kizlarga, u yoki bu tarzdagi xatti-)4arakatni amalga oshirishda, biron-bir ishni rejalashda katta erk beradi, shuning bilan birga mayda-chuyda kursatmalardan, kat’iy vakt bilan belgilash xolatidan forig b^ladilar. Oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari xar bir shaxsni izzatlash, xurmat qilish maromi asosiga kurilgan bo‘lib, o‘zaro okilona talabchanlik, katiyatlik ru)^i bilan sugorilgandir. Oila boshligi x,isoblangan ota-onalarning asosiy dikkat-e’tibori milliy va umuminsoniy koidalari talabidan kelib chiqqan ?^olda uz farzandlarida ijobiy xa­rakter xislatlarini, zamon rut^iga mos shaxs fazilatlarini shakllantirishga karatiladi. Mazkur toifadagi oila a’zo­lari davrasidagi su?^batlar, munozaralar, mulox;azalar o‘zaro tenglik, o‘zaro xurmat pyj^nra buysundiriladi. Oilaviy muno­sabatlarning ushbu kurinishida turli yoshdagi ugil-kizlarga maqsadga yunaltirilgan milliy-tarbiyaviy, pedagogik ta’sir )pgkazishning kulay imkoniyati mavjuddir. }^ar bir oila o‘zining insonga mikrota’sir )^kazish tizimining xususiyati bilan aj- ralib turadi. Unday oilada shaxslararo munosabatda ta’sir utkazish sexri (mexanizmi) yashiringan x,olda bo‘ladi. SHu bois- dan tasodifan voqea va xodisalarning sodir bo‘lishi turlicha ba)^olanadi va ularga bevosita aloqador oila a’zolari turmush tajribasidan kelib chiedan x,olda yo ragbatlantiriladi, yoki ja- zolanadi. Mana bunday odilona amalga oshirilgan mul okot ta’- sirida ugil-kizlarda dustlik, dilkashlik, xushmusmalalilik, shaxsiy xatti-xarakatida va mulo)^aza yuritishida mustakillik, shaxsiy karashlari sa^langan xolda yangi koidalar va talablarga moslashish, uz faoliyati uchun javobgarlik, emotsional zurikish davrida uz-o‘zini kulga olish, uz-o‘ziga buyruk berish, uz-o‘zini boshqarish kabi muhim fazilatlar paydo bo‘ladi.

Oilaviy munosabatlarning yana bir turi “avtoritar” deb atalib, bunda ota-onaning obrusi xal kiluvchi rol uynaydi. SHaxslararo teng ?^ukuklilik, erkin xatti-xarakat qilish, ta- shabbuskorlik uz ahamiyatini yu^ota boshlaydi. Oila a’zolari- ning yurish-turishi, xatti-xarakati ko‘pincha cheklab kuyiladi. Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir >^kazishning asosiy me- todi jazolash xisoblanadi. Birok onda-sonda ragbatlantirish metodidan foydalanganda ham ma’naviy ozuka berish imkoniya- tiga ega bulmaydi. SHaxslararo munosabatdagi bunday noxush- lik ota-ona kuzlagan tarbiyaviy maqsadni amalga oshirmaydi va past Samara beradi. Okibat natijada oila a’zolari o‘rtasida mazkur pedagogik ta’sirga nisbatan salbiy nuk;tai nazar na- moyon bo‘ladi. Paydo bo‘lgan salbiy nuktai nazar, avval ota- onaga, sungra boshqa katta yoshdagi oila a’zolariga nisbatan kullaniladi. Farzandlarda ota-onaga yakinlik, mexr xissi ka- mayadi, keyinchalik bu tuygu uzoklashish, “begonalashish” kechin- masiga aylanadi. Ota-ona bilan bo‘ladigan mulokot esa ugil- kizlar tomonidan juda kuyi baxolanadi. Oiladagi shaxslararo munosabatlar ularni qoniqtirmaydi, natijada odamovi, ichim- dagini top, damduzlik, tashvishlik, xavotirlik, sotsial nor­ma va koidalarga kiyinchilik bilan moslashish kabi xarakter xislatlari vujudga keladi. SHu sababdan oila a’zolari ruxiy dunyosida simpatiya, empatiya, samimiylik, xayrixoxlik kabi yuksak insoniy xis-tuygular juda yuzaki, soxta ifodalanadi. Kur-kurona va so‘zsiz buysunishga asoslangan munosabat nagi- zida yotgan tarbiyaviy ta’sir kurkok va irodasi kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi.

Oilaviy turmush munosabatlarining “diffuz”, aralash yoki korishik toifasida bola shaxsini shakllantirishning mu- ayyan pedagogik sistemasi mavjud emas. Oila a’zolari o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlar aksariyatxollardaugit-nasixat,axloqiy suxbat, yul-yurik kursatish bilan boglanib ketadi. Oilaning ki- chik a’zolari xatti-xarakati ma’lum darajada cheklangan bo‘lib, kuyilgan shartdan bola tashkari chiksa, jazo chorasi k^filadi. Pand-nasix,atga uzviy boglanib ketgan ota-onaning farzand- lari bilan mulokot erkdan va botinib fikr yuritishdan uzok bo‘lganligi sababli, yumor ?;issiga befarklik, uz-o‘zini kulga olmaslik, mas’uliyatsizlik, stress, akliy zurikish ?^olatini xis kilmaslik, etarli darajada shaxslararo aloqa urnata olmaslik singari xarakter xislatlarini tarkib toptiradi.

Xar qanday ijtimoiy jamiyatda kam uchrasa-da, lekin no- normal, anomal munosabatga ega bo‘lgan oilalar mavjuddir. Bun- day tipga ajralish darajasigacha etib borgan, bola oilaviy nize manbai deb tushunuvchi, “bola” baxonasi tufayli kil ustida turgan, ichuvchi-alkogollar yoki narkoman (giyo^^vand, nashavand) oilalar kiradi. Mazkur oila a’zolarining o‘zaro munosabat- lari oila mux,itini larzaga keltiradi, yosh buginlar axloqiga, ongiga, akl-zakovatiga, dunyokarashiga, e’tikodiga salbiy ta’sir qiladi. Urinsiz mash-mashalar, janjallar, ko‘pol muomalalar, x,akoratlar oila a’zolari o‘rtasidagi nonormal x,olat osoyishta yashash, tinch ijod qilish, muayyan ta’lim uchun zarur imkoniyatlar yaratib berishga kodir emas.

Oilaviy turmush munosabati ichida “liberal” toifa ?^am ko‘p xollarda uchrab turadi. Oila davrasida murosasiz, kungilchan bo‘lishlik tashki kurinishdan ilik psixologik mux,it xukmdorligi o‘zini aks ettirganday bo‘lib tuyuladi. Agar muro- sasozlik “murosa-yu madora” kabilida kechirimlilikni bildi- rib kelsa, yukoridagi fikrimizni tasdiklagan bo‘ladi. Afsus- ki, “liberal”lik, murosasozlik oiladagi xar qanday vaziyatni “umumiy til” topish asosida ?^al qilishga, prinsipiallikdan uzoklashishga, subutsizlikka olib keladi. Ota-onalarning far- zandlari bilan bunday munosabatda bo‘lishlari salbiy okibat sari etaklaydi, kat’iylik, mustakillik, dadillik singari irodaviy sifatlar ugil-kizlar rux,iy dunyosidan uzoklashadi. Murosasozlik ta’sirida yosh avlod xarakterida munofiklik, ik- kiyuzlamachilik, kelishuvchanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin. CHunki murosasozlik ayrim vaziyatlarda kullaniladigan uslubdir.

SHunday qilib, ja)^on psixologlari tadqiqotlariga va shaxsiy kuzatishlarimizga asoslanib, oila muxitini muayyan yunalishga 1^arab uch rypyj^ra, oilaviy turmush munosabatla- ri xususiyatlarini esa besh toifaga ajratish imkoniyatiga ega buldik.