4-Mavzu: Psixologiyada shaxsni o’rganish nazariyasi. Reja

---

4-Mavzu: Psixologiyada shaxsni o’rganish nazariyasi. 

Reja: 

1. 

Shaxsning individual xususiyatlari 

2. 

Endopsixika va Ekzopsixika haqida tushuncha  

3. 

Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlar 

Tayanch tushunchalar: Insktinktiv harakatlar,individual harakatlar,intelektual 

harakatlar,mativ va mativatsion yondashuvlar,ichki va tashqi shaxs holatlari. 

Shaxsni boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. 

Ushbu  yaqqol  psixologik  muammoni  hal  qilish  shaxsning  mazkur  tuzilishining 

ichki haroitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini 

yaratadi. Mazkur masalaning qo’yilishi dastavval ta'lim va tarbiya eshtiyojlaridan, 

tashkilotchilikka  oid  faoliyat  sohalari  va  boshqa  eshtiyojlar  zamiridan  kelib 

chiqadi.  Lekin  bu  masalani  ilmiy  asosda  shal  qilish  boshqa  muammoni,  ya'ni 

shaxsni  toifalarga  ajratish  (tipologiya),  uning  eng  muhim,  mukammal  tuzilishini 

aniqlash bilan bog’liqdir. Darshaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tashlil 

qilishning  eng  nozik,  ibratli  jishatlarini  cheklab  o’tish,  u  shaqida  yetarli  darajada 

to’la  tasavvurga  ega  bo’lishni  xoshlasak,  uning  eng  umumiy  tasvirini 

umumlashgan tarzda ta'kidlab o’tish lozim. 

Shaxs  tuzilishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  ikkinchi  masala  esa  bunday  tuzilishning  bir 

qancha  tarkibiy  qismlarga  ajratishni  taqozo  etadi,  binobarin,  ushbu  bo’laklarning 

yig’indisi  yaxlit  inson  shaxsini  vujudga  keltiradi.  Jahon  psixologiyasi  fanida 

psixologlar  shaxsni  psixologik  tuzilishining  tarkibiy  qismlarini  turli  moshiyatiga 

asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikasiyalashni) tavsiya etmoqdalar. 

Hozirgi  zamon  jahon  psixologiyasida  biologik  (tabiiy)  va  ijtimoiy  (sosial)  omil 

(faktor)  ning,  voqelikning  ta'siri  ostida  shakllangan  inson  shaxsida  ikkita  muhim 

qism  bo’lganligini  tasdiqlovchi  nazariya  yuksak  mavqeni  egallab  turibdi.  Mazkur 

nazariyaga  binoan  "ichki  psixik"  ("endopsixik"  -  yunoncha  "endo"  ichki  degan 

ma'noni  bildiradi)  qismlarga  ajratiladi,  degan  g’oyani  ilgari  suriladi.  Ushbu 

talqinga  ko’ra  "endopsixika"  shaxsning  psixik  tuzilishining  ichki  qismlari  sifatida 

psixik  elementlar  va  funksiyalarning  o’zaro  bog’liqligi  aks  ettiriladi.  Uning 

negizida  insonning  nerv-psixologik  tuzilishi  bilan  "endopsixik"  aynan  bir  narsa 

degan  tushunchani  tasdiqlash  yotadi,  go’yoki  u  odam  shaxsining  ichki 

mexanizmini  yuzaga  keltiradi.  Psixik  tuzilishning  "ekzopsixik"  qismi  bo’lsa 

shaxsning tashqi mushitiga nisbatan  munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan 

barcha jishatlarini, shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika" 

o’z  navbatida  shaxsning  ta'sirlanishi,  xotira,  tafakkur,  xayol  kabi  bilish 

jarayonlarining  xususiyatlarini,  irodaviy  zo’r  berish  xislatlarini,  ixtiyorsiz 

harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi.  

"Ekzopsixika"  esa  o’z  tarkibida  shaxs  munosabatlarining  tizimini  va  uning 

qiziqishlari, 

mayllari, 

ideallari, 

maslagi, 

ustunlik 

qiluvchi, 

shukmron 

shissiyotlarini,  egallagan  bilimlarni,  tajribalarni  va  shu  singarilarni  qamrab  oladi. 

---

Tabiiy  omilga  (asosga)  ega  bo’lgan  "endopsixika"  biologik  hart-haroitlarga 

bog’liqdir, aksincha, "ekzopsixika" ijtimoiy voqeliklar ta'siri ostida yuzaga keladi, 

tarkib topadi va takomillashib boradi. 

