1-Mavzu: Jismoniy tarbiya diagnostikasi va korreksiyasi

Yoshlarda ijobiy sifatlarni shakllantiruvchi bosqichlar

I bosqich

II bosqich

III bosqich

IVbosqich

Vbosqich

Yoshlarda ijobiy sifatlarni shakllantiruvchi bosqichlar

Ba’zan o'quvchi turmushdagi biror fakt yoki voqeani, adabiy asarlardagi mazmunni, kinokartinalami o'zi mustaqil tushuna olmay noto'g'ri xulosalarga kelib qoladi. Juda og'ir Sharoitlarda o quvchida xato fikrlargina emas, balki ma’naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko ra bizga yot bo'lgan xatolar ham yuzaga kelishi mo'mkin.

Ko'pchilik noto'g'ri hatti-harakatlaming yuz berishiga ana Shular sabab bo'ladi. Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo'li o'quvchilaming o'zlarida to'g'ri xulq- atvomi yuzaga keltirish bilan axloqiy tajnbani boyitish va umumlashtirish yo'lidir, albatta. O'quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman formalari ulaming ongi va his-tuyg'ulariga jonli, yorqin, otashin so'zning (jamoalarda uyuShtiriladigan etik suhbatlar, leksiyalar, munozaralar) ta’siri bu ishm mazmunan boyitishi mumkin. Axloqqa doir suhbatlar qo'yidagi tamoyillar asosida tuzilishi kerak:

1. Axloqiy mavzudagi suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bo' lishi lozim. Mavhum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar bilan toliqtirib quyishgayul qo'yib bo'lmaydi.

2. Suhbat o'tkaziladigan jamoani, uning yo'nalishini bu jamoa a’zolarining o'zaro niunosabatlarini, o'qituvchiga, o'qishga va boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.

3. Suhbatlami nihoyatda tez-tez o'tkazib turmaslik kerak, chunki psixologik nuqtai nazardan ular kishini toliqtirib quyishi mumkin. Agar suhbatlar konkret sabablar bilan mamlakat yoki jamoa hayotidagi biror voqeaga moslab o'tkazilsa, samarali natija beradi.

4. Suhbatni yorqin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollar, hayotiy vokealar yoki adabiy asarlardagi faktlami hamda kuzatishlami tahlil qilishdan boshlab umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o'tish tavsiya etiladi.

5. Emotsional tarzda keltirilgan yorqin va ta’sirchan obrazga oqilona tayanish (nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish. Kinofilmlar yoki teatr asarlariga kollektiv bo'lib borish yohud ulami jamoada muhokama qilish) zarur.

6. O'quvchilaming ongiga singdiriladigan qoidalami asoslab berilishi, isbotlangan bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va buning oqibatida dalil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga oqilona isbotlarga rozi bo'lishga qodir bo'lgan o'smirlar va o'spirinlar bilan suhbat o'tkazish paytida juda muhimdir. Boshqa tomondan, bu yoshda so'z ta’sirining samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki yoshlarda rivojlanib boradigan tanqidiy tendensiyalar ko'pincha uni kattalaming dalillariga ehtiyotkorlik bilan ishonmasdan va noto'g'ri tushunib qabul etishga, ulaming dalillarini rad qilishga, biror qoida bilan kelishmaslikka, kattalaming iltimoslari va talabalariga qarShi chiqishga majbur etishi mumkin. yana shuni inobatga olish lozimki, o'smirlar ko'pincha kattalaming o'ziga aql-idrokli kishi deb murojaat qilishlaridan mag'mrlanib yuradi. Unda bu ishonchni oqlaSh, ana O'xshash munosabatga munosib kishi

bo'lish istagi yuzaga keladi.

