1-ma’ruza. Konstruktsiyalar, binolar va inshootlarni sinash va tekshirishning mohiyati (2 soat)

a) b) 
 
 
1.1 – rasm. Kislovodsk rusumli tomyopmani statik va dinamik kuchlarga sinash: 
a – konstruktsiya tomiga o’rnatilgan statik yuklar (quvurlar yordamida o’zaro 
tutashtirilgan metal qutilar suv bilan to’ldirilgan); b – konstruktsiya elementlariga 
datchik (uzatkich)larning o’rnatilishi. 
Mazkur muammoni hal qilish vazifasi O’z FA MISMI xodimlari zimmasiga 
yuklatildi. Ular plandagi o’lchamlari 30 x 30 m bo’lgan, to’rtta po’lat ustunga 
o’rnatilgan, sterjenlari po’lat quvurlardan iborat bo’lgan “Kislovodsk” tipidagi va 
o’lchamlari 30 x30 m bo’lgan, sterjenlari po’lat prokat burchakliklardan tashkil topgan 
TSNIISK tipidagi ikkita strukturaviy tomyopmani kompleks sinovdan o’tkazishni 
rejalashtirdilar va bu rejani bosqichma-bosqich amalga oshirdilar. Sinovdan oldin 
ob’ektlar statik va seysmik kuchlar ta’siriga (7, 8 va 9 ballar uchun) to’liq hisoblab 
chiqildi
 (1.1 – rasm)
. 

---

15 
Naturaviy sinashlardan ilgari o’tkazilgan laboratoriya sinovlarida konstruktsiya 
elementlarining mustahkamlik ko’rsatkichlari aniqlandi, datchik (uzatkich)lar sozlandi 
va texnik shartlarga muvofiq ravishda elementlarga yopishtirilib chiqildi. Dinamik 
sinashlar jarayonida tebranish uyg’otuvchi manba sifatida vibratsion mashinadan 
foydalanildi. TSNIISK tipidagi strukturaviy konstruktsiya (tomyopma)ning sinovlari to 
konstruktsiya buzilgunga qadar davom etdirildi
 (1.2 – rasm)
. 
b)
a) 
1.2 – rasm. TSNIISK rusumli tomyopmani dinamik kuchga sinash: 
a – V – 2 rusumli vibratsion mashinaning umumiy ko’rinishi; b – konstrutsiyaning 
buzilgandan keyingi holati. 
 
Dinamik sinovlar natijalarini qayta ishlash jarayonida ob’ektlarning xususiy 
tebranish davrlari, shakllari, tebranishlarning so’nish dekrementlari, inertsion kuchlar 
aniqlandi va hisobiy seysmik kuchlar bilan taqqoslandi. Sinov natijalariga asoslangan 
holda strukturaviy tomyopma konstruktsiyalarini hisobiy seysmikligi 7, 8 va 9 balli 
zonalarda ham qurish mumkinligi to’g’risida aniq xulosaga kelindi va shunga oid 
tavsiyanoma ishlab chiqildi. Gazli (1984), Qayroqqum (1986) va Armaniston (1988) 
zilzilalari strukturaviy konstruktsiyalarning haqiqatdan ham zilzilaga bardoshli 
ekanligini amalda tasdiqladi. 
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kuchli zilzilalar sodir bo’lishi mumkin 
bo’lgan seysmoaktiv xududlarda ham qavatlar soni oshirilgan ( 9 - 16 va undan
ortiq qavatli) binolar ko’plab qurila boshladi. Ma’lumki bunday binolarda asosiy 
vertikal transport vositasi liftlar hisoblanadi. Biroq achinarli yeri shundaki, zilzilaviy 
xududlarda qo’llaniladigan lift konstruktsiyalari zilzilasiz zonalarda qo’llaniladigan 
liftlardan yaqin-yaqinlargacha farq qilmay keldi. MDH davlatlari va respublikamizda 
80 yillarga qadar lift uskunalarining zilzilabardoshligi to’g’risida ilmiy-tadqiqot va 
konstruktorlik ishlari olib borilmagan. Xattoki sodir bo’lgan zilzila oqibatlarini tahlil 

---

16 
qilishga bag’ishlangan ishlarda ham liftlar holati e’tibordan chetda qolib kelgan. Kuchli 
zilzila oqibatlarini tahlil etishga bag’ishlangan adabiy manba’larda (AQSH, Yaponiya) 
lift uskunalarining zilzila ta’siriga bardoshsiz ekanligi ta’kidlanadi. Bunday holat 1986 
yilgi Karpat va 1988 yilgi armaniston zilzilalarida o’z tasdiqini topdi. SHunga ko’ra lift 
uskunalarining zilzilabardoshligini ta’minlashga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar 
dolzarb masalaga aylandi. O’sha yillar Toshkent arxitektura-qurilish institutining 
Qurilish mexanikasi va inshootlar zilzilabardoshligi kafedrasida lift uskunalarining 
zilzilabardoshligi yo’nalishida bir qator nazariy va eksperimental ishlar olib borildi, 
olingan natijalar asosida tavsiyanomalar yaratildi va amaliyotga tadbiq etildi.