1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

71Sharq musulmon mumtoz poetikasi haqida tushunchalar va ilmiy asarlar (ilmi balog'a, Zamaxshariy, ilmlar uchligi).
Sharq musulmon mumtoz poetikasi dastawal ilmi balog'a (balog‘at ilmi) doirasida vujudga kelgan. “Balog‘at”ning lug'aviy ma’nosi “bulug‘ va vusul” , ya’ni “erishish va yetishish” bo‘lib, istiloh sifatida Qur’oni karim va hadisi sharif tili bo‘lmish arab tilining sir-asrorlarini ochuvchi, uning nozik va nafis jihatlarini ko'rsatuvchi, balog‘ati va fasohatini anglashni o'rgatuvchi ilm “balog'at ilmi” deyiladi. U ilmi maoniy, ilmi bayon, ilmi badi’lardan iborat39. Balog‘at ilmi haqida hijriy ikkinchi asrdan

boshlab kitoblar yozila boshlagan. Ushbu uch ilm bo'yicha Abu

;i9 Aslida ilmi balog‘a dastlab ilmi bayon shaklida paydo bo ‘lgan. Islom olamining mashhur olimlaridan bo‘lgan Fazl ibn Rabiy’ning majlisida yig'ilganlar Qur’oni karimdagi “Zaqqum” to‘g ‘risidagi oyatni tushunmaganliklari, undagi zaqqum daraxtining mevasi va shaytonning boshi haqidagi jum lalarni sharhlashni so'raganlarida, u larga A bu Ubayda javob beradi. U xalq orasida mashhur bo'lgan yalm og'iz kampirning o ‘tkir va uchli tishlari haqidagi baytlarni o‘qib, “Ushbu bayt ma’nosini qanday tushunsangiz, oyatning ma’nosi ham shunday bo'ladi. Chunki oyatdagi o ‘xshatilmish ham, o ‘xshatiladigan ham noma’lum bo'lgan narsalar. A rab lar surati xunuk barcha narsalarni shaytonga o‘xshatishni odat qilganliklari uchun oyatda ham shunday o ‘xshatish kelgan” degan mazmundagi fikrn i aytadi. Shundan so‘ng Qur ’oni karimdagi bu tariqa nozik o ‘rin lar haqida kitob yozishga ehtiyoj tug ‘iladi va A bu Ubayda M a ’mar Ibn al-Musanniy al-Basriy tomonidan “Majoz uI-Qur’on” asari (h ijriy ikkinchi инг) vu judga keladi. Bunda tashbih, istiora va kinoya ilm i bayonnmg asosiy badiiy vositalari sifatida xizmat qilgan. Ilm i ma’oniy sintaktik stilistikada grammatik va sintaktik jihatda to'‘g ‘ri tuzilgan gapning sharoit taqozosiga mos bo ‘lish usullarini o'rganadi. Bu ilm mantiq va obrazlar haqidagi ilm bo'lib, u haqda dastlab asar yozgan oldin lin Am r ibn Bahr al-Johizdir. Un ing “A l-bayon vat tabyin” va “I ’joz ul-Циг’оп” asarlarida ilmi ma’oniy haqida fikr yuritiladi. Keyinchalik bu ilm lar ijntoriga ilmi badi’ haqidagi ilm ham qo'shilib, unda badiiy nutq vositalari (badiiy san’atlar) tadqiq qilingan va ilmi bayon uchun asos vazifasini o'tagan In N lib ih , istiora va kinoya san’atlaridan boshqa barcha san’atlar ushbu ilmning

u‘r(fnnish obyektini tashkil qilgan. Bu ilm haqida ilk asar yozgan muallif

Mlfnlida Abdulloh ibn M u ’tazz nomi keltiriladi.
Arastuning “Poetika” asariga Forobiy tomonidan sharh yozilgach, uning izdoshi Ibn Sino o‘zining musiqa va she’riyatga doir asarlarida she’rga “mavzuni muxayyali muqaffo” deb ta’rif | berdi va shu tariqa mumtoz poetikaning asosan she’riyat masalalari bilan ish ko‘ruvchi tarmog‘i - “ilmlar uchligi” (ilmhoi segona) vujudga keldi. Bu ilm uchta mustaqil sohani o‘z ichiga oldi. Bular quyidagilardir: 1) ilmi aruz - she’rdagi vaznlar va ularning qonun-qoidalari haqida bahs yurituvchi soha; 2) ilmi qofiya - qofiya qonuniyatlari va turlari haqida ma’lumot beruvchi soha; 3) ilmi badi’ - nutqqa bezak beruvchi san’atlar, ularning o‘ziga xos jihatlari, fikrni go'zal va mazmunli ifodalash usullarini o‘rganuvchi soha. Mumtoz poetikaga doir asarlar dastawal ilmi badi’ doirasida paydo bo‘lgan. Bizgacha yetib kelgan va arab tilida yaratilgan ilmi badi’ga doir asarlar sifatida Nasr binni Hasanning “Mahosin ul-kalom” (IX asr), Ibn Mu’tazzning “Kitob ul-badi’” (IX -X asrlar), Qudama ibn Ja’farning “Naqd ush-she’r” (X asr) asarlarini keltirish mumkin