Bunday risk ham ob'ektiv, ham sub'ektiv
tabiatga ega, unga ichki va tashqi
omillar ta'sir ko'rsatadi. Birja savdosida risk darajasini asosan tashqi omillar
kuchaytiradi.
Tashqi omillar qatoriga mavjud soliqqa tortish tizimi, qonunchilikning
beqarorligi, korxonalarning to'lovlarni amalga oshirmasligi, korruptsiyani kiritish
mumkin. Birja faoliyatida risk darajasini birinchi
navbatda aynan shu omillar
kuchaytiradi.
10.2. Birja risklari strukturasi
Birja risklarini kuchaytiruvchi omillar kamdan-kam hollarda ularning
funktsiyalariga ta'sir etadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda birja savdosida ularning mohiyatini eng to'liq aks
ettiradigan risk funktsiyalariga innovatsion, tartibga solish va himoya qilish
funktsiyalari kiritiladi. Risk funktsiyalari qatoriga yana tahliliy funktsiyani kiritish
mumkin bo'lib, u riskning mavjudligi bir nechta echim variantidan birini tanlash
zarurati ko'zda tutilishi bilan bog'liq. Shuning uchun birjachilar qaror qabul qilish
jarayonida barcha variantlarni tahlil qilib, eng rentabelli
va kam riskli variantni
tanlaydi.
Tahlil davomida to'g'ri keladigan variantlar, qaysi risklar ma'qul kelishi, ma'qul
kemaydigan yoki birja faoliyati va bozor tizimida birjadan tashqari hayot bilan
bog'liq har bir qatnashchi risk yoki mukofot olish bilan bog'liq hohish-istaklariga
ega va uchraydigan risklarni tanib oladigan sharoitlarda boshqa risklar bilan nima
qilish kerakligi aniqlanadi.
Birja strukturalari eng to'g'ri keladigan riskni ishlab chiqishi va unga amal
qilishi lozim. Buning uchun ular risklar tasnifiga murojaat qilishi lozim. risklarni
tasniflashning qiyinligi shu bilan bog'liqki, risklar rang-barangligi juda katta,
zamonaviy jamiyatning siyosiy va iqtisodiy rivojlanishi ularni aniqlash va to'g'ri
baholash qiyin bo'lgan yangi risklarni vujudga keltiradi. Vujudga kelayotgan
risklarga murakkab moliyaviy va ishlab chiqarish vaziyatlarining paydo bo'lishi
hamrohlik qiladi. Oxirgi yillarda siyosiy omillar bilan bog'liq
risklar alohida
ahamiyat kasb etmoqda, chunki ular ayniqsa, birja faoliyatida katta yo'qotishlarga
olib keladi.
Shunday qilib, birja faoliyatiga ta'sir etuvchi risk omillari va funktsiyalaridn
kelib chiqib, risklarni turlari bo'yicha tasniflash taklif etiladi. Risklar quyidagi
belgilar
bo'yicha
guruhlanadi:
sug'urtalashga
(xedjlash)
bog'liqligi,
diversifikatsiyalash mumkiniligi, muammoni hal qilish bosqichi, riskning vujudga
kelish tabiati, uning miqyosi, vujudga kelish sohasi, birja sadosida vujudga kelish
muddati, kutilayotgan daraja natijasi.
Amalda butun birja faoliyati bir emas, bir nechta risklarga uchraydi. Ayrim
risklar, masalan, siyosiy, iqtisodiy, moliyaviyy, inflyatsion, operatsion, texnik,
ekologik risklarni doim ham nazorat qilib bo'lmaydi, vaholanki, hozirgi paytda birja
bitimlarida risk muammolarini hal qilish yo'llarini izlab topishda foydalanish
mumkin bo'lgan ko'p sonli va xilma-xil vositalar mavjud. Risk natijaning noaniqlik
darajasini ifodalaydi.
