1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Usullar	Narx shakllantirish usulining mazmuni	Afzalliklari	Kamchiliklari	Hisob-kitob uchun ma’­lumot
Qo‘llanish shartlari
1. Xarajatga asos- langan usullar	Narxlarni hisoblashda xara- jatlarga qanchadir foyda miqdorini qo‘shishni ko‘zda tutadi. Xarajatga asoslangan usullarning asosiy modifika- tsiyalari quyida ko‘rib chi­qilgan.	Soddalash, qo‘llash- ning qulayligi, hisob -kitoblar uchun ma’- lumotlarning oson to- pilishi.	Narxlar mazkur tovar uchun xari- dorlar to‘lashga tayyor bo‘lgan narx- lardan yuqoriroq yoki pastroq bo‘- lib qolishi mumkin, chunki narxlarni asoslashda talab omili hisobga olin- maydi. Narxlar xarajatlarga to‘g‘ri- dan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmaydi. Bozor sigmentatsiyasi va xaridorlarning narxlarga bo‘lgan munosabati inkor etiladi. Tovar sifati va uning atrofida- gi raqobatchilar hisobga olinmaydi.	Xarajatlar, mahsulot rentabelligi, maqsadli foyda	Mahsulot uchun qo‘llash yaxshi- roq, narxlarning quyi chegarasi- ni hisoblash uchun foydala­nish mumkin.
1.1. Xarajatlar plyus foyda	Narxlar solishtirma joriy xara- jatlarga ma’lum foyda summa- sini qo‘shish bilan hisoblanadi. Usulning o‘zgargan shakllari: o‘rta (to‘la) va eng yuqori joriy xarajatlarni qo‘llash.		Mos qo‘shimcha summa darajasini topishning murakkabligi, chunki uni hisoblashning aniq usuli yoki standart shakli mavjud emas.
1.2. Zarar ko‘rmas- lik.	Narx maqsadli foyda hajmi- ga erishishni ta’minlovchi da- rajada o‘rnatiladi.		Narx o‘rnatish uchun ma’lumot si- fatida o‘zi ham tovar narxiga bog‘- liq bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi- dan foydalaniladi.
2. Mo‘ljalni talab bo‘yicha olish	Dasturiy mahsulot narxi da­rajasi talab o‘zgarishiga bog‘-	Tovar bozori holati- ni aks ettiradi.	Talab egri chizig‘ini ishonchli ra­vishda prognoz qilish katta qiyin-	Tovarni xari- dorlar qanday

149

	liq qilib olinadi. Xarajatlarga cheklovchi omil sifatida qara- ladi.		chiliklar bilan bog‘liq. Talabni miq- doriy baholash natijalari doimo shartli bo‘ladi.	qabul qiladi.
2.1. Boshqariluv- chi sotuvlar usuli.	Narxlarni vaqt birligi ichida boshqichma-bosqich istalgan sotuv hajmini ta’minlovchi darajagacha o‘zgartirma	Narx empirik usulda aniqlanadi.	Talab egri chizig‘i chizilmaydi, tu- shumni prognoz qilishning imkoni bo‘lmaydi. Xaridor narxlarning tez-tez va asossiz o‘zgarishini sal­biy qabul qiladi.	Tovarning sotilish hajmi.	Narx tayinlash- da qo‘llamagan ma’qul.
2.2. Daromadning qiymatga ega bo‘l- gan qismi usuli	Tovar qiymati iste’molchilar o‘rtacha daromadi bilan taq- qoslanadi. Narx iste’molchi- larning tovarga sarflashga tay- yor bo‘lgan xarajatlari salmo- g‘ini baholash asosida aniqla- nadi	Foydalanuvchilarning xarid imkoniyatlarini hisobga oladi	Tovar sifati, xarajatlar, raqobat darajasi kabi zarur narx shakllan- tiruvchi omillarga e’tibor beril- maydi	Bo‘lajak is­te’molchilar daromadlari haqidagi	Narxlarning yu­qori chegarasini aniqlash mezoni sifatida qo‘llash mumkin
2.3. Ekspert baholash	Narxlar ekspertlar xulosasi asosida tayinlanadi	Soddaligi	Ekspertlar fikrining subyektivli- gi. Baholashning yakuniy natija- larining noaniqligi. Odatda, eks­pertlar fikrining bir-biriga mos kelmasligi yuqori darajasi. O‘x- shash dasturiy mahsulotlarni so- tishda yetarli tajribaga ega bo‘l- gan ekspertlarni topish (tanlash) qiyinligi.	Bozor kon- yunkturasi, ta­lab, narxlar to‘g‘risida	Tovarni ishlab chiqarishning maqsadga mu- vofiqligi to‘g‘- risida qaror qa­bul qilish uchun
3. Raqobatga asoslangan
3.1. O‘rta bozor narxlari usuli	Tovar bahosining asosi b o‘- lib bozorda shakllangan narx- navo darajasi hisoblanadi	Bozorda o‘z ulushini saqlab qolish	Baholanayotgan tovarning sifati hi­sobga olinmaydi	Shakllangan narxlar to‘g‘- risida	Bir jinsli tovar- lar uchun qo‘lla- niladi
3.2. Tender asosida	Tender narxlarini aniqlash-	Xarajatlarni qoplash	Buyurtma olmaslik riski, raqobat-	Raqobatchilar	«Tovar-loyiha»

