1. Mahalliy moliyaning mazmuni, tarkibi va vazifalari. Mahalliy byudjetlar, ularning guruhlanishi Mahalliy moliyaning rivojlanish istiqbollari

2-jadval

Toshkent shahri mahalliy byudjetining xarajatlari tarkibi va ularning asosiy ko‘rstkichlari⁹

Т/r	Кo’rsatkichlar	2018 yil		2019 yil
		Miqdori (ming so‘m)	Jamiga nisbatan (%)	Miqdori (ming so‘m)	Jamiga nisbatan (%)
Xarajatlar jami		2378949305	100,0	3236227699	100,0
1.	Maorif xarajatlari	924 242 682	38,9	1441753648	44,6
2.	Sog‘liqni saqlash xarajatlari	598 949 621	25,2	843930750	26,1
3.	Kadrlar tayyorlash xarajatlari	204 104	0,0	0,0
4.	Madaniyat xarajatlari	21 265 478	0,9	55151055	1,7
5.	Jismoniy tarbiya xarajatlari	30 936 447	1,3	39473059	1,2
6.	Fan xarajatlari	1 459 120	0,1	2829650	0,1
7.	Bolali oilalarga va kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar	3 632 190	0,2	3602389	0,1
8.	Chernobil falokatini bartaraf etishda qatnashganlarni jtimoiy himoyalash	5 049	0,0	5907	0,0
9.	Davlat mukofotlarini to‘lash bo‘yicha xarajatlar	2 522 096	0,1	3441543	0,1
10.	Ijtimoiy ko‘nikma markazlari	1 483 652	0,1	1746882	0,1
11.	Iqtisodiyotga xarajatlar	389 931 290	16,4	411523447	12,7
12.	Markazlashtirilgan kapital qo‘yilma (kapital qurilish)	219 765 100	9,2	70720500	2,2
13.	Davlat boshqaruv organlarini saqlash	30 359 314	1,3	74005659	2,3
14.	Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini saqlash	32 091 421	1,3	44815447	1,4
15.	Zaxira jamg‘armasi	23 554 000	1,0	32041858	1,0
16.	Boshqa xarajatlar	2 736 480	0,1	101068797	3,1
17.	Isitish qozonxonalari va isitish tizimlarini capital ta’mirlash	9 143 838	0,4	10698290	0,3
18.	Toshkent metropolitenida kunduzi soat 10:00 dan 6:00 gacha bo‘lgan kunduzgi davrda pensionerlarni bepul tashishda olinmay qoladigan daromadlarni qoplash	2 952 000	0,1	5284700	0,2
19.	Shahar passajir transportida ba’zi kategoriyadagi kishilarning bepul yurishlarini byudjetdan qoplash	5 525 839	0,2	7676127	0,2
20.	Cheklangan tariflar bo‘yicha yo‘lovchilar va bagajni tashish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatilishi munosabati bilan shahar yo‘lovchi tashish transporti tashuvchilari ko‘radigan zararlarni qoplash	20 000 000	0,8	23400000	0,7
21.	Shahar passajir transportida bepul yurish huquqini beradigan yagona guvohnomalar bo‘yicha hisobga olinadigan yo‘lovchilarni tashish natijasida olinmay qoladigan daromadlarni qoplash	43 902 441	1,8	44143580	1,4
22.	Toshkent metropolitenida bepul yurish huquqini beradigan yagona guvohnomalar bo‘yicha hisobga olinadigan yo‘lovchilarni tashish natijasida olinmay qoladigan daromadlarni qoplash	6 020 775	0,3	9708683	0,3
23.	O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining kreditini qaytarish	8 266 368	0,3	9205728	0,3

2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, ya’ni Toshkent shahri mahalliy budjeti xarajatlarining asosiy qismi ijtimoiy sohalarni rivojlantirish uchun sarf etilmoqda. Shu qatorda hudud iqtisodiy rivojlanishi uchun mahalliy budjetning 12-16 % xarajati sarf etilmoqda. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki ohirgi yillarda Toshkent shahrida maorif xarajatlari va sog‘liqni saqlash sohasiga qilinayotgan xarajatlar o‘sish sur’atiga ega. 2018 yilda maorif xarajatlari jami mahalliy byudjet xarajatlarining 38,9%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2019 yilga kelib 44,6 %ga o‘sgan va ushbu xarajat agar 2018 yilda jami mahalliy budjet xarajatlarining 16,2 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2019 yilga kelib 21,4 % ni tashkil etishi prognoz qilinmoqda.

3. Mahalliy moliyaning rivojlanish istiqbollari

Davlat byudjetiga davlatning moliyaviy funktsiyalarini amalga oshirish vositasi sifatida qarash lozim. “O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti (Davlat byudjeti) — davlatning davlat vazifalari va funktsiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo‘ljallangan markazlashtirilgan pul jamg‘armasi”¹⁰. Mahalliy byudjetlar esa hududlarning byudjet ko‘rsatkichlarini birlashtirish vazifasini bajaradi. Unda o‘sha hududdagi moliya-byudjet siyosatining ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishi natijalari aks etadi.

Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish davrida byudjet siyosatining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1. Iqtisodiy ishlab chiqarishning pasayib ketishidan saqlash.

2. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash.

3. Investitsion faollikka ta’sir qilish, milliy daromad tarkibida jamg‘arish ulushini oshirish

4. Moddiy ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlariga dotatsiya sifatida beriladigan byudjet mablag‘larini qisqartirish.

5. Soliqlarning o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazorat va soliqqa tortishnitakomillashtirish hisobiga byudjetlarning daromad bazalarini mustahkamlash.