Shaxsning  tarkib  topishi  bir  qator  omillarga  bog’liq  degan  nazariyaning 

namoyandalari  bo’lmish  Hozirgi  zamon  uzoq  chet  el  (AqSh,  Angliya,  Fransiya, 

Germaniya,  Shvesariya  va  boshqalar)  psixologlari  oqibat  natijasida  shaxsning 

tuzilishini  o’sha  ikkita  asosiy  omillarga,  ya'ni  biologik  va  ijtimoiy  (sosial) 

voqeliklarning 

ta'siriga 

bog’liq 

bo’lgan 

tuzilishining 

mavjudligidan 

manfaatdordirlar. Ob'ekt-sub'ekt munosabatini belgilaydi.  

"Endopsixika"  o’z  navbatida  shaxsning  ta'sirlanishi,  idrok,  tasavvur,  xotira, 

tafakkur,  xayol  jarayonlarining  xususiyatlarini,  irodaviy  zo’r  berish  xislatlarini, 

ixtiyorsiz  (ideomotor)  harakatlarini  va  shu  kabi  fazilatlarini  aks  ettiradi. 

"Ekzopsixika"  esa  o’z  tarkibiga  xos  munosabatlarining  tizimini  va  uning 

qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, shukmron 

shissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi. 

Psixologiya  fanida  keskin  qayta  qurish  jadal  sur'atlar  bilan  davom  etayotgan  bir 

davrda  yuqorida  tashlil  qilingan  qo’sh  (ikki)  omillik  konsepsiyasiga  qanday 

munosabatda bo’lish maqsadga muvofiq? 

Jumladan,  dialektik  materializm  darg’alarining  iborasi  bilan  aytganda,  inson 

shaxsining moshiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat, bu ifodaga 

o’ta  keskin  e'tiroz  bildirishga  shojat  yo’q.  Chunki  shaxs  ijtimoiy  mavjudod 

bo’lganligi  (mikromushit  mashsuli  ekanligi  tan  olinmasa-da)  uchun  unda  tabiiy-

biologik  tuzilish  alomatlari  saqlanib  qolishi  tabiiy  sholdir.  Masalan,  shaxs 

tuzilishida  biologik  va  ijtimoiy  (sosial)  omillarni  birlamchi  deb  e'tirof  qilish 

muammoning  bir  tomoni  (ularni  shisobga  olish,  albatta  zarur),  lekin  ikkinchi 

tomoni  ularning  o’zaro  munosabatlarini  qay  tarzda  tushunishda  o’z  ifodasini 

topadi.  Ko’pgina  psixologlarning  fikricha,  bizning  nuqtai  nazarimizcha,  qo’sh 

omillik  nazariyaning  bashsli  jabshasi  shundan  iboratki,  bu  nazariya  ijtimoiy  omil 

bilan  biologik  voqelikni,  mushit  bilan  biologik  tuzilishni,  "ekzopsixika"  bilan 

"endopsixika"  ni  mexanik  ravishda  bir-biriga  qarama-qarshi  qo’yadi,  o’zaro  ta'sir 

etish  muammosiga  loqaydlik  bilan  munosabatda  bo’ladi.  Mazkur  konsepsiya 

vakillari  shaxsning  shakllanishi  va  uning  tuzilishiga  ta'sir  qiluvchi  tabiiy  va 

ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud ekanligini shisobga olmaydilar. 

Ta'kidlab  o’tilgan  fikrlarni  tasdiqlash  maqsadida  ular  o’tkazgan  tajribalariga 

murojaat  qilamiz.  qo’sh  omillik  nazariya  tadqiqotchilari  tajribalarida  80-130  sm 

balandlikdagi  odamlarning  shaxs  xislatlarini  tarkib  toptirish  o’rganilgan.  Buning 

natijasida  ular  shaxsning  tuzilishida  ko’p  xislatlari  o’xshashligi  topilgan.  Bunday 

odamlarning bo’yi past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida shech 

qanday  nuqson  va  kamchilik  yo’q  ekanligi  aniqlangan.  Bunday  toifaga  kiruvchi 

kishilarda  bolalarga  xos  kulgini,  shech  bir  tanqidsiz  optimizmini,  o’ta  soddalikni, 

muayyan  darajada  shissiy  (emosional)  zo’riqishni  talab  qiladigan  vaziyatga 

nisbatan  chidamlilikni,  uyat  shissining  kamroq  ekanligini  uchratish  mumkindir. 

