1-маъруза «бошқариш системаларининг структуравий тахлили» фанига кириш

5.3. Кечикиш звеноси
Ҳар қандай қурилмалар масалан, ахборотни узатиш ёки уни қайта ишлашга мўлжалланган қурилмалар уларнинг киришига сигнал келиб тушиши биланоқ чиқишида дархол сигнал пайдо бўлмайди. Бунда сигнал киришга келиб тушган вақтга нисбатан маълум кечикишлар кузатилади. Одатда бу кечикиш вақти τ_кеч билан белгиланади. Айрим холатларда кечикиш вақти эътиборга олмаса ҳам бўладиган даражада кичик бўлади. Аммо кўп тоннали хом ашиёларни кимёвий қайта ишлаб махсулот чиқариш жараёнларида озгина кечикиш ҳам жараён натижасига катта таъсир кўрсатиши мумкин.
Кечикиш звеноси шундай звеноки, у чиқиш сигналини ўзгартирмайди, аммо маълум τ_кеч қақтга кечиктиради. Масалан бирор звенонинг киришига τ = 0 вақтда кириш сигнали келиб тушган бўлса, мазкур сигнал чиқишда τ_кеч вақтдан кейингина намоён бўлади. Кечикиш вақтни транспорт кечикиши ёки соф кечикиш деб ҳам аталади.
Эслатма
Кечикиш звеносига кимё технология жараёнларини тадқиқ қилишда кенг қўлланиладиган идеал сиқиб чиқариш моделлари мос келади.

5.5-расм. Кечикиш звеносига мисол: 1 — бункер; 2 — тасмали транспортёр; 3 – қабул қилувчи бункер; 4 — сочилувчан моддани дозалаш шибери

Агар 0 < τ < τ_кеч, бўлса, у холда у(τ) = 0, яъни чиқиш катталиги ўзгармайди; агар τ > τ_кеч, бўлса, у холда чиқиш катталиги вақтнинг τ моментида кириш катталиги вақтнинг τ — τ_кеч моментидаги қийматига мос қийматда бўлади. ЯЪни кечикиш звеносининг тенгламаси қуйидагича бўлади:

(5.20)

Кечикиш звеносининг ўтиш характеристикаси 5.6-расмда келтирилган. Бурчак остида таъсир берилгандаги ўтиш характеристикаси 5.7-расмда тасвирланган.

Бошқарув объектига қўзғатувчи таъсир келиб тушгач, маълум вақт ўтганидан кейин бошқарув параметрида ўзгариш кузатиладиган холларда кечикиш яққол намоён бўлади. Масалан, реактордаги суюқлик сатхини ростлашда ғалаёнлантирувчи омил бўлган суюқлик сарфининг ўзгариши чиқиш қувиридаги суюқлик сарфини ўзгаришига олиб келади. Табиийки транспорт кечикиш қувирнинг учунлигига ва горизонталга нисбатан бўрчагига бўғлиқдир.
Кечикиш звеносининг АФЧХ қуриш ҳам оддийдир. Бунинг учун звенонинг киришига гармоник сигнал берилади ва уни комплекс шакилда ёзамиз:

(5.21)

τ_кеч вақти ўтгач, звенонинг чиқишида қандай амплитуда ва частотада кириш таъсири берилган бўлса, худди шундай амплитуда ва частотадаги чиқиш сигналини оламиз:

(5.22)

Агар (5.22) ва (5.21) тенгламалар нисбати олинса, кечикиш звеносининг частотавий узатиш функциясини оламиз:

(5.23)