150

narx shakllantirish usuli	da raqobatchilar taklif eta- yotgan narxlar va o‘z xara- jatlari darajasidan kelib chi- qiladi	va foyda kafolatla- nadi	chilar to‘g‘risidagi axborot olish qiyinligi	narxlari, o‘z xarajatlari	uchun qo‘llani- lishi mumkin
3.3. Iste’mol qiyma- tini sezishga aso- sangan			Tovarni ishlatilishidan olinadigan samarani miqdoriy baholashning qi­yinligi. Tovar va u bilan bog‘liq xiz­matlar sifatini miqdoriy baholash­ning qiyinligi	Tovardan foy­dalanish sama­rasi to‘g‘risi- da. Tovar sifati va uning raqo- batchilari to‘g‘risida	Bozorning maq­sadli «Xaridor bo- zori» segmentida o‘xshashi yo‘q to­varlar uchun
3.3.1. Iste’molchi- lardagi samarasi aso- sida	Narx sarflangan tovarni xa­rid qilish uchun sarflangan har bir so‘m xaridorlarning o‘zlari qilgan investitsiyalari oldigan qo‘ygan talablariga javob beradigan samarani ta’- minlashi lozim, degan tax- minga asoslanib aniqlanadi.	Tovar samaradorli- gini hisobga oladi
3.3.2. Tovar sifati asosida	Narxlar raqobatchilar tovariga nisbatan sifat va narx ko‘rsat- kichlari asosida tayinlanadi	Narx tovarning ra- qobatbardoshligini hisobga oladi.

151

Tovarning bazaviy narxini belgilashga qaratilgan boshqaruv qaror- larining aksariyat qismi ancha murakkabligiga quyidagilar sabab bo‘ladi:

• 
  tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxona faoliyatining eng muhim iq­tisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan yuksak mas’uliyat;
  
• 
  narx belgilashni boshqarish tizimida hal qilinadigan aksariyat va- zifalarning optimallik mezonlari ko‘pligi;
  
• 
  tegishli vakolatga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan narxlar bo‘yi-cha qarorlar tayyorlash, shuningdek, ishlab chiqish va ruxsat berishga mo‘ljallangan vaqtning cheklanganligi;
  
• 
  narx belgilash bilan bog‘liq boshqaruv qarorlarining oqibatlari inersiya bo‘yicha yuzaga chiqishi va shuning natijasida darhol nomatlub tamoyillaming oldini olish mumkin emasligi.
  

Tovarlar narxining bazaviy darajasini belgilashda asosli qarorga kelish uchun tegishli iqtisodiy-tashkiliy model (ITM) taklif qilinadi.
ITM tovarning bazaviy narxini belgilashning barcha prinsiplari va bosqichlari majmuyidan iborat bo‘lib, bu prinsip va bosqichlar narx bel­gilashni boshqarishning uslubiy va axborot ta’minotini belgilaydi.
Tovarning bazaviy narxi va uni belgilash bilan bog‘liq tadbirlar boshqarish obyekti bo‘ladi. Narxlar bo‘yicha qarorlar qabul qilish uchun javobgar bo‘lgan, korxonaning narx belgilashni axborot va tashkiliy ji­hatdan ta’minlash bo‘linmalari va xizmatlari faoliyatini muvofiqlashti- radigan shaxs yoki bir guruh shaxslar tovarning bazaviy narxini bosh­qarish subyekti bo‘ladi.
Tovarning bazaviy narxi, qoida tariqasida, qarorlar qabul qiladigan shaxs tomonidan tanlab olingan narx belgilash usuli bo‘yicha (yoki bir usul ustunlik qilgani holda bir necha usullar bo‘yicha) hisob-kitoblarni amalga oshirish natijasida belgilanadi.
ITM doirasida qabul qilinadigan qarorlarning markaziy obyekti bo- zor talablariga va korxona maqsadlariga juda yaxshi mos keladigan “xa- rajatlar-sifat” nisbatini shakllantirishdan iborat.
Ajratilgan asosiy maqsadlar va ITM doirasida hal qilinadigan vazi- falarga muvofiq modelning tuzilishi ishlab chiqilgan bo‘lib, u 5.2-rasm-da keltirilgan.