7. O'smirlarda maksimal darajada faollik, jonli ravishda fikr almashish istagini uyg'otish, ulaming fikrini avj oldirish va o'zlarini axloq masalalari ustida o'ylab ko'rishga majbur qilish zarur. O'smirlarga tayyor haqiqatni zo'rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari xaqidagi xulosalami ularning faol ishtirokida (ammo o'qituvchining rahbarligida) chiqartirish kerak. Buning uchun suhbat jarayonida muhokama qilish kerak bo'lgan masalalami oldindan tayyorlab qo'yish tavsiya etiladi.

8. O'smirlarda chuqur va ta’sirchan emotsiyalami uyg'otishga intilish lozim.

Bunda o'qituvchi suhbatni befarq va Shavq-zavqsiz emas, balki emotsional tarzda jonli kilib o'tkazgandagina erishish mumkin. O'qituvchi o'zining ehtirosli e ’tiqodi o'smirlarga utishini unutmasligi darkor. O'smirlaming o'zlari his etadigan to'yg'ulami taxminan qo'yidagi formada anglab olishlariga erishish juda muhimdir:"Nima uchun bu hodisa menda Shunchalik g'azab va nafrat uyg'otadi?", "Nima uchun men bu xatti -harakatlardan Shunchalik hayratlandim?"

Tarbiyachilaming shaxsiy namunasi o'smir shaxsini tarkib toptirishda muhim

ahamiyatga ega. Kichik maktab yoshidagi o'quvchi ko'pincha o'qituvchiga taqlid qilib, unga o'xshashga harakat qiladi, lekin birinchidan, buni ko'pincha tushunib yetmasdan qiladi, ikkinchidan o'qituvchining tashqi ko'rinishiga va qiliqlariga taqlid qiladi, chunki u Shaxsning namoyon bo'lishini tahlil qilishini va Shaxsni barqaror hislatlarini anglab yetishga qodir emas. O'smir va o'spirin yoshidagilar esa ko'p hollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar. O'smir o'zini katta deb hisoblay boshlagandan e’tiboran kattalaming hatti- harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning uchun unda tevarak- atrofdagi kishilaming, ayniqsa o'ziga eng yaqin va o’zi uchun eng obro'li kishilaming hatti- harakatiga qiziqish hamda e’tibor berish yuzaga keladi. O'qituvchi qanchalik obro'li bo'Isa, uning e’tiqodi, bilimlari, fikrlari, didi o'quvchilarga Shunchalik ko'p ta’sir qiladigan bo’ladi. O'smir kattalaming biror hislatlariga taqlid qilayotib, ko’pincha bu hislatlami Shunchalik ilib olish bilan birga, ulaming salbiy hislatlari va hatti -harakatlarini ham o'ziga singdirib oladi. Agar o'qituvchi muayyan maqsadni ko'zlaydigan va prinsipial matonatli, o'z burchini qat’iyat bilan bajaradigan bo'Isa, xuddi Shu narsalami o'z tarbiyalanuvchisidan ham talab qilish unga oson bo'ladi. Aksincha, o'quvchiningtajangligi, qo'polligi, o'zini qo'lga ola olmasligi, manmanligi o'quvchilarga salbiy ta’sir ko'rsatadi.

