|
Yana bir karra tushunchalarning talqini
Keling, “Zo’ravonlik tasvirlangan teleko’rsatuvlar bolalardagi agressivlikni oshiradimi?” degan savolga qaytaylik. Tasavvur qilaylik, biz tajribada agressivlik darajasiga teleko’rsatuvlar ta`sirini tekshirishni rejalashtirganmiz. Bunday holatda biz avvalo agressivlik tushunchasiga operatsional ta`rifni aniqlashtirib olishimiz kerak bo’ladi. Chunki agressivlik deganda nimani tushunishmiz bolaning qaysi harakatlarini agressiya toifasiga kiritishimizni belgilab beradi.
14. Bilvosita ta’sir o’tkazadigan tobe o’zgaruvchilar hamda salbiy va ijobiy ko’rsatkichlari
Aytaylik biz qaysi holatda: tugmani bosish uchun berilgan nurli signal yorqin bo’lgandami yoki xira bo’lgandami ― odamlar tezroq reaktsiya bildirishlarini bilmoqchimiz. Extimol siz chiroq yonganda sekundomerni yoqib, tugma bosilganda o’chirarsiz. Shuni tan olish lozimki bunda reaktsiyaning faqat bir tavsifi o’lchanayapti. Biz boshqa reaktsiyalarni ham, masalan odamlar tugmani qanday bosayotganlarini xohlagan miqdorda o’lchashimiz mumkin. Individ bir urinishda barmog`ini tugma ustida ko’chirib, boshqasida to’g`ri xarakatlantirayaptimi? Boshida u nishonni xato olmayaptimi? Boshqa urinishda u tugmani oxista bosib boshqasida qattiqroq bosmayaptimi? Bunday turli reaktsiyalar to’plamidan biz faqat birginasini o’lchash uchun tanlab olayapmiz, ya`ni nurli signal boshlanishidan to tugma bosilgunga qadar bo’lgan vaqtni o’lchayapmiz. Boshqacha qilib aytganda biz yakka tobe o’zgaruvchilarni tanladik.
Biz tanlayotgan har qanday yakka tobe o’zgaruvchi nimaningdir adekvat me`yori bo’lishi ham bo’lmasligi ham mumkin. Aytaylik, odamlardan qo’llariga qalam olishlarini va Yulduzlarning ko’zgudagi aksiga qarab ularning chetiga kontur bo’ylab chiziq tortishlarini so’radik. Ko’zgu har qanday tasvirning teskari aksini ko’rsatishini hisobga olsak, ko’pchilik odamlar uchun bu vazifani bajarish boshida qiyinchilik tug`diradi. Aytaylik, biz bu vazifada natijaning 1 dan 10 gacha bo’lgan urinish davomida yaxshilanishini tekshirmoqchimiz
15. Guruh - aniq chegaralangan kattalikdagi, (sotsiumdan) jamiyatdan ajralib chiqqan, biror bir maqsadda birlashgan, vazifasi va faoliyati bir bo'lgan insonlar yig'indisi, jamlanmasi hisoblanadi. Guruhlar haqida gapirganimizda ko'z oldimizga tabiiy sharoitda hosil bo'lgan guruhlarni keltiramiz: oila, sport guruhi, do'stlar jamoasi, harbiy bo'linma, sinf, jinoyatchilar uYushmasi, ishlab chiqaruvchi jamoa, kosmik kema ekipaji va hakozo. Bu qatorni uzoq davom ettirishimiz mumkin. Aynan shuning uchun guruhga nisbatan universal ijtimoiy - psixologik klassifikatsiyani keltira olmaymiz. Har qanday klassifikatsiya tuzilmasi qanchalik to'liq va yaxshi ishlab chiqilgan bo'lmasin barcha guruhlarga tegishli bo'lmaydi. Shuning uchun guruhlarni klassifikatsiylashda dixotomik tamoyilga asoslanadi.
Bunga misol qilib, mavjud an'anaga aylangan klassifikatsiyalarni keltirishimiz mumkin: katta va kichik, ochiq va yopiq, birlamchi va ikkilamchi, rasmiy (formal) va norasmiy
(noformal), uzoq va qisqa muddatli, referent va a'zolik guruhi, tashkil qilingan va tashkil qilinmagan va hakozolardir.
Katta guruh - katta miqdordagi a'zolarga ega bo'lgan, turli aloqalar xillariga asoslangan ijtimoiy guruh.
Kichik guruh - nisbatan kichik hajmdagi a'zolarga ega bo'lgan va faqat o'zaro hal qilinadigan muammolarga asoslanadigan ijtimoiy guruh.
Birlamchi guruh - asosan individning birlamchi ijtimoiy jarayonini va uning boshqa guruhlarga tortilishini ta'minlovchi kichik guruhning (oila,o'smirlar guruhi) ko'rinishidan biri.
Ikkilamchi guruh - birlamchi katta va undagi munosabatlar shakllangan
16. Agar insonlarni hammasi bir xil bo'lganida ularda eksperiment o'tkazmagan bo'lar edik. Lekin dunyo ana shu har xillikdan qiziqarlidir. Shuning uchun har bir individual shaxsni emas, ularni guruhlarga bo'lib o'rganishimiz mumkin.
Birinchi eksperiment yoki vosita guruhlararo reja (between - subjects design) deb nomlanadi. Bu eksperimentda ikki turli xil guruhlar, ishtirokchilar farqi yoki ikkinchi tur eksperimentda ya'ni guruh ichidagi eksperiment rejasida (within - subjects design) bir guruhdagi ishtirokchilar o'rganiladi.
Tasavvur qiling, biz talabalarda tanaffus vaqtidagi dam olishi ularni o'zlashtirish ko'rsatkichini ko'tarishi bo'yicha eksperiment o'tkazmoqchimiz. Buning uchun biz ikki guruhni olib, birinchi gurhga dam olish sharoitida talabalarga 2 soat ichida o'rganib chiqish uchun material beramiz. Ikkinchi guruh talabalariga ham o'sha materialni 2 soat ichida o'rganib chiqish beriladi, faqat har yarim soatda 5 daqiqadan dam olish uhun ruhsat beriladi. Har ikki holatda ham talabalardan so'ralganda ham bu sharoit qoniqtirganini aytib o'tishadi. Endi biz guruhlararo eksperiment o'tkazishimiz mumkin yoki bir guruhdagi ishtirokchilarni har biri materialni qanchalik darajada o'zlashtirgani bo'yicha guruh ichidagi eksperiment o'tkazishimiz mumkin.
17. Guruhlararo va guruh ichidagi eksperimentlar juda ko'p, ulardan ayrimlari quyidagilardir:
Do'stlaringiz bilan baham: |
