1-мавзу. Биологиянинг XXI аср долзарб масалалари режа

3.2. ГЛОБАЛ, РЕГИОНАЛ ВА МАҲАЛЛИЙ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ

Республикамизда ўсимлик ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни таъминлаш мақсадада турли тадбирлар ўтказилмоқда.

Ўзбекистон фаунаси 677 тур умуртқали ҳайвонлар (сутэмизувчилар-108, қушлар-432, судралиб юрувчилар-58, амфибиялар-2 ва балиқлар-77) ва 32484 тур умуртқасиз ҳайвон турларидан иборат. Ўзбекистонда турон йўлбарси, қизил бўри, гепард, йўл-йўл гиена каби турлар қирилиб кетган. Устюрт қўйи, морхўр, илвирс (қор қоплони), бухоро буғуси, қоплон ва бошқа айрим турлар йўқолиш арафасидадир.
Ҳозирги вақтда дунёда унумсиз, шўрланган майдонлар 20-25 млн. гектардан ортиқ. Бу ерлар кўпроқ Осиё, Африка ва Америкада ҳамда Европанинг баъзи мамлакатларида учрайди.
Кейинги вақтларда тупроқнинг шўрланиши Марказий Осиёнинг Орол денгизи таъсирида бўлган ҳудудларида кўпайиб бормоқда. Қозоғистон Фанлар Академияси Тупроқшунослик институти мутахассисларининг тадқиқотларини кўрсатишча, Орол денгизининг қуриб, тузли саҳрога айланган майдонидан 2000 йиллар бошларида йилида 65 млн. т гача шўр қум ҳавога кўтарилиб, атроф ҳудудлар тупроғига ёғилган бўлса, ҳозиргача ўтган қисқа муддатда бу миқдор 100 млн. т дан ошди. Бундан ташқари маълум миқдордаги туз тупроққа оқар сув билан ҳам тушади. Гарчи шўр ювиш ва мелиорация тадбирлари ўтказиб турилган бўлсада, ҳозирги вақтда Ўзбекистонда 1748 минг гектар ер турли даражада шўрланган, шундан 162,7 минг гектари кучли шўрланган. 2000 йилдан кейинги даврда шўрланган майдонлар ҳажми республика миқёсида, шу жумладан, Наманган, Тошкент, Фарғона ва бошқа вилоятларда сезиларли даражада камайган бўлсада, 2007 йилги ҳолат бўйича шўрланган майдонлар Қорақалпоғистон республикаси (79%), Хоразм (100%), Сирдарё (96,8%), Навоий (92,9%), Бухоро (90,2%) ва Жиззах (85,4%) вилоятларида салмоқли ўринни эгаллайди.
Тупроқнинг бирламчи шўрланиши унга сув билан оқиб кирадиган ҳамда ҳаводан тушадиган тузлар таъсирида келиб чиқади. Бундай шўрланишни қишки мавсумда ерни сувга тўлдириб шўр ювиш билан қисман камайтириш мумкин. Аммо, тупроқнинг иккиламчи шўрланиши хавфли. Иккиламчи шўрланиш ер ости сувлари сатҳининг кўтарилишидан келиб чиқади. Ер юзига яқин жойлашган бу сувлар ҳавога буғланиши (инфильрация) жараёнида ундаги туз моддалари тупроқ юзасида инфильтрантлар сифатида тўпланиб қолади. Ботқоқланиш айниқса ўзлаштирилган гипсли чўлларда, Сирдарё ва Амударёнинг қуйилиш ерларида кўпроқ сезилмоқда.
Агар қурғоқчил минтақалар Ер юзи умумий қуруқлик майдонининг қарийиб ярмини (43%) эгаллаганини ҳисобга олсак, эҳтиёцизлик оқибатида жуда катта миқдордаги ерни йўқотиб қўйиш мумкин. Маълумотларга кўра дунёда ҳозиргача кишиларнинг хўжалик фаолияти натижасида 910 млн. гектар «антропоген» чўллар вужудга келган. Бундай чўлларда биологик жараёнлар издан чиқиб, экотизимлар бузилган ва табиий - иқтисодий потенциал кескин пасайиб кетган.
Қypғоқчил ерларда чўллашиш жараёнларининг олдини олиш муҳим аҳамиятга эга. Чўллашиш деганда табиий жараёнлар ва инсон фаолияти натижасида ерларнинг биологик маҳсулдорлигининг пасайиши ёки табиий экотизимларнинг деградацияси тушунилади. Чўллашиш натижасида экологик системаларнинг ўз-ўзини тиклаш қобилиятининг бутунлай издан чиқишига олиб келиши мумкин. Ҳаракатчан қумларнинг йўлини тўсиш, яшил қалқонлар бунёд қилиш тупроқларни сақлаб қолади.



Ҳаддан ортиқ мол боқиш натижасида қурғоқчил экосистемаларда чўллашиш жараёнинг бошланиши
Яйловлардаги ўсимлик ресурсларининг кўплаб ишлатилиши ва пайҳон қилиниши, уларда йўллар ўтказиш, нефть, газ ва сув қувурлари ётқизиш, каналлар қазиш, аҳоли пунктлари ва саноат корхоналари қуриш жараёни, шунингдек инсоннинг бошқа хўжалик ишлари натижасида қум кўчиш ва қум босиш ҳолатлари тезлашади, сув баланси бузилади, ер шўрланади ва тупроқ структураси бузилиб, чўлга айланиш жараёни тезлашади. Мавжуд маълумотларга кўра Саҳрои Кабир кейинги 50 йил ичида ўзининг жанубий чегараси яқинидаги экинзорлардан 6,5 млн. гектарини ўзига «қўшиб» олди. Шимолий Африка чўллари ўз майдонини ҳар йили 100 минг гектарга кенгайтирмоқда. Космик тадқиқотлар кўрсатишича Ливия чўли унумдор Нил дельтасига ва қўшни Судан территориясига йилига 13 км тезликда «кириб» бормоқда.
Ер майдонлариниинг чўлга айланиши дунёнинг ҳамма жойида ҳам кузатилмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 1977 йилда Кениянинг Найроби шаҳрида ўтказган Халқаро анжумани материалларида келтирилишича, чўлланиш жараёни дунё аҳолисининг 16% ни қамраган юзга яқин мамлакатларда кузатилмоқда. Чўлга айланиш натижасида ҳар йили 50-70 минг км2 ер ишдан чиқмоқда. ЮНЕП нинг ижрочи директори Мустафа К. Толба маълумотларига кўра ҳар минутда ўртача 44 га ер чўлга айланмоқда. Агар ҳар бир квадрат километр ер 200 минг АҚШ долларига баҳоланишини ҳисобга олсак, тупроқнинг чўлга айланишидан дунё иқтисодиёти ҳар йили 10 млрд. доллар зарар кўрмоқда. Табиий шароити ноқулай бўлган ҳудудлардан ташқари баъзи ерларда унумдор тупроқли майдонларнинг ҳам чўлга айланиш хавфи бор. Бундай ерлар 30 млн. км2 ни, ёки Ер юзи қуруқлигининг 19% ни ташкил қилади.
Хулоса қилиб айтганда, арид минтақалар жами майдонининг 2/3 қисми чўлга айланиш хавфи остида турибди. Шунинг учун ҳам бу жараён ҳозирги вақтда глобал масалага айланган.
Чўлланиш жараёнининг тезлашуви БМТ ни тобора кўпроқ ташвишга солмоқда. 1977 йилда Кениянинг Найроби шаҳрида БМТнинг чўлланиш масаласида ўтказган анжуманида чўлланиш ва унинг олдини олиш атрофлича муҳокама қилиниб, Халқаро Ҳаракат Дастури қабул қилинди. Ушбу Дастурга кўра жойларда, айниқса арид ўлкаларнинг чўл ва ярим чўл ҳудудларида илмий текшириш ва қидирув ишлари олиб борилиб, йирик гидротехник ипшоотлар барпо этиш, яйловларга сув чиқариш, улардаги кўчманчи қумларни мустаҳкамлаш, ихотазорлар барпо қилиш сингари кўпгина ишлар амалга оширилмоқда.
Тупроқнинг заҳарланишида саноат корхоналаридан атроф муҳитга чиқариладиган ташламаларнинг таъсири катта. Айниқса кимё саноати, нефтни қайта ишлаш, металлургия ва цемент заводлари яқинидаги ерлар кўп ифлосланади. Корхоналардан атмосфера ҳавосига ташланадиган заҳарли моддалар тупроққа чўкиб, ҳосилдор ерларни заҳарлайди. Бундай ерлар тупроғида сульфид кислотаси, сурьма, симоб, қўрғошин, фтор каби заҳарли элементлар тўпланиб, ўсимликларни яхши ўстирмайди. Баъзи ҳудудларда саноат корхонаси атрофларида тупроқнинг кимёвий заҳарларнишидан экотизимдаги тирик организмлар қирилиб кетади ва ҳосилдор боғлар ўрнида «индустриал саҳро» вужудга келади.
Деҳқончиликда алмашлаб экиш ўрнини монокультура эгаллаши тупроқдаги табиий мувозанатни бузиб, оқибатда экинзорлар тупроғида турли касалликлар, зараркунанда ҳашаротлар ва бегона ўтларнинг кўпайишига олиб келади. Масалан, XX аср бошларида АҚШ нинг жанубида жойлашган Алабама штатида пахта монокультураси узоқ вақт ҳукм суриши натижасида пахтазорларда ғўза узунбурунлари пайдо бўлди. «Мексика қўнғизи» деб аталмиш бу ҳашаротлар тобора кўпайиб, ҳосилдорликни кескин камайтириб юборди. Монокультуранинг бундай зарарини кўрган фермерлар ундан воз кечиб, алмашлаб экишни йўлга қўйдилар ва Коффе шаҳрида Мексика қўнғизига катталиги 12 метрлик ҳайкал ўрнатдилар.
Собиқ Иттифоқ даврида Ўзбекистонда ҳукм сурган пахта якка ҳокимлиги ҳам ундан ҳосил етиштиришда кўпгина қийинчиликлар ва ортиқча харажатларни келтириб чиқарган, атроф-муҳитни заҳарланишга олиб келган ва Орол фожеасини тезлаштирган омиллардан бири бўлган эди. Пахта монокультураси баъзи хўжаликларда жуда кучли бўлиб, пахта майдонлари умумий ҳажмининг 80-92% ни ташкил қилар эди. Бунинг оқибатида пахтазорларда кўсак қурти, ўргимчаккана, трипс сингари зараркунанда ҳашаротлар, илдиз чириш, оқпалак ва вилт касалликлари кўпайган эди. Аммо мустақиллик йилларида «пахта – дон – пахта» тизимида алмашлаб экишнинг жорий қилиниши, экинзорларнинг 90% да биологик кураш усулининг қўлланилиши тупроқ ҳолатининг тобора яхшиланишига, унумдорликнинг ошишига замин яратди.