O'quvchilar va ota-onalar ba’zan tarbiyaviy ishlarda o'zlarining shaxsan namuna ko'rsatishlarining ta’sirigayetarlicha baho bermaydilar. Holbuki, ulaming qilayotgan ishlan, o'zlannmg qanday tutishlari ulaming aytgan gaplariga, o'rgatgan narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko'proq ahamiyatga ega bo'ladi. XX asrning 20-30 yillaridayoq A. S. Makarenko Shaxs tarbiyasini pedagogik texnologiyalar tizimida o'ta dolzarb muammo, deb qaragan. Pedagogika fanining rivojlanishi «Shaxsni loyihalashni qay darajada bajarganligi bilan o'lchanadi», ya’ni tarbiya jarayonida tarbiyachi Shaxsni Shakllantirar ekan, pedagogika oldindan yangi avlod kishisini-barkamol insonni voyaga yetkaza olish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak,- degan fikmi ilgari surgan. Demak, pedagogik texnologiyalarga tayanilgan holda jamiyatga zarur bo'lgan komil inson Shaxsini tarkib toptirish ,ko'p jihatdan tarbiyaviy maqsad hamda vazifalar tizimini ishlab chiqishni, tarbiyaviy metodlami to'g'ri tanlshni, tarbiyaviy maqsadlami nazorat qilishni, tarbiyaviy maqsadlarga erishilganlikni baholashni taqozo etadi. К о 'rib turganimizdek, pedagogik texnologiya ikkita turli soha: texnik fanlarda-ta’lim tizimini mukammalllashtirish uchun zarur bo'lgan o'kuv vositalari bilan ta’minlashni nazarda tutsa, gumanitar sohada, ya’ni pedagogikada ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlami oldindan oydinlaShtirishni taqozo etadi. Abdulla Avloniy fikricha, «...tarbiyalash o'xshash individual tahririy dastur bilan olib borilishi kerakki, u shaxs sifatlarini tarkib toptirishda jamiyat talablaridan birmuncha ilgarilab ketgan bo'lishi zarur»2

To'g'ri hatti-harakatlarda amaliy tajribani uyuShtirish yuqorida ta’kidlab o'tilgandek Shaxsni tarbiyalashda muhim va asosiy omildir. Tarbiyachi o'quvchilarda hattiharakatlaming O'xshash Shakl va metodlarini tarkib topdirmog'i kerakki, bu Shakl va metodlarda tarbiyaning hal qiluvchi ta’siri ostida yuzaga keladigan yoshlaming e’tiqodlari amalga oshsin. Hatti -harakatlarning aytib o'tilgan Shakllari motivlami, tarbiyalanuvchining ehtiyoj va munosabatlarini "moddiylaShtirish" ifodasi, vositasi, Shakliga aylanib qolgandagina barqaror omil bo'lib mustahkamlanadi. A.S.Makarenko xuddi ana Shu ma’noda xulq- atvor gimnastikasi to'g'ri hatti - harakatlami mashq qilishni uyuShtirish zamrligi to g'risida gapirgan edi.

Axloqiy xatti- harakatlami mashq qilish-bu turli variantlardagi hatti –harakatlami aslida bir- biriga o'xshash vaziyatlarda uyuShgan va muayyan maqsadni ko'zlagan holda takrorlaShdir. Faqat ana O'xshash qilingandagina hatti -harakatlarning barqaror va ayni vaqtda umumlashgan formalan tarkib topadi. Sun’iy mashqlar emas, balki o'quvchi hayoti va faoliyatinmg tabiiy Sharoitlari nazardatutiladi.

O’smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi omili o'z- o'zini tarbiyalash vujudga keladi. О’quvchilar o'zlaridan ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan Shaxs hislatlarini tarkib toptirish sohasida xulq-atvoridagi kamchiliklarga salbiy hislat va sifatlarga barham berish sohasida ongli ravishda yondaShsalar maqsadga muvofiq bo'ladi. Bunda o'z ustida muntazam ravishda ishlash «. . . odamning yuksak darajada o'z - o'zini idora qiluvchi, o'z-o'zini kamol toptiruvchi birdan bir tizimdir1»- degan edi L.I. Bojovich. Demak, agar o'z-o'zini tarbiyalashga bo'lgan intilishni kattalar, jamoa yetarli darajada tashxislab, boshqarib va tashkil qilib turmasalar unda o'quvchi o'zo'zini tarbiyalash mazmunida (mmani tarbiyalashda) hamda uning Shaklida (qanday tarbiyalashda) jiddiy xatolargayo'l qo'yishi mumkin.

Uzluksiz ta’lim tizimida xizmat qilayotgan o'qituvchi, tarbiyachi tashxislash

jarayonida quyidagi vazifalami nazarda tutishi kerak: