1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

10.3. Birja risklarini baholash mezonlari
Birja savdosi qatnashchilari uchraydigan eng muhim qarorlar qaysi risklar 
ma'qul kelishi va ma'qul kelmaydigan boshqa risklar bilan nima qilish kerakligi bilan 
belgilanadi. Har bir savdo qatnashchisi risk yoki mukofot olish bilan bog'liq bo'lgan 
o'z hohish istaklariga ega, uuchrashi mumkin bo'lgan risklarni taniy olishi, qaysi 
risklar uning uchun ma'qul ekanini qaror qilishi va nihoyat, boshqa risklardan 
qochish yo'llari va usullarini topa olishi, shuningdek, bularning qaysi moliyaviy 
xarajatlarga olib kelishi va bunda biron ma'no borligini baholy olishi lozim. Birjasi 
eng to'g'ri keladigan riskka, shuningdek, birja savdosi qatnashchilari tasarrufida 
bo'lgan usullarni tanlash va baholash qoidalariga amal qilishi lozim. Riskni 
baholashning bunday usullaridan biri baholash mezoni bo'lib, uni risk bahosi deb 
atash mumkin. Risk bahosi deganda birja faoliyatini amalga oshirishda kutilmagan 
vaziyatning ro'y berishi ehtimoliga mos keladigan uchrashi mumkin bo'lgan 
yo'qotishlar qiymati tushuniladi.
Inflyatsiya darajasining balandligi sababli iqtisodiy koeffitsientlar hisob-
kitobini choraklik hisobotlar bo'yicha olinadigan axborot asosida amalga oshirish 
maqsadga muvofiq. Xorijiy birja amaliyotida moliyaviy barqarorligini hisob-kitob 
ko'rsatkichlarini normativ ko'rsatkichlar bilan taqqoslash yo'li bilan o'tkazish qabul 
qilingan. Birja savdosida risklarni minimallashtirish uchun quyidagilardan 
foydalanish mumkin: boshqarilayotgan ob'ektga ta'sir choralari; noaniq kelajakni 
yanayam aniqroq bashorat qilishga yo'naltirilgan choralar. 1-guruh choralari 
qatoriga minimallashtirishning xedjlash, moliya zaxiralari yaratish, diversifikatsiya, 
bozorlarni birlashtirish, birjachining boshqariladigan risk omillariga ta'siri kabi 
usullarini kiritish mumkin.
Birja bitimlarida riskni minimal qilishning eng maqbul usul xedjlash 
(sug'urtalash) hisoblanadi.
Xedjlash – spot, forvard, fyuchers bitimlari va optsionlar kabi birja bitimlarida 
riskni bartaraf qilishning asosiy usuli.
Risklar bo'yicha istalgan qaror qabul qilish natijasida birja savdosi 
qatnashchilarikutilmagan omillar ta'siri ostida yoki riskni kuchaytiruvchi omillar 
noto'g'ri baholangan taqdirda yo'qotishlarga duch kelishi mumkin. Shu sababli riskni 
baholashda guru birinchi navbatda qaror qabul qilish natijasida birja savdosi 
qatnashchilari uchun yo'qotishlar ro'y berishi, ya'ni kutilmagan natija ehtimolini 
hisobga olishlari lozim.
Qatnashchilar uchun kutilmagan hodisalar ehtimolini baholashda quyidagi 
kabi vositalardan foydalanish mumkin:

---

Klassik grafikli tahlil, uning umumiy tamoyillarini har qandan bozorlar: real 
tovar bozori, fyuchers bozori, fond bozori, valyuta bozori va hokazolar uchun 
qo'llash mumkin.
Maksimal va minimal narxlar, birja ochilish paytidagi va birja yopilish 
paytidagi narxlar, qiziqish hajmi haqidagi axborotga ega bo'lib, birja savdosi 
qatnashchilari (buqalar va ayiqlar) kuchining nisbati haqida to'g'ri xulosa chiqarish 
va shundan keyin birjada etakchi bozor guruhi risklarni aylanib o'tgan holda qaysi 
yo'nalishda ketayotganligida o'ynash mumkin.
Xulosalar
Birja tovarlar ulgurji bozorini shakllantiruvchi bozor iqtisodiyotining klassik 
instituti sifatida iqtisodiy, tashkiliy va yuridik asoslarga ega. U birja savdosi 
professionallari – brokerlar va dilerlar tasarrufiga beriladigan yaxshi jihozlangan 
«bozor o'rini»ni ifodalaydi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan, birja bu belgilangan joyda tashkil qilingan, 
belgilangan qoidalar bo'yicha muntazam faoliyat ko'rsatadigan, qimmatli qog'ozlar 
savdosi, namunalar va standartlar bo'yicha ulgurji savdo, shuningdek, valyuta va 
nodir metallni talab va taklif asosida rasman belgilangan narxlarda sotish amalga 
oshiriladigan ulgurji bozordir. 
Birja faoliyatining asosiy mazmuni bitim tuzish uchun eng qulay sharoitlar 
yaratish hisoblanadi.
Birjaning asosiy funktsiyasi doimiy faoliyat ko'rsatadigan tovar bozorini 
tashkil qilish va birja savdosi qatnashchilariga vositachilik va turli xizmatlar 
ko'rsatish hisoblanadi.
Birjaning o'zi, yuridik shaxs huquqiga ega bo'lgan tashkilot sifatida, oldi-sotdi 
bitimlarida ishtirok etmaydi, ya'ni savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirmaydi.
Birja savdosi oddiy bozorning ham, yarmarka bozorining hamj jihatlarini 
o'zida mujassamlantirgan. U savdo jarayonini engillatish, keyinchalik esa sotuvchi 
va xaridorning manfaatlarini narx o'zgarishlaridan himoya qilish (xedjlash) uchun 
tashkil etiladi.