Shaxsning  xislatlariga  na  "endopsixika",  na  "ekzopsixika"  qismlarini  kiritish 

mumkin 

emas. 

Chunki 

shaxsning 

sifatlari 

mitti 

odamlarning 

psixik 

xususiyatlarining mashsuli bo’lib, ular bo’yiga nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi 

---

farq  aniqlangan  davrdan  e'tiboran  shunday  bir  ijtimoiy  vaziyatda  paydo  bo’lishi, 

tarkib  topishining  takomillashishi  tabiiydir.  Shuni  aloshida  ta'kidlab  o’tish  joizki, 

tevarak-atrofdagilarning  mitti  odamlarga  bo’ydor  kishilarga  qaraganda  boshqa 

munosabati,  ularning  pisand  qilmasligi,  kamsitilishi,  ular  ham  barcha  kabi 

narsalarni  shis  qilish,  orzu  qilish,  ajablanish,  shayron  qolish  sababli  ularda 

shaxsning  o’ziga  xos  tuzilishi  vujudga  keladi.  Bunday  yaqqol  voqelik  ularning 

ruhiy  ezilishini,  ba'zan  boshqalarga,  shatto  o’zlariga  nisbatan  tajavuzkorona  yo’l 

tutishlarini  niqoblaydi,  xolos.  Mabodo  biz  mitti  odamlar  (liliputlar)  o’zlari  bilan 

bap-barovar bo’yli kishilar mushitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda 

ham  tevarak-atrofdagi  boshqa  odamlardagi  kabi  mutlaqo  boshqacha  shaxsiy 

fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo’lar edi. 

Taraqqiyparvar 

(gumanistik) 

psixologiya 

fanida 

ta'kidlanganidek, 

shaxs 

tuzilishidagi  tabiiy,  organik  jishatlar  va  holatlar  uning  ijtimoiy  hart-haroitlariga 

bog’liq  tarkibiy  qismlaridir.  Shaxs  tuzilishidagi  tabiiy  (anatomik-fiziologik  va 

boshqa  sifatlar)  va  ijtimoiy  omillar  yaxlit  birlikni  tashkil  qiladi  va  ular  shech 

mashal  ixtiyorsiz  ravishda  bir-biriga  qarama-qarshi  qo’yilishiga  yo’l  qo’ymaslik 

kerak. 

Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saqlanish maqsadida) 

fanida  barcha  kategoriyalarga  umumbahariy,  umuminsoniy  tamoyil  nuqtai 

nazardan yondashish shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sosial) omillar 

rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik va ijtimoiy  voqeliklarni atigi shularning 

negizida qarama-qarshi qo’yishga tanqidiy munosabatda bo’ladi. 

Shaxs  muammosini  dialektik  materializm  pozisiyasida  turib  shimoya  qiluvchi 

sobiq  sovet  psixologiyasi  va  boshqa  taraqqiyparvar  yo’nalish  vakillari  shaxsning 

faolligi  tevarak-atrofdagi  olam  bilan  bo’ladigan  o’zaro  munosabat  jarayonida 

faoliyat  vujudga kelishi  mumkin degan ta'limotga asoslanadi. Shaxsni  faolligining 

manbai  uning  eshtiyojlari  shisoblanib,  xuddi  shu  eshtiyojlar  odamni  muayyan 

tarzda va ma'lum yo’nalishga harakat qilishga undaydi. Xuddi shu boisdan eshtiyoj 

shaxs faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush haroitiga 

bog’liqligini aks ettiruvchi holatdir. 

Eshtiyojlarda  shaxsning  yaqqol  ijtimoiy  turmush  haroitlariga  bog’liqligi  motivlar 

tizimi  (motivasiya)  sifatida  o’zining  faol  jabshalari  bilan  ifodalanadi.  Motivlar 

ma'lum eshtiyojlarni qondirishga qaratilgan  faoliyatga  nisbatan  moliklikdir, degan 

ta'riflanishga mutlaqo mosdir.  

Psixologiya 

fanida 

qiziqishlar 

deganda, 

odamlarning 

bilish 

jarayoniga 

yo’naltirilgan  eshtiyojlarning  shissiy  aks  etishidir.  Bilish  eshtiyojlarini  shaxs 

tomonidan  qondirilishi  uning  bilimlaridagi  uzilishlarini  to’ldirishga,  ta'lim 

vaziyatlariga  to’g’ri  moslashishga  hamda  ularni  tushinishga  zarur  imkoniyatlar 

yaratadi va yordam beradi. 

