1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

 9.4. Qimmatli qog'ozlar bozorida kliring va hisob-kitoblar
 
Birja faoliyatida birja kliring va hisob-kitoblar umumiy namunaviy tizimi hali 
ishlab chiqilmagan. Har bir yirik birjada kliring va hisob-kitob jarayonlari mustaqil 
tashkil qilinib, umumiy va farqli jihatlarga ega bo'ladi. Bundan tashqari, qimmatli 
qog'ozlar bozoridagi kliring va hisob-kitoblarning fyuchers shartnomalari bozoridagi 
kliring va hisob-kitobladan printsipial farqlari bor. Qimmatli qog'ozlar bozorida hisob-
kitob-kliring jarayonining asosiy xususiyati sotilgan qimmatli qog'ozlarning bitta 
egasidan boshqasga qayta rasmiylashtirish hisoblanadi. Fond bozorida qimmatli 
qog'ozlar bilan tuzilgan bitimlar hisob-kitob-kliring jarayonining asosiy bosqichlari 
quyidagilar:
1. – bitimni birjada ro'yxatga olish;
2. - uning rekvizitlari bitim qatnashchilari tomonidan tasdiqlanishi;
3. - pul mablag'lari va qimmatli qog'ozlarning mijozlardan brokerlarga berilishi;
4 - pul mablag'lari va qimmatli qog'ozlarning brokerlardan birjaning Hisob-kitob 
palatasiga berilishi;

---

5 - pul mablag'lari va qimmatli qog'ozlarning birjaning Hisob-kitob palatasidan 
ularni qayta rasmiylashtirish uchun yangi egasiga berilishi;
6. - qimmatli qog'ozlarni depozitariyda yangi egasiga rasmiylashtirish;
7. - qimmatli qog'ozlarni (yangi) birjaning Hisob-kitob palatasiga qaytarish;
8. – pul mablag'lari va qimmatli qog'ozlarning Hisob-kitob palatasidan mos keluvchi 
brokerlarga berilishi;
9. – brokerlarning pul mablag'lari va qimmatli qog'ozlarni ularning yangi egalariga 
berishi.
Kliring-hisob-kitob egallaydigan vaqt, ya'ni bitim tuzilgan vaqt va u bo'yicha hisob-
kitob vaqti o'rtasidagi oraliq odatda hisob-kitob davri deb ataladi.
Fond bozori infratuzilmasi rivojlangan mamlakatlarda hisob-kitob davri, garchi 
qimmatli qog'ozlar turiga qarab farq qilsada, qoidaga ko'ra, qayd qilinadi. Hisob-kitob 
sanasi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
D = T + P bu erda 
D — hisob-kitob sanasi;
T — bitim tuzilgan sana;
P — hisob-kitob operatsiyalarini bajarish uchun ajratilgan kunlar soni.
Masalan, Angliyada qimmatli qog'ozlar bo'yicha hisob-kitoblar uchun 5 kun, 
obligatsiyalar bo'yicha – 2 kun, fyuchers shartnomalari bo'yicha esa 1 kun ajratiladi. 
Hisob-kitob davri davomida mos keluvchi brokerlar o'z mijozlaridan bir tomondan ular 
uchun sotib olingan aktsiyalar uchun, boshqa tomondan – sotilgan qimmatli qog'ozlar 
yoki ularning o'rnini bosadigan hujjatlar (sertifikatlar, guvohnomalar, transfert hujjatlari 
va h.k.) uchun pul mablag'lari olishi lozim. Aktsiyalar xaridoriga aktsiyani xarid qilish 
haqida bitim tuzilgan paytdan boshlab dividend olish huquqi beriladi, biroq unga egalik 
huquqini u mos keluvchi aktsiyadorlik jamiyatining aktsiyalari uning aktsiyadorlari 
ressetrida ro'yxatga olingan sanadan boshlab oladi. Aktsiyadorlar reestri (registri) 
kompaniya tanlagan registrator tomonidan yuritiladi.