1-боб. Бухгалтерия ҳисобининг концепциялари ва тамойиллари

Амортизация қилинадиган қиймат (амортизация базаси) - активнинг молиявий ҳисоботларда кўрсатилган дастлабки (тиклаш) қийматидан кўзда тутилган (баҳоланган) тугатиш қийматини чиқариб ташлангач келган сумма.
Тугатилиш қиймати - ишдан чиқиш бўйича кутилаётган харажатлар айириб ташланган ҳолда, фойдали хизмат муддатининг охирида асосий воситаларни тугатиш чоғида келиб чикадиган, активларнинг тахминий қийматидир.
Фойдали хизмат муддати субъект томонидан активдан фойдаланадиган давридан ёки хўжалик юритувчи субъект ана шу активдан фойдаланишдан кутаётган маҳсулот (иш ва хизмат) миқдоридан иборат.
Амортизация турли усулларини қўллаш йўли билан ҳисобланади:

1. 
   Амортизацияни бир текисда (тўғри чизили) ҳисоблаш усули;
   
2. 
   Ишлаб чиқариш усули;
   

1. 
   Камаядиган қолдиқ усули.
   

3. 
   Кумулятив (йишлар йиғиндиси) усули;
   

Юқорида қайд этилган усулларни биринчи ва иккинчиси амортизацияни бир текисда ҳисоблаш усулидир. Учинчи ва тўртинчиси эса тезлаштирилган усулларидир.
1. Бир текисда (тўғри чизили) усул объектнинг амортизацияланадиган қиймати унинг хизмат қилиш муддати даври мобайнида бир текисда ҳисобдан чиқарилади (тақсимланади). Ушбу усул, амортизация хизмат муддатининг узоқ давом этишига боғлилигига асосланади. Бу усул асосий воситалар ўз қийматини давр мобайнида бир текисда йўқотишни кўзда тутади.
Бир йил давомидадаги амортизация суммаси қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Бошланғич қиймати - тугатилиш қиймати
Х измат қилиш муддати
Масалан, компания 100 000 сўмлик юк автомобилини сотиб олди. Унинг беш йил хизмат қилгандан кейин тугатилиш қиймати 10 000 сўм. бу холатда ҳар йилги амортизация амортизацияланаётган қийматдан 20% ташкил этади (100%: 5), ёки 18 000 сўм. Ушбу ҳисоблар қуйидагича амалга оширилади:
100000-10000= 18 000 сўм/йил
5
2.Ишлаб чиқариш усули. Бу усул ҳар бир аниқ йилда асосий воситалар кшлаб чиқарган махсулини ҳисоблашга асосланган. Ушбу усул бўйича асосий воситалар ўз қийматини уларданфойдаланиш жараёнида ўз қийматини йўқотади (эскиради) деган тахминни кўзда тутади.
Мазкур усул бўйича эскиришнинг ҳар йилги миқдорини ҳисоблаш учун барча фойдали ишлаш муддати давомида умумий баҳоланган ишлаб чиқариш суммасини ва ушбу аниқ йилдаги суммасини билиш зарур. Ишлаб чиқариш миқдори сифатида ишлаб чиқарилаётган маҳсулот миқдори, ишлаган соатлар миқдори ва бошқалар бўлиши мумкин.Ушбу усул амортизация (эскириш) фақатгина фойдаланиш натижасига боғлиқлигига асосланган, унинг ҳисоблашда вақт ҳисобга олинмайди.
Бунда ҳар бир ишлаб чиқариш бирлигига амортизация меъёрлари қуйидаги формулага мувофиқ ҳисобланади:
Бошланғич қиймат - тугатилиш қиймат
Т ахмин қилинаётган ишлар сони
Масалан: Юк автомобили 100 000 км йўл босиб ўтишга мўлжалланган ва у биринчи йил ишлатилишида 15 000 км йўлни босиб ўтди. Бунда амортизация меъёри қуйидагини ташкил этади:
100000-10000 = 0, 9 сўм/км
100 000 км
Йиллик амортизация суммаси: 15 000 км х 0,9 сўм/км = 13 500 сўм
Асосий воситалар жадаллик билан ишлатилганда, шунингдек илмий-техникавий ютуқлар таъсири натижасида асосий воситаларнинг эскириши тезлаштирилган амортизация билан ифодаланади.