E'tiqod 

odamning 

shaxsiy 

qarashlari, 

xulq-atvor 

tamoyillari, 

ilmiy 

dunyoqarashlariga  asoslanib  harakat  qilishga  undovchi  anglashilgan  eshtiyojlar 

majmuidir.  E'tiqod  shaklida  yuzaga  keladigan  eshtiyojlarning  mazmunini  odamni 

qurshab  turgan  tabiat  va  u  yashaydigan  jamiyat  shaqidagi  bilimlar  hamda  ularni 

muayyan darajada shaxs tomonidan anglash shosil bo’ladi va asta-sekin turli tashqi 

ta'sirlar yordamida takomillashib boradi. 

---

Insonda  vujudga  keladigan  tilaklar  sa'i-harakatlar  motivlari  shisoblanib,  bu 

motivlarda  aynan  shu  vaziyatda  bevosita  yaqqol  namoyon  bo’lmagan  turmush  va 

rivojlanish haroitlarida eshtiyojlar ifodalanadi. 

Shaxsning  psixik  taraqqiyotining  harakatlantiruvchi  kuchlari  insonning  shayoti-

faoliyati  davomida  o’zgarib  turuvchi  eshtiyojlari  bilan  ularni  qondirishning 

shaqiqiy  imkoniyatlari  o’rtasidagi  qarama-qarshiliklar  bo’lib  shisoblanadi.  Bular 

to’g’risida  jahondagi  ilmiy  psixologik  adabiyotlarda  bir  qator  qimmatli  va  boy 

materiallar mavjuddir. 

Odatda  shaxsni  rivojlantirish,  shakllantirish,  tarkib  toptirish,  kamolotga  yetkazish 

mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy zo’r berish, 

zo’riqish, tanglik, jiddiylik holatlarini boshqarish, o’zini qo’lga olish orqali ushbu 

faoliyatni  amalga  oshirishning  oqilona,  omilkor  vositalarini  (yo’llari,  usullari, 

operasiyalari,  ko’nikmalari,  uquvlari,  malakalari,  odatlari,  harakatlari,  sa'i-

harakatlari  kabilarni)  o’zlashtirish,  egallash  natijasida  vujudga  keladi.  Bularning 

barchasi  imitasiya  (taqlid),  identifikasiya,  refleksiya,  stereotipizasiya,  ta'lim, 

o’qitish, o’qish, o’rganish, o’rgatish, saboq olish, o’zlashtirish, mustaqil bilim olish 

jarayonida  yuzaga  keltiriladi.  Mazkur  holatda  aniq  faoliyat  orqali  eshtiyojni 

qondirish  qonuniy  ravishda  yanada  yuksakroq,  yuqori  bosqichdagi  yangi 

xususiyatga ega bo’lgan eshtiyojni tug’diradi. 

Shunday  qilib,  eshtiyojlarning  tug’ilishi,  taraqqiyoti,  ularni  saralash  va 

shakllantirish hamda mustaqil, demokratik, shuquqiy jamiyat kishisiga xos bo’lgan  

milliy,  shududiy  ma'naviyat,  ruhiyat  va  qadriyatlarning  qonuniyatlariga, 

xossalariga,  mexanizmlariga  asoslangan  harqona,  o’zbekona  yuksak  axloqiy 

shislarga  ega  insonlarni  voyaga  yetkazish  respublikamiz  psixolog  olimlarining 

oldida  turgan  asosiy  vazifalaridan  biridir.  Buning  uchun  psixologlar  ko’p 

tajribalarda sinalgan (ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (innovasion 

xususiyatli),  metodikalar  (ularning  invariantlari,  variasiyalari,  modifikasiyalari), 

muayyan  kasbiy  malakalar,  uslubiy  qurollar  (ko’rsatmalar,  tavsiyalar,  ishlamalar, 

modul  va  reyting  tizimlari),  zamonaviy  texnik  vositalar  bilan  to’la-to’kis 

qurollanishlari,  nazariy  va  amaliy  bilimlarni  egallashlari,  olingan  natijalarni  ko’p 

qirrali  (sifat,  miqdor,  korrelyasion,  dispersion,  faktor  va  hokazo)  tashlil  qila 

bilishlari, chuqur talqin qila olishlari mutlaqo zarurdir.  

Chunki  bularsiz  shaxsni  komil  inson  sifatida  shakllantirish,  kamol  toptirish 

mumkin  emas,  binobarin,  ikkiyoqlama  o’zaro  ta'sir  bunday  imkoniyat  yaratishga 

qodir.