6. Davlat xarajatlarining samarali va maqsadli sarflanishini nazoratqiluvchi tizimini yaratish.

7. Davlat qarzi ustidan nazoratni kuchaytirish.

Shunday qilib, byudjet siyosatining asosiy maqsadi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, davlatni mustahkamlash, aholi keng qatlamlari hayotini yuqori sifatliligini ta’minlash. Bu masalalarni hal etish uchun byudjet tizimining barcha bo‘g‘inlari byudjet siyosati tamoyillariga asoslangan holda mavjud bo‘lishini ta’minlash zarur.

Byudjet siyosatining institutsional asoslari davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralaridan iborat. Bular tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Bojxona qo‘mitasi, Mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqalarni kiritish mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan barcha davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralarining moliya va byudjet sohasida ma’lum vazifalari va vakolatlari mavjud.

Mahalliy byudjetlarni shakllantirish mexanizmi dastak va vositalarini ishlab chiqishda ham byudjet siyosatining tashkiliy tamoyillariga rioya qilish lozim. Ular quyidagilardan iborat:

- Kollegiallik, ya’ni moliyaviy hayotga oid masalalarning muhokama etilishi, ular yuzasidan qarorlar. qabul qilishni kollegial tarzda amalga oshirish;

- Demokratiya tamoyili, ya’ni qabul qilinayotgan qarorlarning ishlab chiqilishida keng halq ommasi vakil qilgan organlar va shaxslarning va bu qarorlarni ijro etishda fuqarolarning faol ishtirok etishi;

- Qonuniylik tamoyili, ya’ni hududiy va mahalliy darajadagi byudjet munosabatlarini, byudjet jarayonini tashkil etish va boshqarishning qonuniyhuquqiy asosining mavjud bo‘lishi;

- Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshirishda, moliya sohasidagi qonunlarning qabul qilish va ijro etishda respublikaning barcha mintaqalari, ulardagi barcha millatlar manfaatlarini to‘liq hisobga olish, ularning mutanosib tarzda rivojlanishiga e’tibor berish tamoyili;

- Davlat va jamiyatning barcha jabhalari, barcha mintaqalari va barcha aholi qatlamlarini moliyaviy jarayonlarga to‘la jalb etish tamoyili.

4-rasm.Mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar¹¹

Hududlarni boshqarish va byudjet jarayonini isloh qilinishi sharoitida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish imkoniyatlarini ma’lum darajada ularning moliyaviy-byudjet barqarorligiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu parametrni baholash zamonaviy mahalliy byudjet menejmentining zaruriy bosqichi hisoblanadi, chunki baholash rejalashtirish sifatini, mahalliy by udjetlar ijrosini hamda boshqarish va nazoratning qay darajada ekanligi xususida ma’lumot beradi.

Moliyaviy barqarorlikning tahlili hududning moliyaviy holatini baholashning asosiy dastagi hisoblanadi va bunda mahalliy boshqaruv organlarining moliyaviy – byudjet resurslarining xajmi va tarkibi aniqlanib, uning ma’lum davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Mahalliy boshqaruvning moliyaviy asosi barqarorligiga mahalliy boshqaruv organlarining hududdagi holatga ta’sir o‘tkazish imkoniyatlaria bog‘liq ravishda ichki va tashqi omillar ta’sir etadi (4-rasm).

Mahalliy hududlarning o‘z-o‘zini boshqaradigan hududlar sifatida namoyon bo‘lishi ularning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganlikni o‘rg anish ga bo‘lgan qiziqishni o‘stirmoqda. Hududlarning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganligi kuchli diffirentsiya bilan xarakterlanadi. Uning darajasi ijtimoiy-iqtisodiy hudud kengligi,resurslar bilan ta’minlanganlik, iqlim, geografik va alohida hududlarning etnik madaniyati xususiyatlariga ham bog‘liq bo‘ladi.

Hududlarning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganligi – bu hududni aholisi va byudjet munosabatlari subyektlarining O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlangan huquqlarini amalga oshirish bo‘yicha mahalliy boshqaruv organlariga biriktirilgan vakolat jamlanmasini byudjet orqali moliyalashtirish imkoniyati hajmidir. Hududlarning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganligini baholashda quyidagi printsiplarni hisobga olish lozim: barcha muhim ko‘rsatkichlarni hisobga oladigan baholashni kompleksliligi, hudud byudjetining xususiyati va bazaviy ko‘rsatkichi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlilikni hisobga oladigan baholashningtizimliligi, mahalliy byudjet holatining har yilgi tahlili maqsadlarining indikatorlar tizimiga mos kelishi, mahalliy boshqaruv organlarining optimal qarorlar qabul qilishi uchun zarur bo‘lgan byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasini baholash natijalarining maksimal axborot berishi.Yuqorida aytilganlarni hisobga olib, hududning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganligini baholash bo‘yicha hududiy byudjet holatini va byudjet jarayonini boshqarish sifatini namoyon etuvchi uslub taklif etildi

5-rasm. Hududning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganligini baholash yo‘nalishlari¹²

5-rasmda keltirilgan har bir ko‘rsatkich uchun bir yoki ikki chegaralangan maksimal (eng zo‘r) va minimal (eng yomon) miqdor belgilangan. Har bir ko‘rsatkichning nisbiy ahamiyati tutgan ulushi koeffitsenti bilan aniqlanadi. Hududning byudjet mablag‘lari bilan ta’minlanganlikning integral bahosi quyidagi formula bilan aniqlanadi: