1. Fanning mohiyati. Fan

25.Ilmiy tadqiqotning zamonaviy metodlari. Sinergetika metodi.
Синергетика юнонча “sinergiya” сузидан олинган, хамкорлик, хамжихатлик маъноларини англатади.
СИНЕРГЕТИКА — ўз-ўзини бошқариш, ночизиқли ҳодисаларни ўрганиш, ўз-ўзидан ташкил бўлиш назяси. Оламни янгича изоҳлашга қаратилган, мураккабликни ўрганадиган, табиий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг табиатини билишга қаратилган илмий йўналиш, тафаккур услуби. С. илмий йўналиш сифатида 20-а.нинг 60-70-й.ларида шаклланди.
Синергетика баркарорлик ва хаос (бекарорлик)нинг узаро муносабатларини урганади.
Олимлар фикрича хар кандай эски тузилма янгиси билан алмашар экан, дастлаб бекарорлик (хаос) кузатилади, яъни тизимдаги унсурлар баркарорлигига путур етади. Ана шундай холатда оддий тасодиф, кичкина узгариш хам нарса ва ходиса ривожида мухим ахамият касб этиши мумкин.
Синергетика методига кура оламдаги нарса, ходиса, жараёнлар узини-узи ташкил этиш, уз-узини бошкариш хусусиятига эга. Уз-узини бошкариш деганда тартибдан тартибсизликка, чизиклилиликдан чизиксизликка, баркарорликдан бекарорликка утиш назарда тутилади. Синергетиканинг асосий гояси: оламдаги нарса ва ходисалар муайян тизимлардан иборат. Бу тизимда 2 холат мувозанат ва мувозанатсизликдан (танглик, бекарорлик, чизиксизлик) холатлари кузатилади. Ана шундай шароитда тизимга бирон бир нарса, ходиса сезилар-сезилмас таъсир курсатиши мумкин.
Бундай у даражада ахамиятли булмаган таъсир (флуктуация) туфайли бутун тизими, нарса, ходиса уз холатини кескин узгартириши мумкин. Бу узгариш тартибсизлик-хаосдан тартибга утиши тарзида содир булади. Синергетика хаосни бузувчи тизимгина эмас, тузувчи механизм сифатида бахолайди ва оламдан барча нарсапардаги харакат, узгариш, тараккиёт, сабаб-окибат тарзида кечавермаслигини, тараккиётга детерминистик караш чизиксиз тизимлар учун хар доим мос келавермаслигини курсатади. Tizim ikki xil ko`rinishda bo`ladi Ochiq tizim Yopiq tizim Ochiq tizim atrof muhit bilan modda, axborot almashinuvi sodir bo`ladigan tizimdir. Ochiq tizim o`z o`zini tashkillashtirish, rivojlantirish xususiyatiga ega. Jonli tabiat ochiq tizimga misol bo`la oladi.
Yopiq tizim esa tom ma’noda ochiq tizimning aksi bo`lib, bunday tizim tabiatda mavjud emas deb qaraladi. Ba’zi mamlakatlar yopiq tizimli jamiyat hisoblansada ularda ham boshqa davlatlar bilan aloqa mavjut ya’ni qizman ochiq tizim ham deb hisoblanadi. (Yopiq tizimga yana bir misol deb qora tuynukni olish mumkin).
Tartib va tartibsizlik o`zaro zid ma’noli tushunchalar bo`lib ular sinergetik tadqiqot metodining keng tushunchalari hisoblanadi.
Barqarorlik – narsa, hodisa, jarayonlarga xos muayyanlik, uyg`oqlik.
Tizim barqarorlikni o`zida aks ettiradi. Tizimning biron qismining muayyan sabab tufayli zaiflashuvi beqarorlikni yuzaga keltiradi.
Beqarorlik – narsa, hodisa, jarayonlardagi o`zgaruvchanlik.
Fluktuatsiya – kamkuchga ega kichik ta’sir. Ana shu ta’sir o`z-o`zini tashkillashtirishda o`z ifodasini topadi.
Fanda tasodif ikkinchi darajali umumiy yo`nalishga ta’sir eta olmaydigan hodisa sifatida qaraladi.