Risksiz birja faoliyat, birja savdosi va o'yinlari bo'lishi
mumkin emas. Tavakkal qilish qobiliyatiga ham o'rganish kerak. Fond va valyuta
birjalarida risk ko'pincha pulning xarid layoqati tushib ketishi bilan bog'liq bo'ladi
(keyingi pullar bugungi pullar bilan bir xil sifatdagi birja tovarlari va xizmatlarini
«xarid» qila olmaydi). Boshqacha qilib aytganda bu inflyatsiya riski.
Iqtisodiy risk bu – birjachining raqobatbardosh pozitsiyasi foiz stavkalaridagi
o'zgarishlarga uchraydigan yoki tashqi omillar bilan bir xil uzoq muddatli risk.
Bu risk muammolarining barcha echimlarini topish birja savdosi qatnashchilari
uchun qaysi risk darajasiga yo'l qo'yish mumkinligi va birja bitimida qatnashchilar
uchramasligi lozim bo'lgan yo'qotishlar vujudga kelishi mumkin bo'lgan risklarni
nima qilish kerakligi bilan belgilanadi. Har bitta birjachi risk omiliga o'z
munosabatiga ega:
• Riskni yoqtirmaydi;
• Unga neytra munosabatda bo'ladi;
• Riskni afzal ko'radi.
Bunday taqsimlashning mezoni bo'lib birjachining risk uchun mukofotga
ehtiyoji namoyon bo'ladi.
Riskni yoqtirmaydigan birjachilar doimo noaniqlik uchun biron-bir mukofot
talab qiladi. Riskka neytral munosabatda bo'lganlar mukofotga befarq bo'ladi. Riskni
afzal ko'ruvchilar esa o'tkir hissiyotlarni boshidan kechirish uchun yo'qotishlarga
uchrashga ham tayyor bo'ladi. Risk omilini hisobga olish birjachining belgilangan
chayqov foydasi olishiga asoslanadi.
Har bir professional birjachining o'z qaror qabul qilish usullari bor bo'lib,
ularning asosida u qaysi risk darajasi ma'qul kelishi va uni qanday ifodalash
mumkinligini aniqlaydi. Xorijiy iqtisodiyotda bu turdagi harakatlar riskni
boshqarish tizimi deb ataladi.
Xorijiy birja bozorlarida riskni boshqarish tizimi quyidagilarga asoslanadi:
• individual va ommaviy psixologiya;
•
klassik grafik tahlil;
• kompyuter texnik tahlili;
• muhim texnik vositalardan foydalanish, ya'ni har bitta narx o'zgarishini birja
o'yinchisining narxlarga ta'sir etish uchun kerak bo'lib qolgan amalga oshirilgan
bitimlar vaqt uzunligi bilan taqqoslash;
• fond bozori indikatorlari;
•
psixologik indikatorlar;
• yangi indikatorlar va b.
Riskni boshqarishga kompleksli yondashuv birjachilarga resurslardan
samaraliroq foydalanish, javobgarlikni taqsimlash, birja savdosi qatnashchilarining
natijalarini yaxshilash, shuningdek, birjaning turli risklardan himoyalanishini
ta'minlashga imkon beradi.
Zamonaviy siyosiy va iqtisodiy holatni va birja xo'jaligini hisobga olib, birja
siyosatini belgilashda ko'plab risk turlarining investitsion rejalarga ta'sirini nazarda
tutish, bevosita birja operatsiyalari bilan bog'liq asosiy risk turalri – siyosiy risk,
moliyaviy risk, iqtisodiy risk,
translyatsiya riski, sistematik risk, bazaviy risk,
tartibga solish riski, bitimlar bo'yicha risk, hisob-kitob riski, operatsion risk,
o'tkazmalar riski, foiz riski, valyuta riski, bitimni tugatish riski foiz stavkasi risknini
aniqlash zarur.
Har bir risk belgilangan vaziyatda vujudga keladi. Ularning ayrimlari
birjachining ta'siri va nazorati ostida bo'lmaydi, lekin bu vaziyatlar, shunga qaramay,
birja operatsiyalarini amalga oshirishda nazorat qilinishi zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
