qatnashchisi mavjud risk muammolarini hal qilish yo'li bilan foyda olishga harakat
qiladi, bevosita risk bilan bog'liq vaziyatlardan qochish uchun turli harakatlarni
amalga oshiradi.
Birja faoliyatida risklarga xos bo'lgan xususiyat shuki, unga barcha
qatnashchilar, hattoki birja faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lmaganlar ham
uchraydi.
Respublikada tashqi iqtisodiy faoliyat sur'ati o'sib
borayotgan, xalqaro
jamiyatga integratsiyalashuv kuchaygan va bank faoliyati erkinlashtirilgan
sharoitlarda O'zbekistonda valyuta riskini boshqarish masalasi asta-sekinlik bilan
dolzarb ahamiyatga ega bo'lib bormoqda.
Mamlakat birja faoliyatida risk muammolari yangilik deb bo'maydi. Bozor
tizimining rivojlanish tajribalari ko'rsatishicha, risklarni noto'g'ri
baholash yoki
ularga e'tibor qaratmaslik ayniqsa, birja faoliyatida katta foyda yo'qotishlariga,
ba'zida esa bankrotga ham olib keladi.
Bozor iqtisodiyoti beqarorligi va zaiflik sharoitlarida ko'plab brokerlik
firmalari va birjalar birja ishida riskning oldini olish borasida turli echimlarni izlab
tomoqdalar, risklar, birjachilarning hisoblashicha, professional boshqarilishi
mumkin. Bu holat ko'pchilikni birja savdosida risklarning o'rni va
roliga boshqacha
qarashga majbur qiladi.
Deyarli butun birja faolligi bozorda vujudga kelgan sharoitga, birjachilarning
profemmionalligi va faoliyatiga qarab bitta riskka emas, butun bir risklar to'plamiga
uchrashi mumkin.
Ayrim risk turlari mavjudki, ularni nazorat qilib bo'lmaydi. Bunday risk turlari
qatoriga siyosiy risk kiradi, u davlat siyosatining natijasi hisoblangan foyda
miqdorining qisqarishi yoki zarar ko'rish imkoniyati sifatidan sharhlanadi. Siyosiy
risk muammolari va ularning hal etilishi birjachilarning nazorat ostida emas. Birja
savdosida boshqa risk turlari ham mavjud. Bu iqtisodiy risk va tartibga solish
riskidir.
Tartibga solish riski bo'xgalteriya hisobi sohasida hisob-kitoblar jarayoni va
soliqqa tortish tamoyillari o'z mamlakati hukumati tomonidan ham, uning hududidan
tashqarida vakolatli organlar tomonidan ham o'zgartirilishi mumkin bo'lgan hollarda
vujudga keladi.
Birja faoliyati iqtisodiy risklar bilan ham bog'liq bo'lib, bunda mahalliy va
xorijiy ta'minotchilar bilan uzoq muddatli shartnomalar
mos keluvchi inflyatsiya
proportsiyalarida o'zgarishlar ta'siriga uchrashi mumkin.
Bunday nazorat qilinmaydigan vaziyatlarda yuqorida ko'rsatilgan risklar
bo'yicha qarorlar qabul qilish uchun axborot albatta to'planadi.
Birja amaliyotida shuningdek, nazorat ostida bo'ladigan va ularning echimini
topish mumkin bo'ladigan risklar ham mavjud.
Bunday risklar qatoriga bazaviy risk, kredit riski, asosiy risk, foiz riski, hisob-
kitob risklari, bitimni tugatish riski, yuridik risklar va h.k. kiradi.
Birja risklari nafaqat ob'ektiv, balki sub'ektiv asosga ham ega, chunki aynan
ular vaziyatni aks ettiradi, birja o'yinining ko'plab variantlarini shakllantiradi.
Bunday riskka misol bo'lib bozorning nostandart qatnashchilari bilan operatsiyalar
o'tkazishda balans vositalari bilan vujudga kelishi mumkin bo'lgan risklar xizmat
qiladi.
Bundan tashqari, riskni qabul qilish
har bir xodimning xarakteri, aqliy va
psixologik xususiyatlari, olgan bilimlari, birja faoliyatidagi tajribasiga ham bog'liq
bo'ladi.
Mahalliy va xorijiy adabiyotlar tahlili risklarning mavjud xilma-xilligini
aniqlashga imkon berdi va shuni ko'rsatdiki, tadqiqotchilar orasida birja faoliyatidan
real daromad kutilgan miqdordan kam bo'lishi mumkinligi sifatida sharhlanadigan
riskning mohiyatini tavsiflashga nisbatan umumiy fikr yo'q. Bunday tavsif riskning
mohiyati va uni hal qilish muammolarini to'liq tushuntirmaydi.
Riskning boshqa talqinlari ham mavjud, masalan, birja savdosi
qatnashchilarining muqobil qaror variantlardan birini
tanlashda muvaffaqiyatga
uchrash darajasini aks ettiradigan ob'ektiv birja toifasi. Bu ta'rifda uning mohiyati
va vujudga kelishi natijasida iqtisodiyotdagi umumiy o'zgarishlarni belgilab
beradigan muayyan risk tushunchasi yo'q. Boshqa ta'riflarda risk chegaralari aniq
belgilanmagan. Risklar ko'p sonli omillar ta'siri natijasida vujudga kelishi sababli
ular birja faoliyatini tashkil qilish yoki qatnashchilarning strategiyalarida kiritilgan
yoki qatnashchilar (brokerlar) harakatlarining natijasi bo'lishi mumkin. Mahalliy
iqtisodiy nazariyada birja faoliyatida risk darajasiga ta'sir
etadigan omillarni
o'rganish tadqiq etilmagan sohalardan biri hisoblanadi.
Tadqiq doirasida birjachilar duch keladigan muammolarni vujudga keltiruvchi
asosiy sabablar aniqlandi. So'rov jarayonida so'ralganlarning 40%i asosiy muammo
deb mavjud soliqqa tortish tizimini; 17%i – birja hayotini tartibga soluvchi
qonunchilikning beqarorligini; 15%i – inflyatsiya sur'ati yuqoriligini; 15%i –
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
holatning beqarorligini; 13%i – turli sabablarni
ko'rsatdi, bularning orasida to'lovlarni amalga oshirmaslik ko'proq uchraydi.
Mahalliy birjachilar duch keladigan birja muammolari tahlili birja savdosida
risk daraasiga ta'sir etadigan omillarni aniqlash va tasniflashga imkon berdi.
Birja risklari darajasiga ta'sir etuvchi tashqi omillar
Do'stlaringiz bilan baham: 
